Microsoft Word - Governance Blueprint

आकार: px
पृष्ठ पर प्रदर्शन शुरू करें:

Download "Microsoft Word - Governance Blueprint"

प्रतिलिपि

1 सक षम ल कश ह च य दश न... श सन व यव थ - न ल त ज ञ शद र ; तन मय क नटकर - म नथर स शल ड व ह लप म ट कन स ल ट ग यव ह ट ल मट ड म चर २०१३ l प हल मस द (म न यत स ठ ) मह र ष टर नव नम र ण स न

2 ह न ल त कश व च व? ह न ल त अश क र व च व न ल त च सद य थत ह य न ल त मध य क य आह न ल त च स र श आमच वप न र ज यव यव थ च स र व त ट ळ य त थर सम ज स श सन म हणज क य? इ तह स त ल र ज यव यव थ च न भ रत (इ.स.प ५०० त इ.स. ७००) ग ध ज आ ण म म वर ज य स घर ज य स कल पन क -र ज य- थ नक स ब ध अ धक त भ ष भ ष व र तरचन थ नक वर ज य स थ थ नक वर ज य स थ - शहर क ष ऽ सभ थ नक वर ज य स थ - म म ण र जक य पक ष स ठ र जक य पक ष रचन र जक य पक ष च अथर क रण पक ष च ल क त नध स श स न च घटक न य यव यव थ इ-गव हनर न स स थ करण प ल स व स रक ष व यव थ नवडण क आय ग श सन व यव थ 3

3 नय जन आय ग म ल य कन र जक रणम हणज क य? र ज यव यव थ च य आध क ह र ज यव यव थ च त लन त मकअभ य स मकर टर ज यश स तर आ णत य च म नव च य र जक यउत ब तश असल ल स ब ध म ण सपण - भ ष, धमर, ओळख प श च त यर ज य वच र क ह व वधर जक य स क त म लन शयनसम ज च नमध लट ळ य च र ज य भ रत आ ण च न मध ल फरक श सनम हणज क य? Ôस Õश सनम हणज क य? च नभ रत (इ.स.प वर ५०० त इ.स. ५००) स य क त र ष टर आ ण स श सन ज ग तकब क आ ण स श सन सवर स म न यन ग रक च य अप क ष च न भ रत (इ.स.प वर ५०० त इ.स. ७००) च णक य अथर श स तर म थआ णम यर क ल नश सनव यव थ क य सत त आ ण स घर ज य कल पन Ôप च यत र जÕच म ळ श सन व यव थ 4

4 छ ट य न गर सम ह च महत व त य व ळच ग व च थत ग ध न हर पऽव यवह र ग व च प नरर चन य पऽव यवह र च स र शअस ह उ द दष ट स धण य स ठ आजभ रत च य रचन मध य क यस ध रण करत य ऊशकत ल? क यआह स घर ज य च कल पन सद य थत वषय च य य द य थ नक वर ज यस थ ७३व व७४व घटन द र त वक करण- प श वर भ म घटन स मत मधल चच र वक तश सनपद धत - उप यय जन १. क श सन २. र ज यश सन ३. थ नक वर ज यस थ क यद म डळ च दज र आ थर क व यत तत कश असण रह आ थर क व यत तत? सध य च करव यव थ ह य बदलल ल य व यव थ म ळ भ रत यस घ र ज य वरह ण र च गल प रण म क र ज य थ नककर वभ गण श सन व यव थ 5

5 द श च अ धक तभ ष (OFFICIAL LANGUAGE OF THE UNION). 68 अ धक त द शकभ ष (REGIONAL LANGUAGES) सव र च चवउच चन य य लय य च अ धक तभ ष म गर दशर कतत व ८व य स च वषय Maharashtra Official Language Act व त त र यप वर क ळ बदलल ल भ मक आ द श र ज यप नरर चन आय ग स य क तमह र ष टर चळवळआ णमह र ष टर र ज य न मर त भ ष व र तरचन च सध य च प र थत मह नगरप लक सद य थत मह प रप रषदपद धत मह र ष टर त लमह प रप रषद च य ग उप यय जन मह प रप रषदपद धत च य अ मलबज वण स ठ क यक यकर व ल ग ल? (१) क ष ऽसभ - क यद श र ब ज (२) क ष ऽसभ च क य र ध यक ष (३) क ष ऽसभ च स चव (४) क ष ऽसभ नध र रतकरण श सन व यव थ 6

6 (५) व ळ पऽक (६) क ष ऽसभ च स चन (७) क ष ऽ सभ मधल उप थत (८) चच र ल घ य यच वषय (९) क ष ऽसभ कश घ य व? सभ व त त तव चन क यर प ऽक व चन वषयचच र ल घ ण मतद न नणर य च अ मलबज वण म मसभ म मप च यत प च यत र जमहत व ल क च ल क स ठ य जन भ रत च म ळ व यव थ प च यतर जव यव थ प ढच आव ह न म मÔ वÕर ज य खर ल कश ह पक षसद य सद य न क यकर व? सद यझ ल य च फ यद क यर कत र पक षक यर कत य र च कतर व य पक षक यर कत र झ ल य च फ यद गट म ख/हज र म ख गट म ख / हज र म ख च कतर व य श सन व यव थ 7

7 श ख म ख श ख म ख च कतर व य वभ ग म ख वभ ग म ख च कतर व य शहर ध यक ष शहर ध यक ष च कतर व य पक षआ णपक ष कड न नवड नग ल ल ल क त नध पक ष च अ धक तध रणठरवण य तसद य च सहभ ग स वर मत स वर मतघ तल य न क यह ईल? स वर मत च मतद र क ण अस व त? स वर मत घ त न क णत क ळज घ य व? उम दव र च नवडण क उम दव र नवड च य नवडण क तमतद रक णअस व त? क यर क रण क यर क रण सद य तसरक रम हणज क य? त-ल क त नध त-म ऽम डळ व यक त नव ह तरक य र लय तसरक र पक षसत त तआल य स? तसरक रक अस व? श सन व यव थ 8

8 जम खचर ब क तख त स प णर प रदशर कत द णग द र नवडण कक ळ तल अथर क रण नवडण क नध मत पक ष न नवडण कखचर कर व ख सद र च कतर व य ख सद रकस अस व? ख सद र स ठ आज ञ पऽ आमद र च कतर व य आमद रकस अस व? आमद र स ठ आज ञ पऽ नगरस वक च कतर व य नगरस वककस अस व? नगरस वक स ठ आज ञ पऽ सव र च चन य य लय सव र च चन य य लय त४ क रच करण म ख यत य त त न य य लय न प ढ क र श सन व यव थ 9

9 उच च न य य लय म बईउच चन य य लय वध स व धकरणवल कन य य लय जल ह व इतर द य यम न य य लय ब रक न सलऑफइ डय न य यप लक त लस ध रण (Judicial Reforms) ल क मशन ई-गव हनर न स म हणज क य? सरक रत न ग रक(G2C) G2C य भ ग तप ढ लग ष ट च म ख यत व सम व शकरत य इल न ग रक त सरक र (C2G) ऑनल इनमतद न बय स वर मत सरक र त सरक र (G2G) म ख यत य त नक यस ध ल सरक र त उद य गध द (G2B) र म, व ह नसआ णल डनच कथ र म (इ.स.प. २७त इ.स. ४७६) व ह नस (इ.स. १०५०त १५००) ल डन स थ करण च आव यकत - क ह उद हरण शवस न आ णक म सच उद हरण प ण व हत कप ल स वभ ग म हल ल क मट ब ठक श सन व यव थ 10

10 म र त भ पकरय च य व डर सभ नर म द य च स -श सन त ल य ग बह रमध ल नत शक म र प ल सस ध रण स ठ क ल ग ल ल यत न प ल सदल त लइतरक ह ऽ ट क य नवडण कआय ग घटन त मकदज र रचन नवडण कआय क त नवडण कआय क त च दज र नवडण कआय क त सपद वर नक ढ नट कण नवडण कआय गवर जक यपक ष नवडण क बय मतद नय ऽ आच रस हत र ज य नवडण कआय ग घटन त मकदज र रचन र ज य नवडण कआय क त र ज य नवडण कआय क त च दज र र ज य नवडण कआय क त सपद वर नक ढ नट कण र ज य नवडण कआय ग च कतर व य नय जनआय ग च क म नय जनआय ग च रचन श सन व यव थ 11

11 नय जनआय गआ णन शनलड व हलपम टक न सल (NDC) नय जनआय गआ णक -र ज यस ब ध सरक र य क मशन र ज य त नय जनआय ग अथर वस ख यक स च लन लय (MahaDES) मह र ष टर श सन च नय जन वभ ग म ल य कनकश स ठ? म जण महत त व च नय जन तप सण प रक षण ह कस कर यच? र ज यसरक रच य य जन च म ल यम पन त य कख त य च म ल यम पन म ल यम पनस मत थ नक वर ज य स थ च वत:च म ल यम पन न करश ह च स र व त च नमध ल स म जक थत आ ण त य च न करश ह वर प रण म न करश ह च च नवर झ ल ल प रण म त वन स क षप तइ तह स ७४व य घटन द र त न क यस धल? नगरस वक न य कड कस पह व? श सन व यव थ 12

12 सद य थत उप यय जन थ ट नवडण क अ त यक षमतद न न नवडण क थ ट नवडण कक नक? स कल पन य जन उद द श य जन अ तगर त करण य च क म य य जन अ तगर त क णत य य जन र ब वल य ज ऊ शकत त? म र त भ पकरय च य श स व द त न सम र आल ल म द द स र व त ल क च तस द क णत वषयघ तल क ष ऽसभ घ ण य मध य य ण ढय अडचण सव र सव र म मस वक क गद पऽ सगळ न ट वरच य प तळ वरच श सन द र आह दळणवळण आ ण स पक र च य स धन च अभ व म मप च यत च स गणक सरप च च य घर! म हल च सहभ ग श सन व यव थ 13

13 श ळ च थत म ट रस यकल आ ण म ब ईल स यमर ज क कस क ह द श मधल य पक षरचन उद हरण स ठ अम रक त लड म ब टकपक ष च रचन प ह य व ह. र म व म स मऽस न LIST OF DISTRICT COURTS IN MAHARASHTRA: म हत म हणज क य? स क त थळ-म हत सद धकरण य स ठ सव र त तम म गर स क त थळ वरक यक यम हत अस व? नक श कश पद धत च नक श अस शकत तय च क ह उद हरण क यद नयम ब ठक च व त त त अहव ल म हत च द व ण-घ व ण (INFORMATION SHARING) ग न ह ग र श सन व यव थ 14

14 थल तर खचर कप त न ग रक च सनदआ णक यर वणत नद र श क व श वकत भ ष लप (FONT) PDF वर प त लद तऐवज स टस ट तवस प वर प त पभ न म हत य न त य च य भ षण तम डल ल क ह महत व च म द द What is still missing? य ग यश सन ण ल म ळ आ थर कव द ध ल ह त स हन मळ ल स दभर स च श सक य अहव ल ख सग अहव ल क यद प तक स क त थळ जनर ल मधल ल ख इतर श सन व यव थ 15

15 ह न ल त कश व च व? स बत दल ल द तऐवज ह मह र ष टर त ल श सनव यव थ स ध रण य स ठ च न ल त आह (त. ९ म चर २०१३ पयर त जश आह तश ). ह न ल त द न भ ग त वभ गल ल आह. प हल य भ ग त म ख य न ल त तर प ढच य भ ग त ह न ल त व चण य स ठ उपय क त म हत स ठ प र शष ट दल ग ल आह त. ह न ल त अश क र व च व १. सवर थम न ल त- सद य थत ह करण व च व. ह य मध य न ल त च य आजच य थत च वणर न क ल आह. त य बर बरच. ह य न ल त मध य क य आह आ ण क य न ह, क णत म द द घ तल आह, क णत न ह ह य च क रणम म स दल ग ल आह. २. स बत दल ल य द तऐवज मध य ह न ल त स क षप त वर प तह दल ल आह. ह य स क षप त वर प मध य क वळ म डल ल म द द आ ण त य वरच आमच भ य दल आह. स क षप त वर प म मध य क णत य ह क रच क रण मम स दल ल न ह. ३. ह य न ल त च स रव त आमच वप न ह य करण प स न ह त. य मध य न ल त मधल ठळक म द द ल हल ल आह त. ह य प ढच य सवर करण मध य श सनव यव थ च सद य थत, त य च वश ल षण आ ण आपण ह य न ल त च य म फर त स चवल ल बदल व त र न ल हल आह त. ४. श सनव यव थ च जस सगळ वभ ग एकम क श ज डल ल असत त, एकम क वर अवल ब न असत त तस च; श सनव यव थ वरच य य न ल त मधल सगळ करण य न त य वर प त एकम क श स ब धत आह त. त य म ळ एख द करण व गळ क ढ न न व चत स प णर द त ह एक म न न व चल ज व. श सन व यव थ 16

16 न ल त च सद य थत स बत दल ल य द तऐवज मध य श सनव यव थ च न ल त दल ग ल आह. ह न ल त मह र ष टर नव नम र ण स न च य एक ण र ज य च य वक स च य न ल त च एक भ ग म हण न ल हल ग ल आह. १ ज न व र २०१० प स न ह य न ल त वर क म स र झ ल, आ ण आज ३ वषर २ म हन य न य न ल त न एक महत त व च टप प प णर क ल आह. ह य न ल त मध य क य आह ह य श सन व यव थ च य न ल त मध य आम ह श सन व यव थ च वच र कश पद धत न व ह व ह य बद दलच एक न श चत दश दल आह. त य स ठ श सन व यव थ मधल य क ह अत य त म लभ त वषय वर आम ह भ य क ल आह आ ण त य बर बरच सध य च य व यव थ मधल य ऽ ट वर उप यय जन ह स चवल य आह त. ह य उप यय जन त यक ष त कश आण व य त ह य वषय च क तक यर बम द ण ह ह य न ल त च उद द श न ह. ह य न ल त मध य आम ह भ रत मधल य न स गर क श सन व यव थ वर भर द ऊन सध य च य व यव थ मध य त य द ष ट न कस बदल करत य त ल ह य वर भ य क ल आह. वक करण ह क भ ग ठ ऊन त स धण य स ठ क -र ज य आ ण थ नक वर ज य स थ ह य च य स ब ध च एक नव व यव थ स चवल आह. ह य मध य च थ नक स थ न बळ द ऊन त य अ धक ल क भम ख आ ण क यर क षम कश करत य त ल ह य स ठ नव रचन स चवल आह. ल कश ह च एक अ वभ ज य भ ग म हणज र जक य पक ष. आम ह ह य न ल त मध य ह य र जक य पक ष च क मक ज कस अस व ह य स ठ र जक य पक ष स ठ क यर पद धत स चवल आह. ह य चबर बर प ल स आ ण स रक ष व यव थ आ ण न य य लय ह य च क यर क षमत व ढवण य स ठ क ह उप यय जन स चवल य आह त. श वट, ह य सवर व यव थ च क मक ज य ग य पद धत न स र आह न ह पडत ळ न प हण य स ठ च म ल य कन व यव थ कश अस व ह द ख ल आम ह ह य श सन व यव थ च य न ल त त न स चवल आह. श सन व यव थ 17

17 न ल त च स र श श सनव यव थ च य म ख य न ल त मध य ज म डल आह, य सगळ य च स र श म हणज ह द तऐवज. य मध य स व तर वव चन, क रणम म स दल ल न ह. पण य द तऐवज वर न नजर फरवत, श सनव यव थ स ध रण य स ठ म ख य न ल त न मक क य स चवत आह य च कल पन य व एवढ च य च ह त. आमच वप न श सन ह त य क वषय श स ब धत असत. शक षण, पय र वरण, प ण, र त, व ज, उद य ग, र जग र, त ऽज ञ न, भ ष, अथर व यव थ य सगळ य च य म ळ श असत त श सन च ध रण. भ रत य आ ण त य तह मह र ष टर च य श सनव यव थ च अभ य स क ल य वर त य तल ज म ख य श न सम र आल त म हणज - क करण, अत यल प ल कसहभ ग आ ण हक क, कतर व य व अ धक र च ग त ग त. आ ण म हण नच श सनव यव थ स ध रण य च ऽस ऽ आह - वक करण, ल कसहभ ग आ ण श सक य बय च स स ऽ करण. मह र ष टर नव नम र ण स न म हण न आम ह श सनव यव थ ब बत एक अश मह र ष टर च वप न बघत आह त जथ वक करण च य म ध यम त न ल क च श सनव यव थ च य नणर य बय त सहभ ग अस ल. आ ण य वय नणर य च य म ध यम त न मह र ष टर खढय अथ र न गत आ ण वच छ र ज यक रभ र च एक उद हरण द शच नव ह तर स प णर जग सम र ठ व ल. र ज यव यव थ च स र व त ट ळ य त थर सम ज आपण आज व यव थ बदलण य च वच र करत असत म ळ त य व यव थ नम र ण कश झ ल य य च प श वर भ म समज न घ ण आव यक आह. म ण स ज व ह प स न एकऽ य ऊन र ह ल गल, एकम क मध य व यवह र कर ल गल त व ह प स नच र जक रण च स र व त झ ल. प ढ ट ळ य मध य र ह ल गल, आ ण द न क व अन क ट ळ य मध य स घषर झ ल, कध म ऽ झ ल आ ण य सगळ य त न र जक रण आ ण र जक य व यव थ जन म ल य त ग ल य. प र तन क ळ प स न मन य ण ह अ मत स ठ आ ण वत च वत ऽ ओळख नम र ण करण य स ठ झटत आल आह. आ ण य बय तच धमर, ज त, भ ष य सगळ य न म नव ज त ल एकऽ आणल. एक सम ज म हण न त य च जडणघडण ह त ग ल. श सन व यव थ 18

18 स श सन म हणज क य? श सनव यव थ स ध रण य स ठ म ळ त उत तम श सनव यव थ म हणज क य ह ब घतल प हज. व गव गळ य वच रव त न Ôस Õश सन च व य ख य क ल आह. च न भ रत त ल व ङ मय, व द आ ण च णक य च अथर श स तर ह प तक स श सन च व य ख य च र म द द य च य आध र करत - श त, क यद, स रक ष व न य य. क णत य ह श सन न ह नकष प र क ल य स त स श सन आह अस च न भ रत त ल वच रव त स चवत त. स य क त र ष टर स श सन च व य ख य करत न आठ नकष लक ष त घ त. य मध य सहभ ग, एकमत कड कल, जब बद र, प रदशर क, प रण मक रक व क यर क षम, समन य य, सवर सम व शक आ ण क यद य च र ज य य च अ तभ र व ह त. य आठ नकष च य आध र स श सन आह क न ह ह ठरवत य ऊ शकत. ज ग तक ब क न वर ल आठ म द द य बर बरच अ ह स आ ण र जक य थ यर य म द द य च ह स श सन च य व य ख य त अ तभ र व क ल आह. इ तह स त ल र ज यव यव थ र जक रण च स र व त, र ज यव यव थ च प य, स श सन म हणज क य इ. ग ष ट ब घतल य वर स श सन अ तत व त आणण य च य द ष ट न इ तह स त क य क य यत न झ ल आह त ह बघण आव यक आह. क ह वच र अत य त म लभ त अस न आजच य प र थत त त य त क ल न र प बदल क ल य स त ल ग करण शक य आह. आ ण म हण नच इ तह स त ल क ह उद हरण च अभ य स आव यक आह. च न भ रत (इ.स.प ५०० त इ.स. ७००) च न भ रत त व गव गळ य भ ग त व गव गळ य करच श सनव यव थ असल ल र ज य ह त. बह त श ठक ण र ज श ह असल तर क ह ठक ण म ऽ गणत ऽ असल य च ह उल ल ख स पडत त. च णक य आ ण अथर श स तर म थ च ग प त म यर य तर ण न च णक य च य म गर दशर न ख ल म ठ स न य उभ र न ÔमगधÕ र ज य च य न द र ज च पर भव क ल. इतक च नव ह तर ब लष ठ क य सत त थ पन करण य स ठ मगध प ठ प ठ अफग ण त नप स न त ब ग ल पयर तच य छ ट य म ठ य र ज च पर भव करत, त य न आपल म ड लक बनवत, त पयर तच भ रत य उपख ड त ल सव र त म ठ स ज य थ पन क ल. श सन व यव थ 19

19 च णक य न र ज य कस अस व, व यव थ कश अस व य त इत य द ग ष ट वर स व तर वच र कर न Ôअथर श स तर Õ न व च म थ ल हल. र ज य च उत कषर स धण य स ठ ब लष ठ क य न त त व आ ण उतर ड असल ल न करश ह च पक क च कट असण च णक य न महत व च म नल. च णक य न बळ मध यवत र सत त असण य वर भर दल असल आ ण त य दश न यत न क ल तर ह स ज य तगर त र ज य न / द श न अस ख य ब बत त व यत तत ह त. स पक र च अत यल प स धन, त पयर त अ तत व त असल ल पर भ त र ज स म ड लक करण य च पद धत, द न दन क रभ र पर पर न ठरण आ ण स क तक एक त मत य म ळ म यर क ळ त बळ मध यवत र सत त तय र ह ऊनह स ज य ल Ôस घर ज यÕ वर पच मळ ल. ग ध ज आ ण म म वर ज य ग ध ज न आपल य लख ण त न एक वक त आ ण ल कसहभ ग असल ल श सनव यव थ स चवल. वक करण ह प य असल य न ख ड ह त य न म लभ त घटक म नल. आ ण आदशर वय प णर ख ड नम र ण करण य वर भर दल. Ôभ रत त ज पयर त प श च त य व यव थ अ तत व त आह त त पयर त भ रत त न इ मज ज त लह, पण त खढय अथ र न वत ऽ ह ण आ ण इथल य न ग रक न वर ज य मळण अशक य आह. त य म ळ आपण अ धक धक आपल य प र प रक न य य व यव थ वर आ ण र जक य व यव थ वर वश व स ठ ऊन त बळकट क ल प हज Õ ह ग ध च य ल खन च ग भ आह. स घर ज य स कल पन भ रत च घटन ल हत न, घटन स मत च य चच र मध य भ रत च र जक य व यव थ Ôस घर ज यÕ वर प च अस व अस ठरवण य त आल. तक अ मत च वच र करत न क मजब त ठ ऊन त य क घटक र ज य ल क ह महत व च य म द द य वर नणर य घ ण य च म भ असण गरज च आह अस ह वच र त घ तल ग ल. घटन स मत न Ôस घर ज य म ळ भ रत ल हव असल ल Ô व वधत त ल एकत Õ स धत य ईलÕ अस मत म डल. क -र ज य- थ नक स ब ध भ रत त स वध न न स र त न तर य र ज य पद धत आह. क सरक र, र ज य सरक र आ ण थ नक वर ज य स थ. स वध न न दल ल य य द य मध य य त नह तर वर ल सरक र च कतर व य, जब बद ढय व हक क वभ गल ल आह त. क आ ण र ज य सरक र च य य द य थमप स नच श सन व यव थ 20

20 स वध न त आह त. ७३व य आ ण ७४व य घटन द र त न तर थ नक वर ज य स थ न घटन त मक दज र आल. य घटन द र त न तर सत त च वक करण ह ऊन, थ नक वर ज य स थ न अ धक व यत तत द ण य त आल. त यक ष त म ऽ व स वष र न ब घतल असत, थ नक वर ज य स थ प र श व यत त स थ झ ल ल य न ह त. इतक च नव ह तर थ नक ब बत त क व र ज य सरक रच ढवळ ढवळ थ बल ल न ह. खर तर सत त च वक करण म हणज वय नणर य घ ण य च अ धक र द ण. थ नक वर ज य स थ न क वळ अ मलबज वण च एक स धन म हण न न बघत नणर य घ ण य च व त त र य द ण, प र श व यत तत द ण आव यक आह. आ ण त य तह आ थर क व यत तत महत व च आह. त नह प तळ वरच य क म च वभ गण नव य न ह ण गरज च आह. अ धक धक जब बद ढय थ नक वर ज य स थ न द ऊन क व र ज य सरक र च अ धक र कम कर यल हव त. अस क ल य स श सनव यव थ च सध य च वर न ख ल ( ) ह द ष ट क न बदल न ख ल न वरत ( ) ह द ष ट क न य ऊन न ग रक क थ न य त ल. वय नणर य च अ धक र आम ह अ धक व य पकपण अ मल त आण. त य चबर बर थ नक प तळ वरच य ल क त नध च म डळ ( जल ह प रषद, मह प लक च म ख य सभ इ.) ह Ôक यद म डळ Õ बनल प हज त. त य न क यद कर यच अ धक र मळ ल प हज त. त क णत य वषय त क यद कर शकत ल ह नव य न क ल ल य वषय च य वभ गण च य य द वर न ठरवण य त य ईल. अ धक त भ ष स वध न त ल कलम ३४३ स गत क द श च अ धक त व पर च भ ष ह द वन गर लप मध ल ह द अस ल. Maharashtra official language Act, 1964 य क यद य न स र मह र ष टर र ज य च अ धक त भ ष मर ठ झ ल. य क यद य न स र मह र ष टर वध नसभ त म डल ज ण र वध यक, प रत ह ण र क यद, श सक य स चन, पऽ, प रपऽक, अध य द श इ. सवर मध य मर ठ भ ष च व पर अ धक त रत य क ल ज ऊ ल गल. व तस करण ब धनक रक झ ल. भ ष व र तरचन क र ज य थ नक स ब ध च वच र करत न आज असल ल र ज य कश तय र झ ल. त य म गच वच र क य ह त ह ज ण न घ ण महत व च आह. स य क त मह र ष टर चळवळ, आ द श स ठ च आ द लन, त ल गण श न, व गळ य वदभ र च म गण आ ण नव य न च सम र आल ल उत तर द शच य वभ जन च त व य सगळ य च वच र वक करण च य प श वर भ म वर आम ह कर. श सन व यव थ 21

21 थ नक वर ज य स थ थ नक वर ज य स थ - शहर मह र ष टर त ल थ नक वर ज य स थ च य रचन मध य आ ण क रभ र मध य क ह म लभ त बदल करण आव यक आह. वश षत सध य च च लत Ôआय क त पद धतÕ बदल न त य ज ग Ôमह प र प रषद पद धतÕ ल ग करण आव यक व टत. सध य च य आय क त पद धत त अन क द ष आह त. य मध य एक ऽत नणर य घ ण य च य स मत य च य क रभ र म ळ श सन च न मक जब बद र क ण वर पडत न ह. ज य त न सत त ध र, वर धक आ ण न करश ह ह एकम क वर जब बद र ढकलत त. र ज य श सन न न मल ल आय क त ह एक अथ र न र ज य सरक रच ह तक बनत, ज य च य म फर त र ज य श सन थ नक प तळ वर ढवळ ढवळ कर शकत. व थ नक वर ज य स थ च व यत तत ध क य त य त. मह प लक च य म ख य सभ त नवड न आल ल य सद य प क बह मत असल ल य पक ष च य न त य च नवड मह प र म हण न व ह व आ ण त य न आपल प रषद (एक क रच म ऽ म डळच) नवड व. अश पद धत न मह प र ह मह प लक च य क रभ र ल जब बद र अस ल आ ण त य च य वर नय ऽण मह प लक च य म ख य सभ च र ह ल. ह पद धत र ज य आ ण क प तळ वर ल व यव थ स रख च आह, म हणज च क यद म डळ (legislature) व क यर क र म डळ (executive) य च य त ल फरक पष ट करण र व यव थ. क ष ऽ सभ वक करण बर बरच ल कसहभ ग व ढवण य च य द ष ट न आव यक त बदल कर व ल गत ल. अ तत व त असल ल क यद सक षम कर व ल गत ल तस च नव य न क ह ग ष ट अ मल त आण व य ल गत ल. म म ण भ ग त म मसभ आह त त य न स र शहर भ ग त क ष ऽसभ अस व य त अस क सरक रन स चवल आह. त य ब बत त एक म ड ल क यद ह बनव न सवर र ज य न द ण य त आल आह. क ष ऽ सभ च क यद मह र ष टर त २००९ स ल प स न अ तत व त आह. म ऽ त य च अ मलबज वण अज नह झ ल ल न ह. क ष ऽ सभ च भ व अ मलबज वण ह ल कसहभ ग य द ष ट न एक महत व च टप प ठर शक ल. एक आदशर क ष ऽ सभ कश घ य व, वषय क णत अस व त, त क ण ठरव व त ह स र पष टपण एख द य नयम वल न ठरवल ज ईल. थ नक वर ज य स थ - म म ण २०१२ स ल प च यत र ज व यव थ भ रत त य ऊन २० वषर झ ल. एख द व यव थ य ग य दश न क म करत आह क? ह पडत ळ न प हण य स ठ ह व ळ प र स आह. य २० वष र त भ रत त ल सवर च श सन व यव थ 22

22 र ज य न आपल य कड असण र अ धक र थ नक वर ज य स थ कड द ण य च यत न क ल ल दसल. पण त यक ष त जस वत: कद चत सत त सहज सहज क ण द सढय ल द त न ह, तस च इथ झ ल य च दसल. क गद वरच यत न त यक ष त आणण य स ठ च यत न प र पडल न ह. थ नक वर ज य स थ मधल य स ध रण न तरह य स थ सव र थ र न सक षम झ ल य आह त अस म हणत य ण र न ह. अन क ब बत त य थ नक वर ज य स थ जल ह प रषद वर तस च र ज य आ ण क सरक रच य च य जन वर अवल ब न असत त. य म ळ त य सबळ ह ऊ शकत न ह त आ ण अन क व ळ ल त य न द बर लच ठ वण य त य त. म म सभ मध य खर कळ च म द द ख पच कम व ळ चच र ल य त त. क रण य चच र च फ लत क ह च ह ण र नसत. क रण म न यत क व प श च व यव थ य ग ष ट स ठ म मसभ र ज य आ ण क सरक रवरच अवल ब न असत त. थ डक य त आ थर क व यत तत आ ण वय नणर य च य द ष ट न म मण थ नक वर ज य स थ न सक षम करण ल कश ह च य द ष ट न आव यक आह. ग ध म हण यच - खर ल कश ह दल ल मध य बसल ल य २० ल क त नणर य घ ऊन स ध य ह ऊ शकत न ह. ल कश ह ह खर खर ल क च य ह त त, ग व तल य त य क म णस च य ह त त अस यल हव. र जक य पक ष स ठ र जक य पक ष रचन ल कश ह मध य र जक य पक ष न अनन यस ध रण महत व आह. मतद र न र ज यक रभ र स ठ नवड न दल ल य ल क च एक सम वच र गट म हण न र जक य पक ष तय र ह त असत. स ह जकच र जक य पक ष च य ऽण जर वक त, प रदशर क आ ण ल कसहभ ग अस ल तर त च र ज यक रभ र मध य आणण ह शक य ह ईल. पक ष तगर त ल कश ह महत व च आह. पक ष च पद धक र व पक ष च अ धक त उम दव र नवडत न पक ष क यर कत य र न मतद न कर व. शव य महत व च य वषय वर पक ष च ध रण ठरवत न ह पक ष तगर त ख ल य चच र, स वर मत य स रख य अ भनव कल पन र बवत पक ष क यर कत य र न महत व दल ज ईल. पक ष पद धक ढय च न मक कतर व य, हक क आ ण जब बद ढय य ब बत आज स दग धत आह. य त बदल कर यल हव. त य क पद धक ढय ल आपल य हक क कतर व य आ ण जब बद ढय न मक य म हत अस यल हव य त. शव य त य च य क म च व रष ठ पद धक ढय कड न ठर वक क ल वध न म ल य कन व ह यल हव. श सन व यव थ 23

23 र जक य पक ष च अथर क रण जस श सनव यव थ च य ब बत त आपण आ थर क वक करण अस व अस म हणत आह त तस च वक करण र जक य पक ष च य अथर क रण ब बतस द ध अस व. पक ष च आ थर क व यवह र अ तशय प रदशर क आ ण वच छ अस व त. क ण ल ह त बघत य व त. आ थर क ब बत त प रदशर कत असल य न ल क च अ धक वश व स स प दन करत य ऊ शक ल. नवडण क च य व ळ उम दव र न च र स ठ ठर वक श सक य नध मळ व अश म गण अन क स थ करत असत त. य म ग प स नसल ल य ल क न ह नवडण क लढवत य व ह वच र आह. न मक ह च वच र घ ऊन पक ष न आपल य अ धक त उम दव र न ठर वक नध द य व. तस च नध उभ र यल मदतह कर व. पक ष च ल क त नध पक ष कड न नवड न ज ण ढय ल क त नध च न मक कतर व य, हक क व जब बद ढय क य ह पष ट असण आव यक आह. त य च पक ष श असल ल स ब धह महत व च आह. ख सद र आमद र आ ण नगरस वक ह श सनव यव थ त ल त न तर वर ल ल क त नध कस नवडल ज व त, त य च य त क णत ग ण असण आव यक आह इ. ग ष ट च नकष पक ष न च ठरवण आव यक आह त. स श स न च घटक न य यव यव थ न य य द ण र य ऽण, क यद य सम र सवर सम न असण ह Ôस Õश सन स ठ आव यक आह. सध य च य आपल य न य यव यव थ तल म ख य त न द ष म हणज अत य त स थ न य य लय न बय, न य य लय न ष ट च र व त य वर ध त क रव ई करण य स ठ क चक म य ऽण आ ण क लब ह य श सक य य ऽण. स थ न य य लय न बय द र करण य स ठ न य य ध श च स ख य व ढवण, न य य लय च स ख य व ढवण, श सक य बय अद यय वत करण आ ण त य त ज ण र व ळ व चवण ह उप य आह त. न य य लय न बय ह अ धक धक ल क भम ख व ह यल प हज. Ôन य य मळण य स व ळ ल गण ह न य य न क रण य स रख च असत Õ अस म हणल ज त. त य म ळ य ब बत वश ष लक ष दल प हज. न य य लय न ष ट च र कम करण य स ठ ष ट च र करण ढय न कठ र शक ष द ण ढय य ऽण उभ र व य ल गत ल. व श सक य स स ऽत आणण य स ठ स गणक करण करण, अद यय वत त ऽज ञ न व परण य ग ष ट आव यक आह. श सन व यव थ 24

24 इ-गव हनर न स म हत त ऽज ञ न च अ धक धक व पर क ल य स सवर च प तळ वर ल श सनव यव थ मध य स स ऽ करण, प रदशर कत आ ण क यर क षमत व ढ स ल ग ल. इ टरन टच व पर आ ण नव न अद य य वर त ऽज ञ न व पर न श सन अ धक धक ल क भम ख क ल ज ईल. न ग रक च सहभ ग व ढवण य च य द ष ट न ह आव यक आह. स थ करण एख द उपबम क वळ स र करण नव ह तर त स तत य न च ल र ह ल य च व यव थ नम र ण करण म हणज स थ त मक रचन करण. आपण य ल च Ôस थ करणÕ अस म हण शकत. स थ करण त पक क य नयम च च कट अप क षत असत. अ धक र, कतर व य आ ण जब बद र य त नह ग ष ट स पष ट ल खत वर प त असण अप क षत असत. एख द य व यक त च य मज र वर उपबम अवल ब न न ठ वत त य ल स थ त मक र प द ण आव यक असत. आ ण त च आम ह कर. प ल स व स रक ष व यव थ स रक ष च य द ष ट न अत य व यक अश य ऽण म हणज प ल स दल. य मध य अम ल म बदल कर यच आव यकत आह. प लस दल त असल ल र जक य ह तक ष प; न मण क, बदल य, बढत य य ब बत समन वय नसण व मनम न क रभ र असण ; प लस च अप र स ख य ; अद यय वत त ऽज ञ न च अभ व; मन यबळ च य अभ व म ळ स व त असण ढय प लस वर पडण र अ त रक त त ण ह प ल स दल सम रच म ख य श न आह त. आ ण सगळ य च एक ऽत प रण म म हणज ख ल वल ल मन बल. ह श न स डवण य च यत न आम ह कर. प ल स दल च स ख य व ढवण, शक षण, अद यय वत शस तर स तर, र जक य ह तक ष प कम करण, न मण क -बदल य य नयम न च करण अश उप य न प ल स य ऽण स द ढ क ल ज ईल. नवडण क आय ग भ रत स रख य ल कश ह द श मध य नवडण क आय ग ह एक अनन यस ध रण महत व असल ल स थ आह. स वध न त तरत द क ल य न स र द शभर त य ग य त य व ळ व वध तर वर व घटन त मक स थ स ठ ख ल य आ ण म क त व त वरण त नवडण क घ ण आ ण नक ल ज ह र करण ह नवडण क आय ग च म ख य क म आह. तस च य अन ष ग न य ण ढय मतद र य द य बनवण य स रख क म ह नवडण क आय गच करत. श सन व यव थ 25

25 ज य म ण क य नवडण क आय ग ह एक घटन त मक स थ आह त य च म ण र ज य नवडण क आय गह घटन न तय र झ ल ल स थ आह. र ज य त ल सवर थ नक वर ज य स थ च य नवडण क घ ण ह र ज य नवडण क आय ग च जब बद र असत. नवडण क आय ग सम रच म ख य श न म हणज मन यबळ. मतद र य द य अद यय वत करण त यक ष नवडण क घ ण य स ठ ल गण र मन यबळ ह शक षक च य र प न उभ क ल ज त. य वर आज तर उप य न ह. म ऽ त ऽज ञ न च व ढत व पर कर न नवडण क आय ग च क म अ धक व गव न भ व आ ण प रण मक रक क ल ज ईल. नय जन आय ग नय जन आय ग च स र व त प डत जव हरल ल न हर य च य प ढ क र न झ ल. भ रत च य सवर सम व शक आ थर क वक स स ठ द घर क ल न नय जन च आव यकत असल य च लक ष त घ ऊन क सरक रच य ठर व द व र म चर १९५० मध य नय जन आय ग च थ पन करण य त आल. प त ध न ह च नय जन आय ग च पद सद ध अध यक ष असत त. क प तळ वर नय जन आय ग क यर रत असल तर त य च वक करण आव यक आह. नय जन ह जल ह -शहर प तळ वर न व ह यल हव. तश नय जन स मत य त य त य प तळ वर असत ल. म ल य कन श सनव यव थ न ट क म करत आह न, त य त ऽ ट आह त क ह बघण, असल य स त य व ळ च नदशर न स आण न द ण य स ठ एक वत ऽ म ल य कन करण र वभ ग अस व. त न टप प य वर ह वभ ग क म कर ल. ह करत असत न वर ध पक ष च य ल क त नध ल ह थ न द ण य त य ईल ज ण कर न प रदशर कत आ ण प रण मक रकत व ढ स ल ग ल. ह Ôल कप लÕ क व स रख द खर ख च वभ ग नस न, वत च वत च य क म च म ल य कन करण र वभ ग आह. य वभ ग च य प रदशर क व यवह र म ळ एक णच श सन च क यर क षमत व ढ ल. श सन व यव थ 26

26 मह र ष टर स ठ आमच वप न श सन व यव थ 27

27 आमच वप न कत य क हज र वष र प व र ट ळ य मध य र हण र म ण स एक ज ग थर वल. श त कर ल गल. त य त न अन क स क त उदय ल आल य. सम ज तय र झ ल. सम ज बर बरच सम ज च नयम, क यद आल. ह य क यद य च य आध र सम ज च नयमन करण य स ठ अ तत व त आल त श सनव यव थ. अश श सनव यव थ म नव बर बरच क ह हज र वष र उत ब त ह त ग ल आ ण त य त नच आजच य श सनव यव थ उदय ल आल य. श सन ह त य क वषय श स ब धत असत. शक षण, पय र वरण, प ण, र त, व ज, उद य ग, र जग र, त ऽज ञ न, भ ष, अथर व यव थ य सगळ य च य म ळ श असत त श सन च ध रण. आ ण म हण नच श सनव यव थ च (Governance) अभ य स आ ण त य त स ध रण ह क णत य ह नव नम र ण स ठ आव यक आह त. भ रत य आ ण त य तह मह र ष टर च य श सनव यव थ च अभ य स क ल य वर त य तल ज म ख य श न सम र आल त म हणज - क करण, अत यल प ल कसहभ ग आ ण हक क, कतर व य वअ धक र ह य च य मधल ग त ग त. ह य ग त ग त ल उत तर म हण नच ह श सनव यव थ स ध रण य च ऽस ऽ - वक करण, ल कसहभ ग आ ण श सक य बय च स स ऽ करण. अज नह, ६५ वष र न तर भ रत च श सनव यव थ अ धक धक क सरक रकड झ कल ल आह. र ज य तह र ज य सरक रच य ह त त च ड म ण त सत त आह. पण थ नक वर ज य स थ कड नणर य बय त प र श महत व च भ मक न ह. आ थर क ब बत त थ नक वर ज य स थ र ज य सरक र आ ण क सरक रवर वस ब न आह त आ ण त य म ळ च आव यक ततक व यत तत थ नक वर ज य स थ न मळत न ह. सत त च प र स वक करण झ ल ल न ह. वक करण झ ल य शव य श सनव यव थ त ल ब जडपण कम ह ण र न ह. शव य न ग रक च वय नणर य च अ धक र वक करण न सक षम ह ईल. घ तल ल य नणर य च अ मलबज वण करण अ धक स प ज ईल. वक करण नसल य म ळ आज ल कसहभ ग अत यल प आह. अज नह मतद न ज मत म ५० त ५५% एवढ च ह त आह. शहर भ ग त तर मतद न च टक क य ह नह कम आह. श सनव यव थ त ल द न दन नणर य बय त सहभ ग व ह यच य स ध फ रच कम आह त. स ह जकच न ग रक श सनव यव थ प स न द र र हत त. ह य म ळ एक णच श सनव यव थ अ धक धक न करश ह क त आ ण म हण नच अप रदशर क झ ल आह. भ व श सन व यव थ 28

28 श सनव यव थ स ठ ल कसहभ ग व ढवण गरज च आह. त य स ठ सहभ ग च य नव न बय नम र ण कर व य ल गत ल, त य चबर बर अ तत व त असल ल य बय न ह बळ द य व ल ग ल. सत त च क करण, अत यल प ल कसहभ ग, त य त न आल ल अप रदशर क क रभ र य म ळ व गव गळ य श सक य य ऽण, बय, य अ तशय ग त ग त च य झ ल य आह त. व गव गळ य प तळ वर बनवल ल क यद - नयम आ ण य सगळ य त क ण च कतर व य, हक क व जब बद ढय क य आह त य वषय नम र ण झ ल ल स म च अव थ य म ळ श सनव यव थ च अक षरश खचड झ ल आह. म हण नच, क यद आ ण सवर प तळ वर ल (क -र ज य- थ नक) सरक र च, तस च ल क त नध च आ ण इतर श सक य धकरण च ( नवडण क आय ग, नय जन आय ग इ.) न मक कतर व य हक क आ ण जब बद ढय य ब बत त स स ऽत य ण आव यक आह. म नव ज वन च भ ग असण ढय, सवर वषय न पशर करण ढय आ ण महत व च भ मक बज वण ढय श सनव यव थ त स ध रण करण य च गरज व टत. वक करण, ल कसहभ ग आ ण बय च स स ऽ करण ह त न स ऽ य बदल च य बय च ग भ आह त. मह र ष टर नव नम र ण स न म हण न श सनव यव थ ब बत एक अश मह र ष टर च वप न बघत आह जथ वक करण च य म ध यम त न ल क च श सनव यव थ च य नणर य बय त सहभ ग अस ल. ह य वय नणर य च य म ध यम त न मह र ष टर खढय अथ र न गत आ ण वच छ र ज यक रभ र च एक उद हरण द शच नव ह तर स प णर जग सम र ठ व ल. द श ल च नव ह तर स ढय जग ल ह व व ट ल अस आपल मह र ष टर अस ल. श सन व यव थ 29

29 र जक रण च स र व त क णत ह र जक य बय, वच र क व व यव थ य वय भ नसत त. त य न एक न श चतइ तह सअसत, एकप श वर भ म असत. क रणय कय प र तनक ळ प स न, म णस च य एकऽर हण य च य य ग मध न वक सतह तग ल ल य असत त.सध य च य व यव थ च वच रक रण य आध आपणह य र जक यव यव थ म ळ तकश वक सतह तग ल य ह प ह य.त य न तरआजच य आप ल य व यव थ मध य एकच गल र जक यआ णश सनव यव थ कश ल म हणत तह ह प ह य... श सन व यव थ 30

30 ह स र आल क ठ न? र जक रणम हणज क य? म ण सज व ह एकसम हम हण नएकऽर ह ल गल, एकम क श चच र कर न नणर यघ ऊल गल त व ह प स नर जक रण च स र व तझ ल. म ण सज व ह एकऽर हतअस, त व ह वस रक षण स ठ,आपल य क ह म लभ तगरज भ गवण य स ठ म नव ल क ह नणर यघ य व ल गल.अ स महत व च नणर यक णघ ण रत ठरव व ल गल. त च ( क व त च) मगत य ट ळ च न यकबनल अस व. त य ट ळ ल द सर य ट ळ श स घषर कर व ल गल,सम टघडव नआण व ल गल, त व ह र जक रण च स र व तझ ल. ज व ह म णस न य पर पर श स व दस धण य च नणर यघ ण य च क ह नयमठरव नघ तल त व ह प स नर जक रण ल स र व तझ ल. य च बय च, पर पर श स व द च य, त य त न ह ण ढय Ôर जक यÕ घड म ड च य अभ य स ल स र व त झ ल. क ह र जक य वच रव त न 1 र जक रणम हणज सत त क रणअस सम करणम डल. र जक रणम हणज श क त-अ धक र-सत त मळ वण य च ख ळ. त य च य मत, र ज यव यव थ च य आध क ह र ज यव यव थ च त लन त मकअभ य स प व र च ल क, अगद आजच ड न म कर क व इतर क ड न वयन र ष टर, सवर आध ट ळ य मध य च रह त असत. त क ण य एख द य न य यव यव थ ल ब धल नव हत क व क णत य नयम ण ल च य आध न द ख ल नव हत. त य च नष ठ त य च य ट ळ च य म ख य,एख द य अन भव अश न त य वर ह त. अफग ण त नमध य अश च क रच य ट ळ य अज नह आह त. म हण न त जग च य त लन त र जक य ण ल मध य म ग स समजल ज त त. प ढ अश च ट ळ य न एकऽ य ऊन एक धक रश ह असल ल र ज य थ पत क ल. त य न तर र ज शह आ ण ल कश ह अ तत व त आल. 1 उद. वल यम ग ड वन (१७५६-१८३६) श सन व यव थ 31

31 म क सर आ ण व बरन लह न ठ वल य म ण च नन वत चत य च श सनव यव थ बनवल ल आह. च नस रख य बल ढ य द श ल एकऽ र हण य स ठ ह व यव थ प रक व टत. क श सत, एकस ध श सन य ऽण ह च च नच य व यव थ च व श ट य. थ र सम जश स तर ज ञ स म र म टर न लप स म हणत अस क ज य ल एकच र ष टर म ह त आल त य ल क ह चम हतनसत! य च क रण व गव गळ य सम ज मधल य र जक य थ आ ण वभ व/वतर ण क कळल न ह, त य च त लन त मक अभ य स क ल ग ल न ह तर त म ह ल क णत य एक र जक य प र थत च स प णर ज ञ न ह ण अशक य य आह 2. मकर टर ज यश स तर आ णत य च म नव च य र जक यउत ब तश असल ल स ब ध क ह उत ब त श स तर ज ञ न म कड च य ( च प न झ ) आ ण म नव ण य मध य क ह स ब ध ज डल आह. त य च य मत जस एक ट ळ तल च प न झ द सर य ट ळ वर हल ल करत तस च आ दम नव आपल य बच व स ठ आ ण एख द य स पक ज मन वर वचर व ग ज वण य स ठ हल ल चढवत. च प न झ आ ण मन य य च य व गण क त बर च स म य आह त. आ दम न वत तर ह स म य फरच लक षण य आह त. म ण सपण - भ ष, धमर, ओळख अन क उत ब त श स तर ज ञ च य मत म णस च म द ह इतर म नव च य वतर ण क च आकलन कर न घ ण य स ठ, सहक यर करण य स ठ व एकम क श पध र करण य स ठ झ ल. म नसश स तर ज ञ नक लस ह आ ण ज वश स तर ज ञ रचडर अल कझ डर य च य मत, य च करण म ळ म नव मध य एक शस तर स तर च पध र स र झ ल. य पध र मध य तग धर न र हल ल य ट ळ य अ धक समन व यत (ज त स म जक ग त ग त असल ल ) स म जक गट नम र ण करत. य गट च उ द दष ट ह इतर गट च म न सकत आ ण वतर ण क च वश ल षण करण ह ह त. भ ष म नव च य य स म जक तर वरच य व त र मध य भ ष च अनन यस ध रण महत व आह. च प न झ म नव म ण Ôभ ष Õ अवगत नसल य न त अ धक ग त ग त च य अश स म जक च कट आख शकल न ह त. भ ष मध ल श ध म ळ म णस च य आकलन मध य, द व णघ व ण च य व यवह र मध य, पर पर मध ल स ब ध च य स वधर न मध य अम ल म बदल घड न आल. 2 The origins of Political Order, Fran is Fukuyama April 2011 श सन व यव थ 32

32 धमर आपल च न सम ज धम र न ब ध ल ह त आ ण थर न कर यच त ऽह त य न नम र ण क ल ह त. सव र च य पध दत व गळ य असल य तर सव र मध य थर न आ ण क णत य तर अद भ त श क तसम र ल न ह ण ह सम न ह त. सवर च न सम ज न एक ध ग ज डत त म हणज Ôधम र Õच. आज आपल य तल अन क जण धम र ल ह स, असम नत च म ळ असण र, द फळ म जवण र, सम ज ल अ ध बन वण र अस म नत असत ल पर त ग तह स त धम र न म नव च य ग तमध य ख प म ठ आ ण सक र त मक क म गर बज वल आह. धमर ह इ तह स त पर पर मध ल मल फ च म ळ आह, ज य म ळ म नव न एकम क न सह य य क ल. त आजच अथर श स तर ज ञ ज य कर म हणत त त य म ण त फक त वव क आ ण तक र ल धर नच आपल नणर य घ त नव हत. ह सम ह जस जस म ठ ह त ग ल तस च सव र न वच र न नणर य घ त न आ ण स म हक क त करत न क ह सम य उप थत ह ऊ ल गल य. धम र न ह य ग धळल ल य सम ज ल स म हक वच र व क त करण य स मदत क ल. Ôब क षस आ ण शक ष Õ ह य न य य न सम ज मध य पर पर बर बर स ब ध व ढ वल. धम र न सम ज ल क ह व गण य च, ब लण य च,पर पर व यवह र च क ह म लभ त नयम घल न दल. धम र न म णस च य मन त अपर धपण च भ वन र जवल. आपल प वर ज आपल द क त य व सत क त य प हत आह त य भ वन न सम ज मध य एक श त थ पत झ ल. म झ ह म त प वर ज म झ य म ह रक य श ब त चत करत त ह य भ वन न म णस च आपल य म ह रक य बद दलच आदरभ वन ह बळ वल. धम र न म णस ल एकऽ क ल, त य ल ओळख दल, त य ल श त ल वल, त य च य मध य एकस धÔसम जÕ अश भ वन नम र ण क ल. ह य म ळ धम र न म णस ल जस एकऽ र ह यल मदत क ल तस च एकऽ आल ल य सम ह ल कमर क ड च य वळख य त घ ल न त एक टकव न ठ वल, सम द ध क ल. प र तन क ळ त, कम स धनस पत त त टक नर हण य स ठ आ ण वक स ल च लन द ण य स ठ, नवन वन कल पन र ज वण य स ठ, ह च एक म णस ल उपय ग पडण र ह त. व च ओळखआ णअ मत आज आपण ज य ल अ मत च र जक रण म हणत त म नव ल नव न न ह. प र तनक ळ प स न च लत आल ल,आपल ओळख आणख न द ढ करण य स ठ क ल ल त एक आट प ट असत. ह ओळख एख द Ôअल फ म लÕ वत:स ठ नम र ण करत असत न ह तर एख द न त आपल य गट स ठ. श सन व यव थ 33

33 प श च त यर ज य वच र ज य ल आपणप श च त यर ज य वच रम हणत त आजच च लत वच र आह. 3 ह य च स रव त ह त त अ र ट टल प स न. अ र ट टलह एकम क वच रव तइ.स.प ३८४त ३२२दरम य नह ऊनग ल. त य न Ôप लट क सÕन व च एकद घर म थ ल हल. त य च य तत य न Ôम नवह एकर जक य ण आह Õ, क व Ôम नव च म ळ वभ वह र जक रण ल अन र पअस आह आ णर जक रणह त य च य म ळ रण प क ए कआह Õ अस म हण नठ वल आह. म नव च य आय य तर जक रण च थ नअत य तमहत व च आ णअप रह यर आह अस त म हणत. त य च य मत र जक य वच रह अन कव ग व गळ य तर वरआ ण व वधपध दत न ह त. अ र ट टलअस म डत क Ôप लस 4 Õह एक सज व ण य स रख आह. एकभ गजर त य त न नखळल तरस प णर शहर मध य अ द ध दम जत. शहर च म ळउद द शह फक त तकडच य र हव श न न य यव यव थ द ण आ णआ थर क थ यर द ण एवढ चनस नत य न एकच गल, नम र णक षमआ णत य च य अ भव य क तल व व, उभ र द ण र आय यजगण य च स ध द ण ह द ख लअस ल. अ र ट टलच ह वध नसध य च चल त वच र इतक ऽ टक न ह. ह ब सन सध य च च लत र ज य वच र म डल. ज य ल त Ôस शल क श क ट थ अर Õ अस म हणत. म हणज म णस न आपल य श सन बर बर आ ण इतर म णस बर बर एकऽ र हण य स ठ क ल ल एक स म जक कर र. ह कर र म णस च त य सम ज त व गण य ब लण य च, पर पर श स व द स धण य च नयम ठरवत असत.ह ब स, ज न ल क आ ण र स य ऽय न ह र जक य वच र घडवल. ह वच र शहर च अ तत व, ह म णस ल रह यल स र क षतआव स नम र णकर नद ण य इतक मय र द तआह अस म नत 5 (आज आपण म हणत तस शहर नव ह, तर इथ शहर म हणज म ण स एकऽ र हत त सम ह अस अथर आह ). सध य च य उद रमतव द ल कश ह च उगम ह Ô ट ट ऑफ न चरÕ य स कल पन त न झ ल. आध नक न य य आ ण श सन ण ल च ग भ म हणज Ôम ण स ह घ बरल ल, अत य त अस र क षत ण आह Õ अस म हटल ग ल आह. 3 अ ह श ऑफ व टनर फल स फ, बटर र ड रस ल, क उ टरप इ ट, १९४६, ल डन 4 म हणज सम ह क व शहर 5, (1651) श सन व यव थ 34

34 क ह व वधर जक य स क त म लन शयनसम ज म लन शयन सम ज ह प प आ न य गन य ब ट वर ल एक छ ट सम ज. इथल इ तह स कध क ण लह न ठ वल न ह. इथल ल क अज नह त य च य प र तन र जक रण च य स कल पन ल धर न आह त. य सम ज त Ôम ठ म ण सÕअश एक स कल पन र जल आह. त य च य मत ह Ôम ठ म ण सÕ ज स धन स म म च स म न व टप करत,त च तथल म ख य ह त, य स ठ त य ल तथल य आणख क ह ल यक प र ष श लढ ई स द ध कर व ल गत. प प आ न य गन ह श त मह स गर च य एक ब ट वरच मधल ऑ श लय च वस हत. य थ ल म लन शयन सम ज मध य ऑ श लय न सध य च च लत व ट मन टर पद धत आणल आ ण र जव प हल. पण ह पद धत इथ सहज सहज र ज शकल न ह. टन मध य उदय ल आल ल य य व ट म न टर पध दत मध य आपल न त नवडण य स ठ त य न त य च य आपल य र ज य स ठ य जन आ ण त य न त य च वच रध र य च आध र घ तल ज त. म लन शयन सम ज मध य ह पद धत व गळ आह. त य च य मध य ज य प र ष ल य ग य पद धत न (सवर क रच वर ध पत कर न) स स धन व टत य त ल, त च इथल म ख य. ह व ट म न टर पध दत, ल कश ह बय ह य सम ज च भ ग कध च नव हत आ ण म हण नच त जबरद त न इथ र जव यच यत न झ ल य वर इथ अ द ध द पसरल. च नमध लट ळ य च र ज य 6 च नमधल इ तह स ह त लन न बर च ल हल ग ल आह. त य म ळ त य च प थ करण कर यल स प आह. च नच य इ तह स मधल सव र त महत व च भ ग ज बर च क ळ च नच य इ तह स च थ य भ व ह त, त म हणज स म जक गट/व यव थ प क ष क ट ब आ ण न त स ब ध न दल ग ल ल महत व. ह न त स ब ध न हम च प र षसत त क असत. पर त ह य इ तह स च म डण करत न इ तह सक र न अन क व ळ स स व स न च प ऽ प त वर न झ ल ल भ ड ण च न द इ तह स न क ल आह आ ण त य ल बर च महत वह दल आह.र ण ल प ऽ प त प व र सम ज त क व र जघर ण य त अ जब त तष ठ नव हत, पण एकद क तन घर ण य ल व श मळव न दल क तच स म जक तष ठ भलत च उ च व.य म ळ ब ईल च न मध य ह एक प ऽ प तच य स धन स रख प हल ग ल य च दसत. 6 द ओ र जन स ऑफ प लट कल ऑडर र, न सस फ क य म, श स आ ण गर, ज न २०११, न य य कर. श सन व यव थ 35

35 च ल सर टल च य म हणण य म ण य र प त र ज य रचन च प य लढ य न घ तल 7. च न मधल य प व र कड ल झ ऊ र जव श च य क ळ त र ज यव यव थ च य उदय च सव र त महत व च क रण ह य ध द ह च ह त. च नमध य एक ण २९४ वष र च क ळ ह सततच य य द ध न ग जवल. य क ळ त फक त ३४ वष र ह श तत मय ह त. य वष र मध य १२११ छ ट य -म ठ य लढ य लढल य ग ल य. य दरम य न ११० र जक य व यव थ म डकळ स आल य. प ढ ल २५४ वष र मध य ४६८ छ ट य -म ठ य लढ य लढल य ग ल य.क वळ ८९ वष र श तत मय ह त. त य म ळ च नमध य झ ल ल र जक य रचन ह तकडच य सततच य य द धजन य प र थत त न नम र ण झ ल ल दसत. भ रत आ ण च न मध ल फरक च न आ ण भ रत च य ध टण मध द न म ठ फरक बघ यल मळत त. एक, भ रत ल च न स रख य ध द च शतक भ ग व ल गल न ह. न मक क रण क य ह स गत य त न ह. कद चत ल कस ख य च घनत ह ह एक क रण अस शक ल. च न मध य भ रत प क ष सघन ल कस ख य ह त. भ रत मध य क ह ल क न जर ज चक र ज यकत य र च य अ मल त न ब ह र पड यच अस ल तर त सरळ द सर कड ज ऊन आपल वस हत कर शकत ह त. य ह प क ष महत व च म हणज त य क ळ थ पन झ ल ल सम ज व यव थ Ð अथ र त च त वर ण यर. य वणर व यव थ मध य च र वण र च थ पन क ल ग ल ह त. ह मण-प ज स गण र, ज ञ न च उप सन करण र क ष ऽय- ह लढव य असत व णव- व य प र श - ह वरच य ३ वण र मध य न बसण र (त य व ळ ल म ख यत: श तकर, मज र, ग ल म वगर ) र जक य द ट य ह फ रच महत व च द णग ठरल क रण य न धमर आ ण र जक रण य च व गव गळ अ तत व थ पत क ल. च नमध य म ऽ असण र प ज र वगर ह र ज न न म न दल असल य क रण न क यम र ज च य अ धपत य ख ल च अस यच. भ रत त ल य व यव थ म ळ भ रत त र जक य व यव थ ल प रक अश स म जक व यव थ ह अ तत व त ह त. 7 Charles Tilly: Regimes and Repertoirs Sept 2006, Chicago Press, श सन व यव थ 36

36 य च बर बर अ तत व त आल त ज त थ. Ôक म च य य ग य वभ गण Õस ठ त य क ळ अत य त उपय क त अश ह थ ह त. य ज त न अ धक र च य वभ गण मध य महत व च क म गर बज वल. अज न एक महत त व च फरक म हणज च नच य त लन त भ रत य सम ज कम श क षत ह त. वणर व यव थ म ळ भ रत य सम ज त शक षण एक सम जघटक च य ब ह र ग ल न ह. ह मण, य ज त व य त रक त सम ज ब ह र शक षण स ठ अवक श उपलब ध नव हत. पण य उलट च नमध य औपच रक शक षण ह व वध सम ज स ठ व ग व गळ य पद धत च जर असल तर त अ तत व त ह त. श सन व यव थ 37

37 स Õश सन म ण सप व र ट ळ य मध य र ह यच त व ह प स नचट ळ य च य स र क षतत स ठ आ णसम द ध स ठ ट ळ य च वत च क ह नयमअस यच ज य न स रट ळ य मध लम णस आपल ज वनजगतअ सत. बह त कव ळ ट ळ च एख द न यक क व म खह नयमठरवतअस, नणर यघ तअस. क ह ट ळ य मध य एक च य ऐवज द न क व द नप क ष ज तम डळ एकऽय ऊनह क मकरतअसत. प ढ म ण सएक ज ग थर वल. श त कर ल गल. घरब ध नर ह ल गल. ग वह कल पन उदय ल आल. म ण स थर वल य म ळ ल कस ख य ह व ढ ल गल. त य बर बरह नयमठरवण आ णत य च अ मलबज वण करण अ धकचआव यकक यर बनल. प ढ य चक य र च वक सह तह तआजच य व वधश सनपद धत अ तत व तआल य. श सनम हणज क य? स श सन म हणज क य ह बघण य प व र श सन क व governanceम हणज न मक क य ह बघण अ धक उ चत ठर ल. अगद स प य भ ष त स ग यच झ ल तर सम ह स ठ नणर य घ ण आ ण त य च अ मलबज वण करण म हणज श सन! इ मज मधल governance ह शब द एक म क शब द वर न आल आह, ज य च अथर ह त नय ऽण करण. गव हनर न स ह शब द थम वच रव त तत वज ञ असल ल य Ôप ल ट Õन व परल आ ण तकड न त आध ल टन आ ण मग इतर भ ष मध य ग ल.थ डक य त म नव सम ह च नय ऽण करण य च बय म हणज श सन क व गव हनर न स. भ रत य च न वच र मध य श सन ल Ôद डÕ अस स ब धल आह. द ड म हणज क यद! ज ग तक ब क न क ल ल गव हनर न सच व य ख य प ढ ल म ण आह 8 -द श त ल आ थर क आ ण स म जक स तर त य च द श च य वक स स ठ व यव थ पन करण र य ऽण म हणज श सन. श सन य मध य अन कद क वळ अ तगर त व ब ह य स रक ष दल (ल कर, प ल स इ.) आ ण नणर य घ ण य स ठ नवडल अथव न मल ग ल ल ल क य च च सम व श क ल ज त. म ऽ 8 is the manner in which power is exercised in the management of a country's economic and social resources for development. श सन व यव थ 38

38 य न यट ड न शन स इक न मक ऐ ड स शल क मशन इन ए शय प स फक () य च य मत न स र श सन य मध य स म जक स थ, हतस ब ध दब व गट, उद य गपत, बह र ष टर य क पन य, स र म ध यम य सव र च सम व श ह त. स म न यत य न Ôन गर सम जÕ (CivilSociety) अस म हणल ज त. य च व गव गळ य म ग र न नणर य घ ण य च य बय वर, श सन वर च ड भ व पडत असत. क ह द श त स घट त ग न ह ग र ट ळ य स द ध श सन च य नणर य बय वर प रण म घडवत असत त. ज ग तक ब क च य म हणण य न स र श सन म हणज - द श च लवण य च य पर पर आ ण त य च स थ त मक रचन म हणज श सन. य मध य श सन नवड च य, त य वर द खर ख ठ व यच य आ ण बदलण य च य बय च सम व श ह त. ल क हत च ध रण आखण आ ण त य च अ मलबज वण करण, त य चबर बर न ग रक मध ल स म जक आ ण आ थर क व यवह र च नयमन करण ह श सनव यव थ च य व य ख य त य त 9. Ôस Õश सनम हणज क य? श सन म हणज क य, श सन च क णक णत घटक आह त ह ब घतल य वर स श सन म हणज क य ह बघ य. च नभ रत (इ.स.प वर ५०० त इ.स. ५००) स श सन कश ल म हण व य वषय व दक स हत य त पष टपण एक ऽत उल ल ख न ह. पण ढ बळ म न न श त, क यद, स रक ष आ ण न य य य च र ग ष ट असत ल तर स श सन म हणत य ऊ शकत अस व दक स हत य त आह. च णक य न स द ध स श स न च व य ख य करत न य च च र ग ष ट च उल ल ख क ल आह - श त, क यद क व द ड, स रक ष आ ण न य य. आपल य Ôअथर श स तर Õ य प तक त च णक य न ह स श सन कस त यक ष त आण व ह स व तरपण स गतल आह 10. स य क त र ष टर आ ण स श सन 9 Governance consists of the traditions and institutions by which authority in a country is exercised. This includes the process by which governments are selected, monitored and replaced; the capacity of the government to effectively formulate and implement sound policies; and the respect of citizens and the state for the institutions that govern economic and social interactions among them : श सन व यव थ 39

39 स श सन म हणज क य, स श स न च नकष क णत अस व त अस ठरवत न Ôस य क त र ष टर वक स य जन Õन (UnitedNationsDevelopmentProgram UNDP) 11 क ह ग ष ट ठरवल य आह त. UNDP न स श स न च प ढ ल आठग णधमर स गतल आह त- १. सहभ ग २. एकमत कड कल ३. जब बद र ४. प रदशर क ५. प रण मक रक आ ण क यर क षम ६. समन य य ७. सवर सम व शक ८. क यद य च र ज य सहभ ग -श सनअ धक धकल क भम खआ णकल य णक र ह ण य स ठ, खर खर च स श सनह ण य स ठ सम ज त ल स तर य वप र षय द न ह घटक च श सन बय तअ धक धकसहभ गअ सल प हज. एकमत कड कल-बह त कव ळ बह मत च य ज र वरअन क नणर यघ तल ज त त. आ णत य म ळ सम ज तल क ह घटकन र जह त त. आ ण नणर य बय तसम वष टह तन ह त. म हण नस श स न च य द ष ट न एकमतकरण य कड कलअस व. समज त न, स वणर मध यक ढतक मक ल ज व. जब बद र-श सनह आपल य नणर य न आ णक त य न जब बद रअसल प हज. तस चत जनत ल उत तरद य असल प हज. तस नस लतरत स श सनम हणत य ण रन ह. ह जस श सन च य स दभ र तआह तस चएख द य क पन, स थ च य स दभ र तह ल ग ह त. प रदशर क -श सन च क रभ रप णर पण प रदशर कअसल प हज. प रदशर कत ष ट च रकम करण य समदतकरत. प रदशर कत म ळ ल क च श सनव यव थ वरच वश व सव ढत. आ णस ह जकचत य त नसहभ गस द ध व ढत. 11 United Nations Economic and social commission for asia and pacific: to basic services.asp श सन व यव थ 40

40 प रण मक रकआ णक यर क षम-श सन च प रण मक रकत ह त क श सनआह ह ठरवण य स ठ च महत व च नकषआह. प रण मक रकत व ढवण य स ठ श सनअत य तक यर क षमह असल प हज. स श सनआह क समन य य -सव र न सम नव गण क, सम नस ध ह समन य य वच रसरण च प य आह. आपल य द श च य स वध न तअगद त वन तचआपणसव र न सम नस ध द ण य च अ भवचन दल आह. त य च य श स लग नअस ह नकषआह. सवर सम व शक -द श च श सनह सम ज त लक णत य ह घटक सवगळ नप ढ ज ण र अस नय. ध रण आखत न, त य च अ मलबज वण करत न श सन न सवर सम व शक द ष ट क नअ ग क रल य सत य स स श सन म हणत य ऊशकत. क यद य च र ज य -श सन न ठर वकक यद श रच कट तक यर करण आव यकआह. मनम न लतस व गण र क व नयमनकरण र श सनह स श सनआह अस म हणत य ण रन ह. क यद श रच कट तक यद य न र ज यकरण ह एकम लभ तघटकआह. ज ग तकब क आ ण स श सन 12 ज ग तक ब क न ज य म ण Ôश सन Õच व य ख य क ल आह त य च म ण Ôस Õश सन च ह नकष ठरवल आह त. ज ग तक ब क न स श सन च एक ण ६ नकष ठरवल आह त त अस - १. जब बद रआ णउत तरद य २. र जक य थ यर आ णअ ह स ३. प रण मक रकत ४. नयमन च दज र ५. क यद य च र ज य ६. ष ट च र वर नय ऽण सवर स म न यन ग रक च य अप क ष व वध न ग रक श चच र क ल असत, त य न श न वच रल असत स श सन वषय आपल य अप क ष त य न म डल य. बह त क च य ब लण य त त यक ष व अ त यक षपण Ôसन म न न जगत य ण Õ ह आव यक ग ष ट असल य च मत म डल ग ल. आ ण त य स ठ आव यक ग ष ट 12 ज ग तक ब क श सन व यव थ 41

41 श सन न क ल य स त स श सन म हणत य ऊ शकत अस ह बह त क च म हणण दसल. सध य च य बघडल ल य व यव थ वषय त न र ज असल तर क ह जण न य त स ध रण ह ऊ शकत आ ण न ग रक च य सहभ ग न च ह घड ल अस आश व दह व यक त क ल. य वर न Ôस Õश सन स ठ न ग रक च सहभ ग, श सन च क यर क षमत, प रदशर कत आ ण क यद य च र ज य य ग ष ट आव यक असल य च न ग रक च य ब लण य त त यक ष/अ त यक षर त य आल. य आध च य भ ग पयर तआपणर जक रण, र जक यव यव थ कश नम र णझ ल य ह ब घतल. य भ ग तश सनम हणज क य, स श सनम हणज क यय ग ष ट ब घतल य. आत य स श सन कड कस ज यच व गव गळ म गर आ णव गव गळ टप प आपणइथ नप ढच य भ ग मध य बघ य. श सन व यव थ 42

42 इ तह स त ल व यव थ आपण य आध व गव गळय सम ज मध ल र जक य व यव थ वषय व चल. य मध य सव र त महत व च ग ष ट अश ह त क ज य व यव थ अन क क ळ त य द श त टक न र ह शकल य, आ ण म ख य म हणज ज य न त य द श मध य त य द श न स र य ग य श सन ण ल ह त य त य सवर व यव थ य तथ च र जल य आ ण व ढल य ह त य. य उलट ब ह र न ल दल ग ल ल व यव थ लवकरच म डकळ स आल अस ह आपण प हल. प ढच य करण मध य आपण च न भ रत य इ तह स आ ण Ôम म- वर ज य Õच स कल पन य वषय व च य.य द न ह व यव थ आपल य च म त त र जल य. त य ट क न आपण आज क ह प श च त य व यव थ च आमह धरल आह. क य स गत ह त य य व यव थ, कस वच र क ल ह त त य न भ रत य सम ज च ह ज ण न घ ऊय. श सन व यव थ 43

43 च नभ रत त लश सनव यव थ भ रत च य इ तह स च थ लम न न त न टप प क ल ज त त. च न क लख ड, मध यय ग आ ण आध नक क लख ड. च न भ रत च य इ तह स त व दक क लख ड प स न त इ.स. ७०० पयर तच क लख ड वच र त घ तल ज त. इथ न प ढच य इ तह स स मध यय ग न इ तह स अस म हणल ज त. इ.स. ७१५ मध य भ रत त थमच म ल म आबमण झ ल आ ण प ढ प ढ अरब, त क र, न तर म घल आबमक न सत त थ पत क ल य. प ढ मर ठ य न दल ल ह तगत कर पयर त भ रत तल य बह त श भ भ ग वर म घल च सत त ह त. टश न बळ असल ल य मर ठ य च, न मम ऽ उरल ल य म घल च व इतर सवर भ रत य सत त च पर भव क ल आ ण भ रत त आपल सत त बळकट क ल. इथ न प ढच इ तह स ह स म न यत आध नक इ तह स य सदर त म डत. च न भ रत (इ.स.प वर ५०० त इ.स. ७००) 13 च न क लख ड ल व दक क लख ड अस ह म हणल ज त. व द च न मक क ळ क णत य बद दल तज ञ मध य मतभ द आह त. पण इ.स. प वर ५०० त इ.स. ७०० ह १२०० वष र च क ळ व दक क लख ड त ल स वणर य ग म नल ज त 14. च न भ रत त व गव गळ य भ ग त व गव गळ य करच श सनव यव थ असल ल र ज य ह त. बह त श ठक ण र ज श ह असल तर क ह ठक ण म ऽ गणत ऽ असल य च ह उल ल ख स पडत त. च न भ रत त अन क र ज य असल तर स म जक ज वन स ध रणपण स रख च ह त. श त ध न स क त ह त. व दक धमर अ तत व त ह त. स क त ह च म ख य भ ष ह त. आ ण व द, उप नषद, मन म त य व गव गळ य ध मर क म थ न सवर ऽ सम न म न यत ह त. स ह जकच कत ह व गव गळ र ज य असल तर त व य क तगत महत व क क ष म ळ अ तत व त ह त, स म जक भन नत म ळ नव ह. 13 A.S. Altekar : State and Government in Ancient India R.C.Majumdar : Ancient India Dr. Sanjeev Kumar Sharma : Indian idea of Good governance Ilhan Niaz: Kautilya s Arthshastra and governance as an element of state power श सन व यव थ 44

44 अस असल तर आ दव स भ ग त, द गर म द श त ल भ ग त ल र ज य म ऽ भ ग लक स म जक व गळ पण म ळ अ तत व त ह त. च न भ रत य स हत य त अश स वर भ म आ दव स र ज य च उल ल ख स पडत त. भ रत य उपख ड त असल ल य य र ज य मध य स तत य न य द ध ह त. मगध ह एक त य तल य त य त बळ व म ठ र ज य असल तर Ôन दÕ घर ण य त ल ऐश आर म र ज मगधवर र ज य करत ह त. एक णच आप पस त ल सततच य लढ य, य द ध य म ळ भ रत य उपख ड त ल स म वरच द बळ र ज य इ.स. प वर तसढय शतक च य स म र स झ ल ल य अल क झ डर उफर सक दरच य आबमण ल त ड द ऊ शकल य न ह त. सक दरन तरह म ग र हल ल य त य च य म क सरद र च उप व भ रत य र ज न ह तच ह त. आप पस त ल य द ध म ळ भ रत य र ज य परक य आबमण ल त ड द ऊ शकत नव हत. च णक य च णक य, व ण ग प त, क टल य ह सवर न व एक च म णस च आह त अस स म न यत म नल ज त 15. Ôच णक य ह व यक त इ.स.प वर ३०० च य स म र स न द र ज च य दरब र ह त. म ऽ य ग य त म न न मळ ल य न न द र ज च उच छ द करण य च तज ञ कर न च णक य मगध र ज य त न ब ह र पडल Õ, अश एक आख य यक स गतल ज त. प ढ च ग प त म यर य तर ण मध य असल ल ग ण ह र न च णक य न त य ल म गर दशर न क ल. च ग प त न च णक य च य मदत न म ठ स न य उभ र न मगधच य न द र ज च पर भव क ल. इतक च नव ह तर ब लष ठ क य सत त थ पन करण य स ठ मगध प ठ प ठ अफग ण त नप स न त ब ग ल पयर तच य छ ट य म ठ य र ज च पर भव करत, त य न आपल म ड लक बनवत, त पयर तच भ रत य उपख ड त ल सव र त म ठ स ज य थ पन क ल. च णक य जस च ग प त च ग र ह त तस च म यर स ज य च ध न म ऽ ह ह त. त य न र ज य कस अस व, व यव थ कश अस व य त इत य द ग ष ट वर स व तर वच र कर न Ôअथर श स तर Õ न व च म थ ल हल. अथर श स तर म थआ णम यर क ल नश सनव यव थ व दक स हत य त श सन च /र ज च न मक क म क य य वषय पष टपण उल ल ख न ह. म ऽ व गव गळ य ठक ण क ल ल य उल ल ख वर न अस अन म न क ढत य त क स म न यत श त, क यद, स र क षतत आ ण न य य य च र ग ष ट ह श सन च म ख क यर म नल ज त अस. च णक य च य अथर श स तर प तक तह य च च र ग ष ट न महत व दल ल आह. 15 म ऽ य ब बत इ तह सक र मध य एकमत न ह. श सन व यव थ 45

45 च णक य न स ट ल सव र त ज त महत व व जब बद ढय दल य. एवढ य म ठ य भ द श वर र ज य कर यच तर त कस अस व, त य स ठ म णस च प रख कश कर न घ य व, क य सत त च महत व क य, ग प तह र य ऽण कश अस व, स म जक ज वन त ल क न कस व ग व, र ज न कस व ग व, स तर य च सम ज त ल थ न व कतर व य क य अस व, स न य कस उभ र व, न य यव यव थ कश अस व, न य यव यव थ र ज य करण ढय म डळ प स न वत ऽ अस व अश व वध वषय वर च णक य न म गर दशर न क ल आह. सत त र बवण य स ठ य ग य अश व यक त च गरज असत ह ह र न, न करश ह 16 कश अ तत व त आण व य बद दलह च णक य न लह न ठ वल आह. र ज य च उत कषर स धण य स ठ ब लष ठ क य न त त व आ ण उतर ड असल ल न करश ह च पक क च कट असण च णक य न महत व च म नल. त य स ठ म णस च प रख कश कर व, त य च महत व क य, त य च य क म च म ल यम पन कस कर व य वषय ह च णक य न Ôअथर श स तर Õ मध य स ग न ठ वल आह. क य मध यवत र सत त आ ण य सत त कड सव र धक र य कड च णक य च कल ह त. तस झ ल य स ल क च खर ख र उत कषर स धत य ऊ शक ल अस च णक य न तप दन क ल. त य न स रच म यर स ज य च य क लख ड त बळ क य सत त अ तत व त ह त. प ढ म यर स ज य जसजस लय ल ग ल तसतस य स ज य च वघटन ह त व गव गळ य भ ग त वत ऽ र ज य प न ह उदय ल आल. य म ग ह स क तक क व द शक व गळ पण य प क ष र जक य महत व क क ष अ धक बळ ह त य. प ढ व वध र ज म ळ हळ हळ द शक स क त आ ण व गळ पण व ढत ग ल. व गव गळ य भ ष नम र ण झ ल य. द क षण भ रत त ह व गळ पण क ह म ण त आध प स नच ह त. आत तथल य ह थ नक भ ष न महत व नम र ण झ ल व र जक य व यवह र मध य थ नक भ ष ल च महत व मळ ल गल. क य सत त आ ण स घर ज य कल पन च णक य न बळ मध यवत र सत त असण य वर भर दल असल आ ण त य दश न यत न क ल तर ह स ज य तगर त र ज य न / द श न अस ख य ब बत त व यत तत ह त. य च क ह महत वप णर क रण ह त. १. इ.स.प वर क ळ त स पक र च आ ण स द शवहन च क णत ह स धन उपलब ध नसल य न एवढ य म ठ य भ भ ग वर च ल घड म ड च म हत क य सत त ल त तड न मळत नस. स ज य च य एक ट क ल घडल ल घटन कळ यल तर क ह म हन य च क ल वध उलट न ज त अस. 16 प र शष ट (१)- न करश ह - च नच उद हरण श सन व यव थ 46

46 स ह जकच छ ट य छ ट य ब बत तल नणर य क य सत त ल घ ण अशक य ह त. त य म ळ द न दन क रभ र त द शक अ धक र /म ड लक र ज ह च नणर य घ त. त य म ळ बळ क य सत त अस नह र ज य च य द न दन क रभ र त व यत तत अश ह व यव थ ह त. २. म यर स ज य थ पण य त आल त य व ळ व त य आध ह य द ध त पर भ त र ज च व यव थ स प णर नष ट करण य च पद धत नव हत. बह त कव ळ आह त च व यव थ क यम ठ व न पर भ त र ज ल क व त य च य व रस ल म ड लक क ल ज त अस. त य म ळ छ ट य र ज य मध ल अ तगर त व यव थ त क य सत त च फ रश ढवळ ढवळ ह त नस. ३. न ग रक च द न दन व यवह र कस अस व त य ब बत र ज नयम क व क यद ठरवत नस. य ग ष ट ध मर क म थ आ ण व हव ट न ठरत. आ ण स म न यत र ज य मध य पडत नस. शव य य ग ष ट पर पर न च लत आल ल य व धमर म थ त स गतल य न स र असल य न त य त क ह बदल करण ह अय ग य म नल ज त अस. द न दन व यवह र न हम स रख च ह त असल य न क य सत त असल क य आ ण नसल क य ल क च य थ नक प तळ वर असल ल य व यत तत ल ब ध प हचत नस. ४. म ठ भ द श, स पक र च मय र दत स धन आ ण ल क च य स क त त म लभ त फरक नसल य न क य सत त व शष ट मय र द पल कड थ नक क रभ र त थ नक र ज न /अ धक ढय न व यत तत द त अस. अथ र त महस ल दर, चलनव यव थ आ ण स ज य च रक षण य ग ष ट म ऽ क च य च ह त त ह त य. Ôप च यत र जÕच म ळ मध यवत र सत त व वध क रण म ळ थ नक द न दन श न त लक ष घ लत नसल य न स ह जकच ग व प तळ वर एख द अ धक र अस यच गरज च न भ रत त व टल. त य त न ग व च य प तळ वर प च जण च प च म हण न आ ण त य त ल एख द य च सरप च/म खय म हण न न मण क र ज कड न ह त अस. ह सगळ जण ग व त लच असत. आ ण स ह जकच त य म ळ ग व त ल थ पर पर य च त य न ज ण अस. ग व त ल भ डण त ट व हव ट न ठरल ल य क र स डवल ज त. थ नक प तळ वर कस नणर य घ य व त, एख द य व शष ट ब बत त कश क र व गल ज व अस नयम र ज तय र कर न द त अस. क व त य न म गर दशर क तत व द त अस. त य न स रच नणर य घ ण य च ब धन थ नक श सन ल असल तर ह थ पर पर न स र त य त श सन व यव थ 47

47 अपव द स द ध क ल ज त. आ ण य नणर य च र ज ह आदर करत अस. च णक य न ह आपल य अथर श स तर य म थ त र ज न ज च य इच छ च म न र ख व अस म हणल आह. आ ण म हण नच ग व ग व त ल प च यत न नणर य बय त, द न दन व यवह र मध य महत व मळ ल व ह व यव थ द न अड च हज र वष र त र जल व अ धक धक मजब त बनल. आज आज दसण ढय बळ ख प प च यत च म ळ ह य प च यत व यव थ त स पडत. श सन व यव थ 48

48 ग ध च वच र ग ध च य वच र न जस च य तस उतरव न घ ण य प क ष त य च य वक तव य च य आजच य क ळ स ठ अथर ल व न घ ण गरज च व टत. य च अथर छ ट य थ नक वर ज य स थ च महत व आपण लक ष त घ य यल हव. Ôखर भ रत ह ख ड य मध य र हत Õ ह ग ध च वक तव य सवर प रच त आह. ग ध न त य च य Õम म- वर ज य 17 Õ ह य प तक त अदशर ख ड कस अस व य ब बत त य च वच र एक ऽत क ल आह त.य करण त आपण ख ड म हणज एक ऽत र हण र म णस च सम ह अस म हटल आह. ह सम ह म हणज आजच य शहर व यव थ मधल एख द ग हरचन स थ क व एक व डर ह अस शकत. ग ध न ख ड म हणज फक त ग व त य च य आज ब ज च व त ह अप क षत नव हत. त य न ख ड य प स न तथ जपल ल व रस, ग भ Ð पर पर मधल स ब ध य ग ष ट अप क षत आह त. आज वच र करत न आपण ख ड य च ख प ऽ टक अथर घ त आ ण ग ध च य वच र च य य ग यत बद दल लग च श क उप थत करत. क वळ ल क त नध नवड न द ण र पद धत ह ल कश ह च वट बन आह अस ग ध न म नल.आजच शहर ह प श च त य स क त च तक आह त त आपल न ह त अस ह त य च म हणण ह त. त म हणत त म य द श त ल म ळच य स थ ज व ह प हत, त व ह म मप च यत म झ लक ष व ध न घ त त. ह द त न ह खर खरच ज सत त क द श आह, आ ण त तस आह म हण नच आजपयर त त य च य वर झ ल ल य आघ त न त प र न उरल आह. र ज क ण ह अस त, स म न य जनत ल त य च क व चत पशर झ ल आह. त य च य त ज स ब ध आल त फक त महस ल ग ळ करण य प रत च. ह ख ड आपल य वणर व यव थ न आपल क रभ र च लवत ह त आ ण ज ल म ल त ड द त ह त. ह वणर पद धत च य ख ड य च स घटन श ल ह त 18. ग ध च य मत य च ख ड य न आपल भ रत य स क त जपल आह आ ण भ रत वर सत त ग जवण य स ठ प श च त य स क त भ रत त पसरवण य स ठ आट क ट यत न ह त आह त. आजपयर त य ख ड य न ह स क तक आबमण थ पव न ठ वल. पण, य प ढ प श च त य स क त च 17 Õम म वर ज यÕ ह ग ध न व गव गळ य व ळ ख ड य़ बद दल म डल ल य वच र च नवज वन श ट तफ र क ल ल स मह आह. ग ध च अन क पऽ, लख ण ह थम ग जर थ मध य असल य न १९६२ स ल थम य च ह द मध य आ ण लग चच इ मज मध य अन व द क ल ग ल. कल तर न १९९५ मध य Õम म वर ज यÕच य मर ठ अन व द च ३ र अव त त Õग ध म रक नध, क शन, प ण Õ य न क शत क ल. 18 ह रजन, ख ड ४: ४ ए ल १९३६ श सन व यव थ 49

49 ख ण म हण न भ रत त ज य शहर च व ढ ह त न दसत आह, त व ढ आपल य भ रत य स क त ल घ तक आह, य प स न आपल खर स क त म हणज ख ड य मधल ह त द य ग च स क त च आपल रक षण कर शक ल 19. छ ट य न गर सम ह च महत व ग ध न छ ट य न गर सम ह च (ज य ल आपण इथ ख ड अस स ब धत आह त) व गळ च व च रक म डण क ल आह. त य च य लख ण मधल य क ह स दभ र त न ख ड क महत व च? य श न च त य न दल ल उत तर - १. ख ड ह प र प रक ज ञ न च स ठ आह त. ब ह र न जर अप रपक व दसल तर ल क मध य अध य त मक ख ल दस ल. य ख ड य मध य अड ण पण च य कवच ख ल य ग त रच स स क तपण दस ल. त कवच क ढ न ट क, त य च नरक षरत घ लव. मग त म ह ल स स क त, ढब द ध च वत ऽ न ग रक कस अस व य च दशर न ह ईल 20. २. जग त ल सवर य द ध न जब बद र क ण अस ल तर त शहर तल म ण स आह, ख ड य तल न ह. शहर तल म ण स Ôस वणर ह तक ड य न Õ ब धल ग ल आह. ग व मध य च र ह ण र न ह, करण सवर च स त ष आह त. शहर त ख प पध र त य म ळ पर पर वर द ध ह व द व य न थ न आह 21. ३. ख ड य मध य अ ह स आह. अ ह स वर आध रत ज वनरचन आह 22. ४. ख ड य मध य गल भ सम जरचन च म ळ आह 23. ५. ख ड आक र न लह न असल तर वय प णर ह ण य च शक यत अ धक आह. य च लह न आक र म ळ इथ सम नत च ज वनम ल य जपल ज ण य च शक यत आह. त य व ळच ग व च थत व त त र यप वर क ळ त ख ड य च थत अ तशय व ईट ह त. य ख ड य च य प र थत च वणर न Ôउ करड य वरच मन यव त Õ अस अन क ट श ल खक न ल खक न क ल आह. य ख ड य न क णत य ह क रच श त न ह. हव नस हव तथ ब धक म कर न ह ज ग आणख नच व प कर न ट कल आह. य ख ड य च य व यव थ पन कड क ण च च लक ष न ह. 19 ह रजन ख ड ८ ३० म चर १९४० 20 ह रजन ख ड ६ २८ ज न व र १९३९ 21 य ग इ डय ख ड ९ ७ न व ह १९२९ 22 ह रजन ख ड ७ १३ ज न व र १९४० 23 ह द वर ज (ग जर थ आव त त प न ५६) २२ ज न. १९०९ श सन व यव थ 50

50 ख ड य तल बह त श ल क ह उप सम र न म सल आह त. य च क रण श त मध य ख प ज न य पद धत च व पर क ल ज त आह, त य त परत ज मन च त कड प ड न ज मन च य उपज वर आणख नच व ईट प रण म ह त न दसत आह. 24 य सवर प र थत मध न ब ह र य ण य स ठ ग व च य रचन मध य क ह म लभ त बदल कर यल हव आह. ख ड य च प नर ज ज वन शक य आह फक त तकडच ल ब डण क थ बवल प हज अस ग ध च म हणण ह त. ग ध न हर पऽव यवह र व त त र य न तर क म सच उ द दष ट क य अस व त य ब बत क म सच य एक व कर ग क मट मध य १९४५ स ल चच र झ ल ह त. य चच र दरम य न क म सच य म ळ उ द दष ट च य स दभ र त बर च उह प ह क रण य त आल ह त. य ब ठक मध य ग ध आ ण न हर य च य द ष टक न मध य क ह ब बत त तफ वत ग ध न ज णवल. ग ध च य मत, क म स क णत द ष ट क न अवल बत ह ज वढ ल क न कळण गरज च ह त त वढ च य द न ल क मधल ह तफ वतह ल क सम र य ण ततक च गरज च ह त. त य ह प क ष ज त ग ध न पर पर मध य वस व द नक ह त. त य पऽ प च मध य य द ह च य भ मक तर पष ट ह त तच पण, आज भ रत च व टच ल ज य दश न ह त आह, त य म गच म ळ वच र क य ह त, क बह न अस वच र क ल ग ल ह त क? क ब बतह पष टत य त 25. ग व च प नरर चन क य अस ल य आदशर रचन मध य 26? १. एक ग व त स ध रण एक हज र च य आसप स ल कस ख य अस ल. २. वच छत ठ वण स कर झ ल प हज. ह ग व च आर ग य टकवण य स ठ च प हल प यर आह. ३. ग र ढ र च व यव थ Ð स म यक क रण अस ल Ð सहक र द ध प रवठ क अस ल. ४. घर च रचन - भरप र उज ड अस व. ५. सव र न व परत य त ल अस प णवठ / व हर असत ल ६. ग व त एक उप स न ग ह अस ल आ ण एक स वर ज नक सभ ग ह अस ल. 24 नवज वन (ग जर थ ) ५ ऑग ट १९१९ 25 Ôम म- वर ज यÕ प र शष ट ३ 26 ह रजन ख ड ३ (१९३७) आ ण १० (१९४६) श सन व यव थ 51

51 ७. ग व त थ मक आ ण द य यम श ळ अस ल आ ण श ळ त त ऽ शक षण वर भर अस ल. त य मध य ह तकल आ ण उद य ग वर भर अस ल. ८. ग व वत:च ध न य, भ ज प ल वत:च पकव ल व कपड लत त ह ग व तच बन वल ज ईल (ख द च य र प न ) ९. चरख आ ण ख द वस तर द य ग ह म म ण अथर व यव थ च आध र त भ अस ल. १०. श त, ध न य, वस तर य सवर उद य ग मध य सहक र ह क भ ग अस ल. ११. ग व च स रक षण करण य स ठ प लस च स रक षण प र न ह. य त फ रस क ह कर शकत न ह. त य स ठ ग ध न एक अ ह स व द गट च, म हणज च- श त स न च 27 कल पन प ढ आणल ह त. य रचन म ळ ग व तल य त य क म णस च य ह त ल क म मळ ल. मरण न म ख झ ल ल य ख ड य च प नर ज ज वन औद य गकरण न शक य ह ण र न ह. ह त द य गच त य ल त रक ठर शक ल. य पऽव यवह र च स र शअस १. ख ड य त ल आ ण शहर त ल ज वनम न त बर बर आणल प हज. २. अन न, वस तर, नव र, शक षण आ ण वच छत य ग ष ट त य क म णस च य म लभ त गरज म हण न म नल य ग ल य प हज त आ ण य च प णर त लवकर त लवकर व ह यल प हज. ३. खर ख र सहक यर आ ण श त मय म गर आ ण त य न उत त जन द ण र सम ज बन वण ह आपल उ द दष ट असल प हज ४. य ग ष ट च वच र करत न आज आपल य कड असल ल स धनस म म आ ण मन यबळ य च ह वच र क ल प हज. ५. खर श न म णस च अत य च च ब द धक, आ थर क, र जक य आ ण न तक वक स कस घडव न आण यच ह आह. आ ण अस वक स घडव न आणण य स ठ सव र न सम न स ध द ण अत य व यक आह. ६. शहर तल ल क आ ण ख ड य तल ल क य च य त अन न-प ण, कपड लत त आ ण इतर ज वन व यक प र थत च य म ण त सम नत असल प हज. ह सम नत स धण य करत आपल य ल एक र ष टर म हण न वत:च य ग ष ट वत: नम र ण करत य ण अत य व यक आह. (य म द द य वर न हर ठ म ह त ) ७. अश वर प त ज वन व यक प र थत बन वण य स ठ आपल य ल एक नणर य श ठ मपण उभ र हल प हज, आ ण त म हणज Ôख ड ह सम ज च आद य प वर घटक असण Õ. क व एक 27 : : Philosophy, History and Action :, : 2009 श सन व यव थ 52

52 अस आट पश र छ ट सम ह असल प हज क ज आदशर प र थत मध य आपल य ज वन व यक गरज च य ब बत त वय प णर अस ल. त य चबर बर त इतर घटक श ह पर पर सहक य र च य आ ण पर पर वल बन च य ब धन न एकऽ ब धल ग ल अस ल. कद चत य च क रण म ळ आज भ रत मध य ऽ तर य श सन पद धत च अवल ब क ल ज त आह. ह उ द दष ट स धण य स ठ आजभ रत च य रचन मध य क यस ध रण करत य ऊशकत ल? ग व त ल सवर क म एकम क च य सहक य र न ग व तल य च प श न व ह व त. सरक रच शक यत मदत ट ळ व. सरक रच य आ थर क मदत न कत क म ह ऊ शकत ल य ल क ह ब धनच न ह, पण व वल बन महत व च. व द यक य स व ह कध ह फ कट दल ज ऊ नय. वच छत आल क अन क आज र आप आप कम ह त त. त य प क ष ग व न नर ग र हण य कड लक ष द य व 28. य स ठ आपल य ल जश स य- ह ईल तश म ल -प ण व ह न ज ण य स ठ व यव थ क ल प हज. त य च प न नर म र ण खत मध य ह ण य स ठ स य क ल ग ल प हज. नसग र प च र न अन क व य ध म ळ प स न नष ट करत य त त. शक यत त य क ल च य च ज ञ न अस यल हव. श ळ मध य ह य च सम व श अस व. म म ण उद य ग न त स हन त य स ठ आध श ल य शक षण त ह तव यवस य ल ध न य द य यल हव. अन नपद थ र च क करण घ तक आह. य न क ळ ब ज र व ढत. शक यत श त ह सहक र च अस व. छ ट य क ष ऽफळ वर प क अ धक घ त य त न ह त. त य म ळ सहक र श त मध य ज तज त य ग अस व. ग र, क बड य य बद दलह त च. सवर च जम न ह सरक रच य म लक च अस ल. (सब भ म ग प लक 29 ) प च यत य च न ल कर ज य पर पर च नष ठ न अवल ब क ल प हज. प च यत न जतक ज त सत त ततक त ज त य कर. य न न तक अ ग न ल क च सत त व ढ स ल ग ल. सत त वखर न ट कल क त कध च हरवत न ह. वर ज य मध य त य क ढ न ग रक न वत:ल य द श च वश व त म नल प हज 30 (प च यत जर ग व तल त ट मटवत असत ल तर ल क न त ट कर नय ह त य न शकवण ह ह प च यत च क म आह. त य न क ह च खचर न ह त 28 ह रजन ख ड १० ७ ए ल १९४६ 29 ह रजन ख ड १० ९ म चर १९४१ 30 ल ई फशर य न घ तल ल ग ध च म ल खत (१९४२) श सन व यव थ 53

53 य ग य न य य मळ ल. प च यत उत तम क र क यर रत र हल य तर त म ह ल प लस च ह गरज भ सण र न ह क ल कर च ह 31 ) ग ध न आपल य अन क लख ण मध य म हटल य म ण भ रत त ज पयर त प श च त य व यव थ अ तत व त आह त त पयर त भ रत त न इ मज ज त लह, पण त खढय अथ र न वत ऽ ह ण आ ण इथल य न ग रक न वर ज य मळण अशक य आह. त य म ळ आपण अ धक धक आपल य प र प रक न य य व यव थ वर आ ण र जक य व यव थ वर वश व स ठ ऊन त बळकट क ल प हज. ग ध च य श सनव यव थ वर ल ल खन च ल खन च ह ग भ व टत. 31 ग ध : ह रजन ख ड ११: ४ ज न व र १९४८ श सन व यव थ 54

54 वक करण भ रत ह एक स घर ज य आह. म हणज च अन क र ज य च सम ह. पर त य सम ह च य श सन च सध य क करण झ ल आह.भ ष व र ऽ च न न स र, त य क र ज य ल क ह म ण त वत:च नणर य वत: घ त य ण य स ठ र ज य न क ह अ धक र मळ ल. तस च अ धक र ७३व य आ ण ७४व य घटन द र त म ळ थ नक वर ज य स थ न ह अ धक र मळ ल. पर त अन क क रण म ळ ह य अ धक र च व पर ह त न दसत न ह.ह य क रण च चच र ह य करण मध य क ल ग ल आह. त य चबर बरह य सम य वर क ह उप यह स चवल आह त श सन व यव थ 55

55 स घर ज य च स कल पन भ रत य स वध न क ह म लभ त तत व वर आध रत आह. त य तल एक महत व च तत व म हणज Ôस घर ज य श सन व यव थ Õ. भ रत च घटन ल हत न य स कल पन वर घटन स मत न एक णच श सन व यव थ वर ख प म लभ त चच र क ल. र ज य स दभ र त वच र करत न, मह र ष टर र ज य च य व यव थ ब बत वच र करत न ह च स घर ज य च स कल पन समज न घ ण गरज च आह. मह र ष टर र ज य ह य च स घर ज य च भ ग असल य न य स घर ज य च य न मर त च य व ळ चच र ल आल ल य ग ष ट आपल य ल आत त च य श सनव यव थ च थत समज न घ य यल मदत करत ल. २८ ए ल १९४७ र ज क य य द बनवण य स ठ थ पन झ ल ल स मत न आपल अहव ल घटन स मत ल सदर क ल. ह य अहव ल त ह य स मत न क य य द मध य क य असण र य ब बत म द द स द चच र क ल ह त. क यआह स घर ज य च कल पन भ रत च य व यव थ मध य ज य घटन न अम ल म बदल घडवल त य प क एक सव र त महत व च घटन म हणज फ ळण. फ ळण म ळ क करण वरच भर व ढल. त य चबर बर तक अ मत च वच र करत न क मजब त ठ ऊन त य क घटक र ज य ल क ह महत व च य म द द य वर नणर य घ ण य च म भ असण गरज च आह अस ह वच र त घ तल ग ल. घटन स मत च य मत स घ र ज य म ळ भ रत ल हव असल ल Ô व वधत त ल एकत Õ स धत य ईल. भ रत त ल श सनव यव थ स ठ म हण नच र ज य आ ण त न क ह महत व च अ धक र द ण ह ऐ तह सकद ट य अत य त गरज च ह त. त य चबर बर भ रत च एक करण स धण य स ठ क बन ट मशनन र ज य ह न अ धक महत व च अ धक र द ऊनक श सन बळकट क ल ह त. स घर ज य च म ळ ह स थ न म ळ ह बळकट ह त ग ल. व त त र य न तर ह स थ न आ ण भ रत त ल श सनव यव थ य मध य नक क कस स ब ध असण र य म द द य वर बर च क ळ स दग धत ह त. क ह स थ न आपल ओळख आ ण वचर व क यम ठ वण य स ठ यत नश ल र हण र ह ह उघड ह त. श सन व यव थ 56

56 ज व ह ड. आ ब डकर न घटन च र प घटन स मत सम र स दर क ल त व ह त य न Ôभ रत य र ज यघटन Õ ह स घर ज य पद धत च असण र आह अस तप दन क ल ह त. पर त, ग मत म हणज स घर ज य क व Ô Õ ह शब द घटन च य त वन त अगर इतर क णत य ह नयम त नम द क ल ग ल नव हत 32. पर त भ रत द श स रख य व वधत प णर द श च एकत अब धत ठ व यच अस ल तर भ रत त एक धक रश ह ल थ र द ण भ व य स ठ ध क द यक ठर ल. म हण न व गव गळय घटक न सम न स ध द ण य च य ह त न भ रत त स घर ज य पद धत भ रत य र ज यघटन न द ऊ क ल. फ ळण न तर खर तर भक कम क सरक रच आव यकत घटन स मत ल व टत ह त. पण म हण न एक धक रश ह ल ग करण ह पय र य य ग य न ह ह त य न कळल ह त 33. म हण नच त य न तर क य घटन स मत न द न ग ष ट वर एकमत क ल. १. भ रत य र ज य घटन ह स घर ज य ण ल च अवल ब कर ल. २. द श च घटक म हणज अन य र ज य य च य मध य सत त च य (अस वषय ज य वर त नणर य घ ऊ शकत त) वभ जन स ठ ३ य द य च नम र त करण य त य ईल. एक क य य द. द सर र ज य य द. तसर स म यक य द. य स म यक य द मध य अस वषय घ तल ज त ल ज मध य क ल आ ण र ज य ल द न ह न नणर य घ ण य च /क यद बन वण य च म भ अस ल. पण म ऽ जर एख द य वषय मध य क आ ण र ज य मध य व द नम र ण झ ल तर त य नणर य वर वचर व ह क च च र ह ल. 32 thconstituent Assembly Debates 33 thconstituent Assembly Debates श सन व यव थ 57

57 क -र ज य- थ नकस ब ध भ रत त स वध न न स र त न तर य र ज य पद धत आह. क सरक र- र ज य सरक र आ ण थ नक वर ज य स थ. स वध न न दल ल य य द य मध य य त नह तर वर ल सरक र च कतर व य, जब बद ढय व हक क वभ गल ल आह त. क आ ण र ज य सरक र च य य द य थमप स नच स वध न त आह त. ७३व य आ ण ७४व य घटन द र त न तर थ नक वर ज य स थ न घटन त मक दज र आल. य घटन द र त न तर सत त च वक करण ह ऊन, थ नक वर ज य स थ न अ धक व यत तत द ण य त आल. त यक ष त म ऽ व स वष र न ब घतल असत, थ नक वर ज य स थ प र श व यत त स थ झ ल ल य न ह त. इतक च नव ह तर थ नक ब बत त क व र ज य सरक रच ढवळ ढवळ थ बल ल न ह. खर तर सत त च वक करण म हणज वय नणर य घ ण य च अ धक र द ण. थ नक वर ज य स थ न क वळ अ मलबज वण च एक स धन म हण न न बघत नणर य घ ण य च व त त र य द ण, प र श व यत तत द ण आव यक आह. सद य थत वषय च य य द य स वध न न भ रत च स घर ज य वर प क यम ठ वण य स ठ वषय च य त न य द य दल ल य आह त. एक य द आह क श सन स ठ. द सर आह र ज य श सन स ठ आ ण तसर आह स य क त य द. क च य य द त असल ल य वषय ब बतच क सरक र क यद कर शकत. तर र ज य श सन स ठ असल ल य य द त ल वषय ब बतच र ज य श सन क यद कर शकत. तर स य क त य द त ल वषय वर द न ह श सन क यद कर शकत त. स वध न त दल ल य क य द त तब बल ९७ वषय आह त. तर क श सन मध य एक ण म ऽ लय आह त ५१ 34. एक ण ४५ म ऽ ह म ऽ लय स भ ळत आह त शव य ३६ र ज य म ऽ ह आह त. 34 Official website of government of India government/whos who/council ministers श सन व यव थ 58

58 र ज य य द मध य ६६ वषय च सम व श ह त. य वषय वर र ज य श सन आप पल य र ज य त क यद कर शकत त. मह र ष टर त क रभ र स ठ ४५ म ऽ लय 35 आह त. स य क त य द मध य ४७ वषय आह त. य वषय ब बत क यद करण य च अ धक र द न ह प तळ वरच य श सन न आह. पर त जर य वषय मध य व द नम र ण झ ल तर क सरक रच प रड त य मध य जड असत. थ नक वर ज यस थ य ठक ण थ नक वर ज य स थ म हणत न आपण सवर मह नगरप लक, नगरप रषद, म म प च यत, प च यत स मत य तस च म प म म प च यत च वच र करत आह त. थ नक वर ज यस थ न क यद बनवण य च अ धक र न ह त. र ज य सरक र क यद बनवत त आ ण त य च अ मलबज वण करण ह थ नक वर ज य स थ च य ह त त असत. त य अ मलबज वण स ठ आव यक त नयम थ नक वर ज य स थ बनव शकत त. म ऽ क रभ र ब बत क ह व शष ट क यद बनव यच असल य स थ नक वर ज य स थ न आज त अ धक र न ह त. य म ळ च स वध न त क व र ज य श सन स ठ वषय च य द असल तर थ नक वर ज य स थ स ठ म ऽ तश वषय च य द न ह. क व र ज य श सन व य त रक त थ नक वर ज य स थ न क य क म कर व य च य द ७३व य आ ण ७४व य घटन द र त न स वध न त अ तभ र त करण य त आल आह. ७३व व७४व घटन द र त १९१८ च य म न ट क य च म सफ डर च य अहव ल न तर गवनर म ट ऑफ इ ड य क यद १९१९ मध य थम भ रत त द वस तर य श सन ण ल द ण य त आल. प ढ १९३५ च य गवनर म ट ऑफ इ ड य क यद य मध य म य न सप लट व र ज य य मधल य अ धक र च वभ जन पष ट करण य त आल. ११९२ पयर त थ नक वर ज य स थ न घटन त मक दज र नव हत. त पयर त त य नव वळ (statutory bodies) ह त य. त य म ळ थ नक वर ज य स थ च व यवह र र ज य श सन कड ह त. 35 मह र ष टर श सन च स क त थळ- श सन व यव थ 59

59 १९५२ मध य स म जक वक स च य उद द श न बलव तर य म हत क मशनच थ पन झ ल. त य न तर १९७७ मध य अश क म हत कम शनच थ पन क वळ सत त च य वक करण च य म द द य वर झ ल. य द न क मशनच य शफ रस न स र सत त च वक करण करण र प च यत र ज व यव थ अ तत व त आल. ७३ व ७४ च य घटन द र त न तर क ह घटन त मक अ धक र थ नक वर ज य स थ न मळ ल. ७३ च य घटन द र त मध य म म ण भ ग त म मप च यत ल तर ७४ व य द र त न तर शहर भ ग त नगरप लक व मह नगरप लक न ह अ धक र दल ग ल.य बर बरच ७३ आ ण ७४ व य घटन द र त न स र घटन मध य कलम (W २४३) अ तभ र त करण य त आल. वक करण प श वर भ म घटन स मत मधल चच र भ रत च स वध न ह अ धक र हक क व कतर व य य ब बत त क सरक रल झ कत म प द ण र आह. स वध न न भ रत च य स घर ज य पद धत ल म न यत दल असल तर क सरक रकड अ धक अ धक र दल ल आह त. स वध न बनवण ढय घटन स मत मध य य वषय स व तर चच र झ ल ह त. र ज य सरक र न त लन न कम महत व द ऊन क सरक रल झ कत म प द ण य वर घटन स मत च य अन क सद य न ट क क ल ह त. वश षत म स त त ल क स थ नम य न आ थर क ब बत त क करण करण य वर ट क कर न र ज य सरक र ह क सरक रच य दरव ज त ल भक ष क बनत ल (beggars at the doors ofthe centre 36 ) अस उद ग र क ढल. घटन च य मस द स मत न, आ ण त य तह ड. ब ब स ह ब आ ब डकर न म ऽ क सरक र अ धक धक श क तश ल अस व अश च भ मक म डल. वश षत फ ळण च य व ळ झ ल ल ह स च र आ ण स थ नक च श न य प श वर भ म वर द श च ऐक य ध क य त य ऊ नय य स ठ कणखर क य सत त असल प हज अश भ मक बह स ख य सद य न म डल व अख र र ज य सरक र प क ष क सरक रल झ कत म प दल ग ल. अन क सद य न मह त म ग ध च य वच र न स र ख ड ह म लभ त एकक म न न प च यत र ज व यव थ अ तत व त आण व अस स चवल ह त. म ऽ य स कल पन ल ह वर ध क ल त ड. आ ब डकर य न. त य न ह य वषय वर भ य करत न अस म हणल, The village republics 36 India after Gandhi written by Ramchandra Guha. pg 111 श सन व यव थ 60

60 have been runiation of India. What isthe village but a sink of localism, a den of ignorance, narrow mindedness andcommunialism 37 वक तश सनपद धत उप यय जन १. क श सन कत य क थ नक द ट य महत व च य वषय मध य क श सन लक ष घ लत असत. व त वक प हत य मध य क न लक ष न घ लण अप क षत आह. थ नक आ ण वक त पद धत न क ह वषय ह त ळण भ व ठर शकत. आ ण म हण नच क श सन च अव ढव य आक र कम करण गरज च आह. तस त कम क ल य स क च अन क वषय तल अ धक र द ख ल कम ह त ल. क न क वळ प ढ ल वषय ह त ळ व त- १. अथर २. अ तगर त स रक ष ३. स रक ष ४. परर ष टर ध रण ५. अण उज र ६. न गर हव ई व हत क ७. र ल व ८. ब दर ९. अवक श स श धन १०. प श लयम आ ण न स गर क व य ११. पय र वरण १२. वध व स सद य क मक ज ह वषय द श च य ऐक य च य, स रक ष च य आ ण परद श व यवह र च य द ष ट न क सरक रकड असण आव यक आह त. म ऽ य व य त रक त सवर वषय क न र ज य कड आ ण थ नक सरक र कड स प तर क ल प हज त. य म ळ र ज य न आ ण थ नक वर ज य स थ न अ धक धक व यत तत मळ ल. वय नणर य च अ धक र मळत ल. 37 India after Gandhi written by Ramchandra Guha. pg 107 श सन व यव थ 61

61 २. र ज यश सन र ज य श सन न ह क म ण च क ह अ धक र थ नक श सन कड स प तर क ल प हज त. र ज य श सनह क म ण च ब जड आ ण अव ढव य आह. वश षत आक र आ ण ल कस ख य य द ष ट न मह र ष टर स रख य र ज य त वक करण करण य च आव यकत ज त आह. र ज य श सन न क वळ प ढ ल वषय ह त ळ व त- १. ग ह २. अथर ३. वध ४. शक षण- म ध य मक व उच च शक षण ५. श त ६. प ण आ ण स चन ७. व ज ८. ख ण ९. वन १०. स वर ज नक ब धक म ११. नय जन १२. पयर टन १३. र ज य प रवहन य वषय व य त रक त इतर सवर वषय थ नक वर ज य स थ कड द ण य त य व त. त य ब बत त ढवळ ढवळ करण य च अ धक र र ज य अथव क ल असत क म नय. ३. थ नक वर ज यस थ थ नक वर ज य स थ न अ धक धक व यत तत, सत त च वक करण ह श सनव यव थ स ध रण य च य बय त सव र त महत व च टप प आह. थ नक वर ज य स थ मध य शहर आ ण म म ण अस द न भ ग पडत त. क यद म डळ च दज र आज क य प तळ वर स सद आ ण र ज य प तळ वर वध नम डळ य न क यद म डळ च दज र आह. म हणज च क यद बनवण य च अ धक र आह. ह च अ धक र थ नक वर ज य स थ ल मळ यल हव. तर भ रत त ल श सनव यव थ खढय अथ र न त न तर य ह ईल. थ नक श सन व यव थ 62

62 वर ज य स थ आप पल य अ धक र क ष ऽ प रत क यद तय र कर शकल प हज त. तश व यत तत त य न असल प हज. थ नक वर ज य स थ च य ल क त नध सभ य क यद म डळ बनत ल. उद. मह नगरप लक त नगरस वक च मळ न बनल ल म ख य सभ, जल ह प रषद इ. ल कस ख य आ ण आक रम न लक ष त घ त थ नक श सन त क यद म डळ च दज र ह सवर शहर थ नक वर ज य स थ व जल ह प रषद य न मळ व. प च यत स मत य आ ण म मप च यत न सध य असल ल य अ धक र च सक षम करण आव यक आह. पण त य न क यद म डळ दज र नस व. थ नक वर ज यस थ च वषय- १. अथर स कल पआ णआ थर कव यवह र २. नय जन ३. आर ग य ४. शक षण ५. प ण प रवठ ६. प ल स व स वर ज नक स रक ष ७. अ ग नशमन य ऽण ८. पय र वरण व उद य न (सवर क रच द षण) ९. घनकचर व यव थ पन १०. स डप ण बय व व यव थ पन ११. र त, फ टप थ, स यकलस ठ र त, प ल, दव बत त इ. १२. वध व न य य १३. अ तबमण १४. ब ड १५. भ म अ भल ख, व पर व ब धक म परव नग १६. अ भल ख (जन म-म त य, वव ह न दण ) १७. स क तक (न ट यग ह, स क तक क यर बम, भ ष ) १८. व जप रवठ १९. स वर ज नक स य स वध (कत तलख न, चम र द य ग, मश नभ म, म थ लय, वर ग ळ क, व द ध म, अन थ लय, प ळ व ण, ब ज र-म डई इ.) २०. म हत त ऽज ञ न २१. झ पडपट ट प नवर सन श सन व यव थ 63

63 २२. अन न व भ सळ २३. म हल व अल पस ख य क कल य ण अश पद धत न बह त श वषय ह थ नक प तळ वर स प तर क ल तर थ नक न ग रक च श सनव यव थ तल सहभ ग व ढ ल आ ण पय र य न श सनव यव थ स ध र यल मदत ह ईल. आपल य स ठ क ण तर दल ल क व म बई मध य नणर य घ त आह अस न व टत ल कसहभ ग व ढव यच अस ल तर वक करण ल पय र य न ह. स चवल ल य उप यय जन त यक ष तआणण य स ठ स सद तघटन द र त कर नक Ð र ज यवस य क तय य द य मध य बदलकर व ल गत ल. तस च, थ नक वर ज यस थ न स वध नकदज र द ण य च स ध रण ह कर व ल ग ल. त य न तर थ नक वर ज यस थ च च थ य द तय रकर नघटन मध य सम वष टकर व ल ग ल. आ थर क व यत तत क णत ह श सक य स थ ज पयर त आ थर क ब बत त आत म नभर र ह त न ह, त पयर त त भ व क रभ र कर शकत न ह 38. भ रत च य सवर थ नक वर ज य स थ सध य आपल क रभ र करण य स ठ म ठ य म ण त र ज य सरक र आ ण क सरक रच य क ह य जन वर वस ब न असत त. 39 ह आ थर क गरज भ गवण य स ठ य थ नक स थ क णत ह नणर य स प णर जब बद र न घ ऊ शकत न ह त. करण त य आपल य त य क नणर य च य अ मलबज वण स ठ र ज य क व क वर अवल ब न र हत त. म हण नच ज पयर त भ रत य र ज य घटन य स थ न आ थर क व त त र य द त न ह त पयर त आपल वक त ल कश ह पद धत आपल नय जत उ द दष ट स ध य कर शकण र न ह. सद य थत त क सरक र आ ण र ज यसरक र य च य कड न थ नक वर ज य स थ न म ठ य म ण त नध उपलब ध ह त असल य म ळ ह सरक र थ नक वर ज य स थ च प लक असल य च भ वन सवर प तळ वरच य ल क त नध आ ण श सन सह न ग रक मध य ह बळ वत. ह क कड झ कल ल व यव थ म ळ त व ह इसर य ल डर कझर नच य ध रण च भ ग ह त 40. ह १०० वष र प स न तय र झ ल ल म न सकत प णर पण बदल न वक त ल कश ह यश व पण र जवण य स ठ थ नक वर ज य स थ न आ थर क व यत तत द ण अ नव यर आह. 38 Granville Austin Working a democratic Constitution AnIndian Experience. Part vi 1999, OUP 39 प र शष ट (६)- जव हरल ल न हर न गर प न नर म र ण य जन 40 व. स. व ळ ब : सत त वन न त सत त च ळ स : र जह स क शन: १५ ऑग ट १९९८ (प न ब. ५३८) श सन व यव थ 64

64 कश असण रह आ थर क व यत तत? आत त च य मह नगरप लक, क सरक र आ ण र ज य सरक र ह य च य करपद धत च आ ण नध वतरण च अभ य स कर न त य त क ह बदल कर न आपण ह नव वतरण व यव थ ल ग कर शक. सध य च करव यव थ आत त च य कर व यव थ न स र क सरक र क ह कर ल ग कर न त वस ल करत. र ज य सरक र क ह ग ष ट वर कर वस ल करत. अस च अत यल प ब ब वर कर वस ल करण य च अ धक र थ नक वर ज य स थ कड आह त 41. प ण मह नगरप लक च उद हरणप हत, य मह नगरप लक ल - प ण मह नगरप लक हद द त नक श सन न करर प न वस लक ल ल रक कम म न प ण मह नगरप लक हद द त नर ज यश सन न करर प न वस लक ल ल रक कम म न प ण मह नगरप लक ल करर प न मळ ल ल उत पन न म न म हणज च ( + + )= ह प ण मह नगरप लक हद द त नएक णकरर प न मळ ल ल उत पन न अस ल थ नक वर ज य स थ ल, म हणज च वर ल उद हरण त प ण मह नगरप लक ल आ थर क व यत तत द ण य स ठ सवर कर ( + + = ) प ण मह नगरप लक न च वस ल कर व. त य चबर बर क श सन व र ज य श सन च य क रभ र स ठ क ह भ ग द ऊ कर व. य मध य क वर ज यश सन थ नक वर ज यस थ न नध द तनस नउलट थ नक वर ज यस थ क वर ज यश स न न नध द ऊकरतआह. एक अथ र त य च प लकत वच व क रतआह. ह य बदलल ल य व यव थ म ळ भ रत यस घ र ज य वरह ण र च गल प रण म व त त र य बर बरच जब बद र य त - थ नक वर ज य स थ न अ धक व त त र य दल य न तर त य च क रभ र अ धक जब बद र आ ण ल क भम ख 42 ह ईल क णत य क रच कर क ण ग ळ करत य ब बतच सद य थत आपण आ थर क ध रण य न ल त मध य व च शकत. 42 जग त ल एक गल भ ल कश ह म हण न म नल य ग ल ल य अम रक मध य र जक रण ब बत ब लत न All politics is local ह व क च र व परल ज त. श सन व यव थ 65

65 अ वक सत र ज य न वक सत र ज य च ह त- अ वक सत र ज य न सध य क श सन कड न मळण र मदत वक सत र ज य कड न थ ट मळ नर ज य -र ज य तल स ब ध स ध रण य स मदत ह ईल. सध य च य व यव थ मध य एख द य वक सत र ज य कड न य ण र नध क णत य अ वक सत र ज य कड ज ईल ह नवड सवर व क श सन च असत. य मध य बदल ह ऊन वक सत र ज य न क णत य र ज य ल मदत द य यच ह नणर य घ त य ईल. उद य उत तर द श आ ण बह र स रख य अ वक सत र ज य मध ल ब र जग र न त य च य च र ज य त र जग र उपलब ध कर न द ण य स ठ दल ल, मह र ष टर य स रख र ज य त य र ज य मध य ग तवण क क व अन द न द ऊ शकत ल. आ तरर ज य य स ब ध- क सरक रच प लकत व कम ह ऊन र ज य सरक र अ धक सक षम झ ल य म ळ नध द ण य ब बतच क च पक षप त ध रण थ ब ल. क च प लकत व र ज य सरक र न स म हकपण घ तल य न आ तरर ज य य स ब ध अ धक स ह द र च ह ण य च शक यत व ढ ल. र ज य तल अ तगर त स ब ध- जस आ तरर ज य य स ब ध मध य आह तस च र ज य मध य ह च तत व जल ह आ ण वभ ग मध य (मर ठव ड, वदभर, प श चम मह र ष टर..) ल ग ह त. न ग रक च सहभ ग- न ग रक न थ नक वर ज य स थ अ धक जवळच व टत ह आपल य ल मतद न च य टक क व र वर न समजत. पर त, सध य च य प र थत त सव र त जवळच व टण र श सनव यव थ च आ थर कद ष टय सव र त कमक वत आह. म ऽ, वर स चवल य म ण च थ नक वर ज य स थ न आ थर कद ष टय सक षम क ल य स न ग रक च श सनव यव थ वर ल सहभ ग व ढ ल. श सन च य उत पन न त व ढ- करर प न दल ल प स क ठ ज त आह, क ठ खचर ह त आह ह य स ध रत रचन मध य न ग रक न सहज कळ ल. य म ळ च श सनव यव थ वर ल वश व स व ढ स ल ग न कर च कव गर कम ह ण य च शक यत आह. क -र ज य- थ नककर वभ गण वर स चवल ल य नव य वषय च य वभ गण न स र आपण क व र ज य सरक रच वषय कम करत आह त. उवर र त वषय वर क व र ज य सरक र च ह ण र खचर त य च य सध य च य एक ण खच र च य कत टक क आह ह म ण बघ व. त च म ण थ नक वर ज य स थ न क व र ज य ल द य वय च य नध च अस व. 43 ७३ व य घटन द र त न तर म मसभ च य म ध यम त न अन क ख ड य मध य अम ल म बदल झ ल आह. य मध य वदभ र तल म ढ - ल ख, अहमदनगर जल ह य तल हवर ब ज र व र ळ गण सद ध ह य च उद हरण ड ळ य सम र आह च. श सन व यव थ 66

66 उद हरण थर अस म न य, क सरक रच एक ण खचर आह १४ ल ख क ट र पय. त य प क स ध रत य द त ल वषय वर ह ण र खचर आह ३ ल ख क ट र पय. म हणज च जवळजवळ २१.५%. प ण मह नगरप लक मध न एक ण करर प न जम Ô Õ आह अस म न य 44. ह य रकम च य २१.५% रक कम प ण मह नगरप लक न क सरक रकड द य व. अश क र द शभर त ल थ नक वर ज य स थ त य च य एक ण उत पन न प क २१.५% रक कम क सरक रल नध म हण न द त ल. ह च तत व र ज य आ ण थ नक वर ज य स थ च य कर वतरण मध य व परत य ईल. 44 वर ल म द दय म ण d अस म न य श सन व यव थ 67

67 अ धक तभ ष भ रत च य स वध न त८व य स च मध य द श त लअ धक तभ ष च य द दल ल आह. ३४३त ३५३ह कलम अ धक तभ ष वषय ब लत त. य कलम च स म न यत च रभ गपडत त. प हल - कलम३४३आ ण३४४कलम ह द श च य अ धक तभ ष वषय स गत त. द सर भ गम हणज ३४५, ३४६आ ण३४७ह कलम द शकभ ष वषय स गत त. तसढय भ ग त३४८आ ण३४९ह कलम म डत त, ज न य यव यव थ तव पर यच य भ ष वषय स गत त. तरच थ य भ ग त ल३५०व३५१य कलम मध य भ ष वषय म दर शर कतत व दल ल आह त. द श च अ धक तभ ष (Official Language of the Union) स वध न त लकलम३४३स गत क द श च अ धक तव पर च भ ष ह द वन गर लप मध ल ह द ह भ ष अस ल. य चबर बरअ धक तभ ष च य च र स ठ स सद यस मत र ष टर पत न न म व अस कलम३४४स गत 45. ह द भ ष च व परअ धक धकव ढ व, इ मज च व परकम व ह व, तस चन य यलय नक मक ज मध य स द ध ह द च ध न य न व परव ह व य स ठ स चन करण, उप यय जन स चवण इत य द क म य स मत न करण अ भ तआह. आजपयर तय स मत य न ९अहव लक सरक रल स दरक ल ल आह त. 46 सव र तअल कडच ९व अह व ल२०११मध य स दरक ल आह. अ धक त द शकभ ष (Regional Languages) कलम३४५न स रर ज य च य वध नसभ न स ब धतर ज य च अ धक तभ ष ठरव व. मह र ष टर तमर ठ ह अ धक तभ ष म हण न१९६४च य क यद य न स रअ तत व तआल र ज यभ ष स मत : 46 र ज यसभ : orders 47 ब म ब ह यक टर : श सन व यव थ 68

68 द नर ज य मध य क व क वर ज य तह ण ढय स व द स ठ द श च अ धक तभ ष व पर व अस स व ध न त लकलम३४६स गत. एख द य र ज य त लल कस ख य त लएख द य व शष टगट न त य च य भ ष च अ धक तभ ष म हण नम ग ण क ल य सआ णर ष टर पत सत य म गण ततथ यव टल य सकलम३४७न स रर ष टर पत र ज यसरक र न स ब ध तभ ष ल र ज यभर क व व शष ट द श तअ धक तभ ष च दज र द ण य वषय स ग शकत. ह कलमअल पस ख य कआ दव स, व शष टभ भ ग तर हण र म ळर हव स य च य स ठ महत व च ठरत. उद. कन र टक तत ल, क कण य भ ष न अ धक तदज र आह. तरप.ब ग लमध य न प ल स थ ल य ह भ ष न अ धक तदज र आह. म घ लयर ज य न कलम३४५न स रअ धक तभ ष म हण नइ मज च व क रक ल आह, तरकलम३४७न स रय र ज य च य क ह जल ह य मध य ख स तरक ह जल ह य मध य ग र य भ ष ल अ ध क तम न यत आह. सव र च चवउच चन य य लय य च अ धक तभ ष आह. स वध न त लकलम३४८न स रसव र च चन य य लयवउच चन य य लय य च अ धक तभ ष ह इ मज य मध य बदलकरण य च सव र धक रस सद कड आह त. म ऽअस वध यकस सद तय ण य प व र त य सर ष टर पत च स मत घ य व अस कलम३४९स गत. य चकलम न स रर ष टर पत न कलम३४४न स रबनल ल य स मत च य सल ल य न नणर यघ ण अ भ तआह. म गर दशर कतत व कलम३५०न स रन ग रक न क णत य ह ब बत तर ज य क व क सरक रच य क णत य ह अ धक ढय कड तब रन दव यच अस लतरत द श च य क व र ज य च य अ धक तभ ष ततस कर शकत त. ७ व य घटन द र त न स रकलम३५०अघ लण य तआल. य कलम न स र त य कर ज य च ह जब बद र आह क लह नम ल न कम न थ मक शक षणम त भ ष त न मळ लय स ठ उप यय जन करण. भ षकअल पस ख य कगट च हतरक षणकरण य स ठ वश षअ धक ढय च न मण ककलम३५१न स र र ष टर पत कड नक ल ज त. त य अ धक ढय न प र थत च अभ य सकर नर ष टर पत सअहव लस दरकरण य च आ णसदरअहव लस सद वस ब धतर ज यसरक रसम रठ वण य तय ण य च तरत दय कलम मध य आह. श सन व यव थ 69

69 ८व य स च वषय 48 स वध न च य ८व य स च मध य द श त लअ धक तभ ष च य द दल ल आह. य मध य आजपयर त३व ळ द र त य ह ऊननव नभ ष च भरपडल आह. सध य य य द त२२भ ष आह त. १९६७च य २१व य घटन द र त न तर स ध, तस च१९९२च य ७१व य घटन द र त न स रन प ल, म णप र आ णक कण, तर२००३च य ९२व य घटन द र त न स रब ड य भ ष च भरय य द तपडल. Maharashtra Official Language Act य क यद य न स रमह र ष टर र ज य च अ धक तभ ष मर ठ झ ल. य क यद य न स रमह र ष टर वध नसभ तम डल ज ण र वध यक, प रतह ण र क यद, श सक यस चन, पऽ, प रपऽक, अध य द शइ. सवर मध य मर ठ भ ष च व परअ धक त रत य क ल ज ऊल गल. वतस करण ब धनक रकझ ल SCHEDULE.pdf 49 श सन व यव थ 70

70 भ ष व र तरचन व त त र यप वर क ळ भ ष व र तरचन अस व ह वच र क म सन १९१७ मध य च म न य क ल ह त. तस च वत ऽ भ रत त त च फ ररचन क ल ज ईल अस ह क म सन ठरवल ह त. त य न स रच न गप रच य १९२० स ल भरल ल य क म स अ धव शन पयर त आ द श, स ध, कन र टक, ओ रस आ ण मह र ष टर य ठक ण तक क म स क मत य च थ पन करण य त आल. य प क एकह र ज य त य व ळ अ तत व त नव हत. व टश च य त रचन ल भ षक आध र वर छ द द ण र ह रचन क म सन व क रल ह त. १० ऑक ट बर १९४७ र ज एक पऽ त ग ध ज न Ôलवकर त लवकर भ ष च य आध र वर त च फ ररचन व ह व Õ अश इच छ द शर त क ल ह त. बदलल ल भ मक प हल य प स न भ ष व र तरचन च य ब ज न असण ढय आ ण तस आश व सन वत ऽ भ रत ल १९१७ मध च द ण ढय क म सच भ मक द श च य फ ळण म ळ बदलल. धम र च य आध र वर द श च वभ जन झ ल ल असत न च प न ह भ ष च य म द द य वर न द श च अ धकच वभ जन ह ईल अश श क प त ध न न हर न व टल आ ण त य म ळ व त त र य न तर भ ष व र तरचन करण य च वच र न हर न प ढ ढकलल. क म स पक ष त ल वल लभभ ई पट ल, र जग प ल च र स रख य ज य ष ठ न त य न ह भ ष व र तरचन ल वर ध क ल. आ द श आ द श मध ल न त आ ण जनत म ऽ क म सच य य बदलल ल य भ मक वर न र ज झ ल. त ल ग भ षक जनत नज म च ह ब द, ओ रस आ ण म स इल ख य त वभ गल ग ल ह त. य त ल ग भ षक च वत ऽ अस आ द श ह र ज य थ पन व ह व य स ठ उम नदशर न स र झ ल. ल क च य दब व म ळ, आ ण वत ऽ आ द शच य म गण स ठ आमरण उप षण कर न प ट ट र म ल य न आपल ण गम वल य न प र थत चघळल. अख र १९५३ मध य त ल ग भ षक जल ह य च मळ न आ द श ह र ज य अ तत व त आल. श सन व यव थ 71

71 - 72

72 वदभ र च शफ रस कर न द वभ षक (मर ठ आ ण ग जर त ) म बई त आह तस च ठ व यच स चन. स य क तमह र ष टर चळवळआ णमह र ष टर र ज य न मर त र ज य प नरर चन आय ग च य शफ रस सम र आल य न तर मह र ष टर त स य क त मह र ष टर चळवळ न ज र पकडल आ ण सवर पक ष य न त ह य त उतरल. प लस बर बर नदशर क च अन क ठक ण ध मश चब उड ल. म बईत प लस न ग ळ ब र स द ध क ल. प र थत अज नच चघळल. अख र १ म १९६० र ज म बई त च वभ जन ह ऊन म बई- वदभ र सह स य क त मह र ष टर र ज य अ तत व त आल तर ग जर त भ षक जल ह य च मळ न ग जर त ह र ज य अ तत व त आल. भ ष व र तरचन च सध य च प र थत भ ष व र तरचन म ळ द श च य ब धण च य क म त, न हर न भ त व टत ह त त य न स र ब ध य ण य च य ऐवज उलट मदतच झ ल. भ ष व र तरचन म ळ स घर ज य पद धत क ह म ण त बळकट झ ल. एक भ ष -एक स क त य त न र ज य च वत च ओळख तय र झ ल य न नक क च म ठ आ ण सक र त मक फरक द श च य एक ण प र थत वर पडल. भ रत त सध य २८ र ज य अस न म ख य भ ष आह त १७. हम चल द श, उत तर ख ड, ह रय ण, दल ल, उत तर द श, बह र, मध य द श, झ रख ड, र ज थ न, छत त सगड आ ण मध य द श ह र ज य ह द भ षक आह त. प ज ब ह प ज ब भ षक शख च वत ऽ र ज य अ तत व त आह. उत तर ख ड, छत त सगड, झ रख ड ह र ज य भ ष व र तरचन न स र अ तत व त आल न ह त. उत तर ख ड ह र ज य उत तर द शप स न असल ल य भ ग लक व गळ पण म ळ अ तत व त आल. तर छत त सगड आ ण झ रख ड ह र ज य अन बम मध य द श आ ण बह र मध न आ दव स बह ल भ ग एकऽ कर न बनल ल आह त. त य चबर बर उत तर प वर भ रत त आस म ह एकच र ज य ब ग लच य उत तर प व र ल पसरल ह त. त थ ल व शक आ ण स क तक व गळ पण च य ज र वर ल क न क ल ल य म गण न स र म णप र, मझ रम, आस म, न ग ल ण ड, स क कम, ऽप र आ ण अर ण चल द श ह ७ र ज य उदय ल आल. ह य ७ र ज य न स व हन स टसर क व सप तभ गन अस म हणल ज त. एक च भ ष च द न र ज य अस शकत त य वच र न ह क ह ठक ण ड क वर क ढल ल आपल य ल दसत. भ ष एकच अस नह आ द श मध न त ल गण अस व गळ र ज य करण य च श सन व यव थ 73

73 म गण ह त आह. मह र ष टर तह वदभ र च व गळ र ज य व ह व अश इच छ द शर त क ल ज त. न कत च उत तर द शच य तत क ल न म ख यम ऽ म य वत य न उत तर द शच च र र ज य त वभ जन कर व अस त व म डल ह त. म य वत य न म डल ल उ. द शच य वभ जन च त व भ षक एकत मत प क ष आ थर क, स म जक, श सक य आ ण र जक य क रण म ळ वत ऽ व छ ट र ज य बनव यच आमह सध य धरल ज त आह. त ल गण र ज य स ठ आ द लन करत असल ल ल क त ल ग एक त मत च म द द ग ण ठरवत आह त. तर मर ठ श सन व यव थ 74

74 75

75 थ नक वर ज यस थ ह य करण च आपण द न भ ग मध य वच र करण र आह त. एक, शहर थ नक वर ज य स थ. द सर म म ण थ नक वर ज य स थ. य मध य आपण शहर थ नक वर ज य स थ स ठ Ôक ष ऽ सभ Õ कश व ह व ह द ख ल पष ट क ल आह. श सन व यव थ 76

76 थ नक वर ज यस थ - शहर मह र ष टर तशहर थ नक वर ज यस थ च ४ क रपडत त १. मह नगरप लक २. नगरप लक ३. नगरप च यत ४. क न ट नम टब डर ७४व य घटन द र त न तर 50 शहर थ नक वर ज य स थ न स वध न न मय र दत व यत तत बह ल क ल ल आह. य घटन द र त ल अन सर न त य क र ज य न आप पल य र ज य त ल शहर थ नक वर ज य स थ श स ब धत क यद नव य न बनवल आह त क व आध प स न असल ल य क यद य त स ध रण क ल य आह त. मह नगरप लक 51 सद य थत मह र ष टर त ल २६ मह नगरप लक च क मक ज त न वत ऽ क यद य न स र च लत. Ôम बई मह प लक अ ध नयमÕ य क यद य न स र ब हन म बई मह प लक च लत. Ôन गप र मह प लक अ ध नयम,१९४८Õ य क यद य न स र न गप र मह प लक च क मक ज च लत, तर मह र ष टर त ल उवर रत २४ मह प लक स ठ Ôम बई तक मह प लक अ ध नयम १९४९Õ ह क यद आह. य क यद य न स र क यर रत सवर २६ मह प लक मध य ज पद धत आह त य ल Ôआय क त पद धत Õ ( ) म हणत त. ध रण आखण ( ) आ ण श सन () य द न वत ऽ ग ष ट अस न त य च य य ऽण वत ऽ अस व य त य वच र वर ह पद धत आध रल ल आह. टश न मह प लक वर आपल अ धक धक नय ऽण कस र हल य च वच र करत Ôआय क त पद धत Õ उभ रल. य मध य ल क त नध प क ष तक सरक रन आय क त म हण न न मल ल सनद अ धक र 50 प र शष ट (२)- ७४व घटन द र त 51 मह नगरप लक, नगरप लक आ ण नगरप रषद य मध य क वळ ल कस ख य न स र फरक अस ल. ब क रचन त मक फरक असण र न ह. त य म ळ इथ स चवल ल उप य मह नगरप लक बर बरच नगरप लक आ ण नगरप रषद न ह ल ग ह त ल. त य स ठ मह र ष टर वध नसभ व वध नप रषद न स ब धत क यद बदलण आव यक अस ल. क न ट नम ट ब डर ह स रक षण म ऽ लय च य ख त य त ल वषय आह. त य ब बत क यद कर यच व नणर य घ य यच अ धक र र ज य सरक र न न ह. श सन व यव थ 77

77 अ धक भ व कस ह ईल य च प णर क ळज घ तल ग ल. स ह जकच Ôआय क त पद धत न Õ टश च नय ऽण क यम र खल. य पद धत मध य ध रण आखण, अथर स कल प म ज र करण आ ण श सन वर सवर स ध रण द खर ख ठ वण य स ठ मतद र न थ ट नवड न दल ल य नगरस वक च सवर स ध रण सभ ( ) असत. य सवर स ध रण सभ च छ ट र प म हणज थ य स मत असत. त य चबर बर वषय न र प अन क स मत य असत त. उद. म हल ब ल कल य ण स मत, ब ड स मत, वध स मत, व क ष स वधर न स मत, शक षण म डळ इ. य व वध स मत य म ळ ल क त नध च धक र( ) वभ गल ज त त. शव य सत त च आ ण नणर य क च थ न अ न श चत ह त. अश प र थत त स स ऽ न करश ह च उतर ड ह त ख ल असल ल मह प लक आय क त ह श क तम न ह त. य शव य, मह प लक आय क त पद च य धक र म ळ श क तम न बनल ल आय क त ह र ज य सरक रन न मल ल असल य न त यक ष त र ज य सरक र आय क त म फर त मह प लक च क मक ज च लवत. मह प लक च अ द जपऽक म ख यत व मह प लक च आय क त न करश ह च य सह य य न बनवत आ ण त य च म न यत सवर स ध रण सभ कड न घ त. य बय त मह प र क व ल क त नध न अल प महत व मळत. आ ण र ज यसरक र आय क त म फर त मह प लक च य अथर स कल प वर स द ध नय ऽण ठ वण य च यत न करत. ७४ व य घटन द र त न थ नक वर ज य स थ न व शष ट ब बत त दल ल व यत तत लक ष त घ त र ज य सरक रन आय क त म फर त न करश ह च य सह य य न मह प लक च क रभ र च लवण ह ल कश ह वर ध आह. य शव य य आय क त पद धत तल एक द ष म हणज व गव गळ य स मत य मध य असण र सवर पक ष य सद य. मह प लक च य नवडण क न तर सवर स ध रण सभ मध य त य क पक ष ल मळ ल ल य ज ग च य म ण त य स मत य मध य सद य न मल ज त त. एख द य मह प लक त ५ स मत य असत ल तर स ध रणपण १६ सद य च एक स मत अस ८० सद य य न त य स मत म फर त नणर य बय त सहभ ग ह त त. जतक य स मत य अ धक ततक नणर य बय त सहभ ग घ ण र सद य अ धक. स मत य न नणर य घ ण य च य य बय म ळ मह प लक च य व गव गळ य वभ ग च य क रभ र त ल समन वय कम ह त क व न ह स च ह त. समन वय च य अभ व म ळ श सक य खच र त भर पडत आ ण अन कद करर प न ग ळ झ ल ल प स वन क रण व य ज त. (उद. स डप ण, प ण प रवठ, र त अश वभ ग त ल समन वय च य अभ व म ळ व र व र र त ख दल ज ण, प न ह प न ह ड बर करण करण इ. ) तस च, स मत न नणर य घ ण य च य पद धत म ळ नणर य बय त वर ध पक षह स म वल ज त त आ ण प लक च य क रभ र च जब बद र सवर व सत त ध ढय वर न ज त वर ध पक ष वर श सन व यव थ 78

78 पण ज त. स ह जकच य घ ण य स आ ण च क च ख पर एकम क वर फ डण य त सवर पक ष आघ ड वर असत त. आ ण य ह न प ढ ज ऊन, सत त ध र आ ण वर ध पक ष एकऽ य ऊन श सन ल द ष द त त क व सत त त व ट मळ ल य न वर ध पक ष अन कद तडज डह करत त! एक ण त मह प लक च क रभ र ह न त त वह न झ ल य न र ज यसरक र, व पय र य न नगर वक स ख त य च म ऽ (ज बह त श व ळ म ख यम ऽ च असत त), प लकम ऽ अश मह प लक च य ब ह र ल व यक त च भ व मह प लक च य नणर य बय वर पडत. आ ण ह ७४ व य घटन द र त न थ नक वर ज य स थ न बह ल क ल ल य व यत तत च य तत व च य वर ध त आह. उद. १) प ण म श च य स दभ र त त भ य र अस व क ड क य वर न ज ण र अस व य ब बत मह प लक ल न त त वच नसल य न अ जत पव र(उपम ख यम ऽ व जल ह य च प लकम ऽ ) ह घ त ल त नणर य म न य कर व अस क ह स झ ल आह. २) प ण य च वक स आर खड कस अस व ह मह प लक च य म ख य सभ न ठरवण य ऐवज म ख यम ऽ च ठरवत त. मह प रप रषदपद धत मह प लक क रभ र करण य स ठ म ख यत व कर न द न क रच य पद धत आह त. एक म हणज मह प र प रषद ( ) आ ण आय क त पद धत ( ). भ रत त १९८४ प स न क लक त मह प लक त 52 मह प र प रषद पद धत आह. तर १९९८ प स न मध य द शन मह प र प रषद पद धत व क रल. Ôआय क त पद धत Õ कश च लत त य तल द ष क य ह य ग ष ट आपण ह य आध ब घतल य. आत मह प र प रषद पद धत बघ. ह य पद धत मध य मह प लक च य नवडण क ह ऊन नगरस वक नवडल ज त त. य शव य थ ट जनत त न मह प र पद वर ल व यक त नवडल ज त. भ रत त क लक त य त म ऽ ज य पक ष ल सव र त ज त ज ग मह प लक त मळत त त य पक ष च न त मह प र म हण न नवडल ज त. मह प र त य क ख त य च य म खपद एक क सद य च न मण क करत. ह ख त म ख आ ण मह प र मळ न मह प र प रषद तय र ह त. आ ण मह प र प रषद ह मह प लक च य ब बत त Ôक यर प लक Õ( ) बनत. तर मह प लक आय क त आ ण त य च य ह त ख ल ल न करश ह ह मह प र प रषद ल उत तरद य असण र क वळ अ मलबज वण करण र य ऽण बनत. मह प र प रषद त पयर त अ धक र वर र ह शकत ज पयर त मह प लक च य सवर स ध रण सभ त त य च य 52 प र शष ट (३)- क लकत मह प लक च रचन श सन व यव थ 79

79 ब ज न बह मत असत. क लकत य मध य मह प र प रषद च सद य ह मह प लक च य म ख य सभ त लच असत त. म ऽ बह त श द श मध य मह प र प रषद त ल सद य, म हणज च व वध ख त म ख ह नवड न ग ल ल ल क त नध नसत त, तर मह प र ल व टत ल अस त य त य ख त य स ठ य ग य व यक त असत त. य पद धत मध य मह प र ह म ख यम त र य स रख तर मह प र प रषद ह म ऽ म डळ स रख असत. सवर स ध रण सभ ह मह प र प रषद वर नय ऽण ठ वत व वध नसभ म ण ध रण त मक नणर य घ त, नयम बनवत, ठर व म डत, मह प र प रषद न बनवल ल य अथर स कल प स म ज र द त. मह प लक च सवर स ध रण सभ एक नगरस वक च नवड सभ ग ह अध यक ष व एक च उप ध यक ष म हण न करत. वध नसभ म ण च मह प र प रषद असल ल य मह प लक त ल ख स मत असत. श सक य हश ब तप सण, सरक र खच र वर लक ष ठ वण व एक णच आ थर क व यवह र तप सण ह य ल ख स मत च क म असत. वर ध पक ष न त ल ख स मत च अध यक ष असत. व सभ ग ह त ल त नध त व च य म णत इतर पक ष च सद य य स मत वर न मल ज त त. न य य कर मध य मह प र प रषद पद धत असल तर हश ब तप सण आ थर क व यवह र वर लक ष ठ वण य क म स ठ वत ऽ पद अस न त य पद वर ल व यक त ल क मध न थ ट नवडण क न नवडल ज त. य पद धत त न करश ह च महत व कम ह ऊन ल क नव र चत अश मह प र प रषद च महत व व ढत व मह प लक अ धक ल क भम ख ह त. तस च स प णर शहर च क रभ र न करश ह च य मदत न मह प र प रषद च लवत असल य न मह प लक च य क म त स स ऽत य त. मह प र प रषद ह छ ट आ ण एक ऽत नणर य घ ण र य ऽण असल य न मह प लक च य व गव गळ य वभ ग च य क रभ र त समन वय र खण शक य ह त. मह प र प रषद पद धत वर अश टक क ल ज त क ह य पद धत म ळ सत त ध र वगर सवर श क तम न ह त आ ण वर धक न करण य स ठ क ह क मच उरत न ह. म ऽ य ट क ल फ रस अथर उरत न ह, वश षत ल ख स मत च अध यक षपद वर ध पक ष च य च न त य कड असत न. शव य मह प र प रषद मह प लक च य सवर स ध रण सभ ग ह ल उत तरद य असत व य सभ ग ह त सरक रल श न वच रण य च, ख ल स म गण य च हक क सवर सद य न असत. मह र ष टर त लमह प रप रषद च य ग भ जप- शवस न य त सरक रच य क ळ त १७ ए ल १९९८ र ज म ख यम ऽ मन हर ज श य न क यद य त द र त क ल. त य न स र म बई आ ण न गप र मह प लक मध य मह प र प रषद पद धत य गक तत व वर आणल ग ल. नणर य घ ण ढय य ऽण त आपल य ल प र श श सन व यव थ 80

80 भ मक न ह य वर धक च य आक ष प न तर एक म हन य त प न ह द र त कर न ख त नह य स मत य थ पन क ल य. य म ळ मह प र प रषद आ ण स मत पद धत एक च व ळ अ तत व त आल. शव य द र त य मध ल ऽ ट म ळ आय क त च अ धक र कम न ह त बढय च अ श अब धत र हल. य शव य मह प र प रषद च य ब ठक ग प त पद धत न घ तल य ग ल य. त य त प र श प रदशर कत ठ वल ग ल न ह. सत त ध र पक ष च य च इतर सद य न अ ध र त ठ वल ग ल. श सक य खच र वर नय ऽण र हल न ह. य शव य दर म हन य ल आय क त र ज य सरक रल ग पन य अहव ल प ठवत. य म ळ र ज य सरक रच मह प लक वरच भ व कम झ ल न ह. आ ण न धड मह प र प रषद पद धत, न धड स मत य सह असल ल आय क त पद धत अश क ड त ह य ग अडकल. शव य य गक तत व वर ह बदल असल य च स र व त ल च घ षत क ल य न ह य ग यश व कस ह ण र न ह य स ठ यत न क ल ग ल. य ह न प ढ ज ऊन मह प र प रषद वर ग भ र ष ट च र च आर प झ ल. य सगळ य च प रण म म हणज मन हर ज श य च य न तर म ख यम ऽ झ ल ल य न र यण र ण य न मह प र प रषद पद धत रद द क ल. आ ण प न ह आय क त पद धत अ मल त आणल. वर धक म ळ म हन य भर त क ल ल य स ध रण न करत क लकत य च य मह प र प रषद च य पद धत वर आध रत पद धत म बईत र बवल असत तर कद चत मह प र प रषद पद धत म बईत स द ध यश व ह ऊ शकल असत 53. उप यय जन मह प र प रषद पद धत च अ धक ल क भम ख अस न अ धक भ व ठर शकत. मह र ष टर त य प व र र बवल ल य मह प र प रषद पद धत मध य क ह महत वप णर स ध रण कर न ह स ध रत मह प र प रषद पद धत च र बवल ज व अस आम ह ल स चव व स व टत. सवर स ध रण सभ - य पद धत मध य नगरस वक च बनल ल सवर स ध रण सभ ल क न थ ट नवड न दल ल अस ल. सवर स ध रण सभ आपल य त न एक सभ ध यक ष व एक उप ध यक ष नवड ल. अध यक ष च य अन प थत त सभ ग ह त अध यक षपद भ ष वण एवढ च उप ध यक ष च मय र दत क म अस ल. सवर स ध रण सभ ह क यद म डळ च क म कर ल. ध रण त मक नणर य घ ण, मह प लक क ष ऽ स ठ मह प लक च य अ धक र त ल वषय ब बत क यद व नयम तय र करण, मह प र च य न त त व ख ल असल ल य क यर प लक च य क मक ज वर लक ष ठ वण, श न 53 ड व हड अ थन प ट, मर न रत प ट : ब हन म बई मह नगरप लक आ ण वभ ग श सन,प न. ब. ९८-१०२, र जह स क शन. आव त त - ज ल २००८ श सन व यव थ 81

81 वच रण स चन करण इत य द ग ष ट च अ तभ र व मह प लक च य सवर स ध रण सभ च य क म मध य ह ईल. ल ख स मत - मह प लक त एक ल ख स मत अस ल. य स मत च सद य स ख य मह प लक च य आक र न स र ठर व. तर त, ५ प क ष कम व ११ प क ष अ धक अस नय. मह प लक च हश ब तप सण, न वद बय आ ण एक णच आ थर क व यवह र वर लक ष ठ वण ह य स मत च क म अस ल. सवर स ध रण सभ त ल वर ध पक षन त ह ल ख स मत च अध यक ष अस ल. व स मत च उवर रत सद य सभ त ल त य क पक ष च य त नध त व न स र न मल ज त ल. उप य क त दज र च अ धक र य स मत च स चव म हण न क म बघ ल. मह प र व मह प र प रषद- सवर स ध रण सभ त सव र धक ज ग मळवण ढय पक ष च य न त य ल मह प र पद र ज यप ल 54 नम ऽत कर ल. मह प र सवर स ध रण सभ त ल सद य मध न आपल प रषद () नवड ल. 55 मह प र प रषद च सद य प ढ ल वभ ग स भ ळत ल- २४. अथर स कल पआ णआ थर कव यवह र २५. नय जन २६. आर ग य २७. शक षण २८. प ण प रवठ २९. प ल स 56 व स वर ज नक स रक ष ३०. अ ग नशमन य ऽण ३१. पय र वरण व उद य न (सवर क रच द षण) ३२. घनकचर व यव थ पन ३३. स डप ण बय व व यव थ पन ३४. र त, फ टप थ, स यकलस ठ र त, प ल, दव बत त इ. ३५. वध व न य य ३६. अ तबमण ३७. ब ड 54 र ष टर पत ह क सरक रच य सल ल य न र ज यप ल च न मण क करत. र ज यप ल ह र ज य च सव र च च म ख असत. आ ण य द ष ट न मह प लक त ल सरक र बनवण य स ठ बह मत प ठ श असल ल य न त य ल प च रण करण ह अ धक र र ज यप ल स असण स य क तक ठर ल. 55 प र शष ट (५)- मह प र नवडण क 56 प र शष ट (४)- प ल स य ऽण श सन व यव थ 82

82 ३८. भ म अ भल ख, व पर व ब धक म परव नग ३९. अ भल ख (जन म-म त य, वव ह न दण, मह प लक च अ धक त क शन) ४०. स क तक (न ट यग ह, स क तक क यर बम) ४१. व जप रवठ ४२. स वर ज नक स य स वध (कत तलख न, चम र द य ग, मश नभ म, म थ लय, वर ग ळ क, व द ध म, अन थ लय, प ळ व ण, ब ज र-म डई इ.) ४३. म हत त ऽज ञ न ४४. झ पडपट ट प नवर सन ४५. अन न व भ सळ ४६. म हल व अल पस ख य क कल य ण आय क त व न करश ह - र ज य सरक रमध य ज य म ण म ख य स चव च भ मक असत त य च म ण, सध य च मह प लक आय क त च श सक य म ख च भ मक कम ह ऊन मह प लक च म ख य स चव अश ह ईल. मह प र ह भ रत य श सक य स व त ल अ धक ढय च मह प लक आय क त म हण न न मण क कर ल. मह प लक आय क त ह मह प र ल उत तरद य अस ल व मह प र च य आद श न स रच त क म कर ल. मह प लक न कर यच य क म च ज २३ वभ ग य थ दल ल आह त त य त य क वभ ग च एक Ô वभ ग म खÕ अ धक र अस ल. ज य च दज र सध य च य अ तत व त पद धत त ल Ôउप-आय क तÕ य अ धक ढय इतक अस ल. प ल स व स वर ज नक स रक ष व यव थ च य वभ ग म ख च दज र म ऽ Ôप ल स आय क तÕ अस ल. त ऽक वभ ग च य (उद. शक षण, आर ग य, व जप रवठ, म हत त ऽज ञ न इ.) म ख च प ऽत क य अस व ह मह प लक च य सवर स ध रण सभ न नक क कर व. मह प लक च य क रभ र स ठ आव यक कमर च ढय च न मण क करण, त य च प ऽत ठरवण, व त य स दभ र त य ण ढय सवर ग ष ट ठरवण य च अ धक र क वळ आ ण क वळ मह प लक च य सवर स ध रण सभ ल अस ल. र ज य सरक र य ब बत त क ह म गर दशर क तत व द ऊ शकत. म ऽ त तत व मह प लक ल ब धनक रक नसत ल. भ ग स मत य - मह प र प रषद पद धत च य द ष ट न भ ग स मत य च महत व अ तशय मय र दत र ह ल. य च म ख य क रण म हणज, मह प र प रषद पद धत मध य नणर य बय त सवर पक ष य नगरस वक न बनल ल य स मत य न फ रस थ न न ह. भ ग स मत य च रचन म ख य सभ च छ ट र प अस अस ल. पर त भ ग प तळ वर ल न मल ल अ धक र ह च सव र सव र अस ल. त य च य क म वर लक ष ठ वण व स चन करण ह नगरस वक च क म अस ल. श सन व यव थ 83

83 क ष ऽ सभ 57 - क ष ऽ सभ क यद य च क ट क र अ मलबज वण करण य त य ईल. तस च क ष ऽ सभ न नणर य बय त अ धक धक महत व द ण य त य ईल. (उद. भ ग त ल र त, कचर अश थ नक ब बत त क ष ऽ सभ न म न य क ल ल य ग ष ट च अ तम असत ल, तस च शहर च अथर स कल प बनवत न क ष ऽ सभ न स चवल ल य ग ष ट अ तभ र त क ल य ज त ल इ.) त य स ठ क यद य त आव यक बदल करण य त य त ल. मह प रप रषदपद धत च य अ मलबज वण स ठ क यक यकर व ल ग ल? क यद य तबदल मह प र प रषद पद धत र बवण य स ठ ह सव र त म ख य बदल कर व ल ग ल. मह र ष टर त ल २६ मह नगरप लक च क मक ज त न वत ऽ क यद य न स र च लत. Ôम बई मह प लक अ ध नयमÕ य क यद य न स र ब हन म बई मह प लक च लत. Ôन गप र मह प लक अ ध नयम,१९४८Õ य क यद य न स र न गप र मह प लक च क मक ज च लत, तर मह र ष टर त ल उवर रत २४ मह प लक स ठ Ôम बई तक मह प लक अ ध नयम १९४९Õ ह क यद आह. य सवर क यद य त बदल कर व ल ग ल. सध य अ तत व त क यद य त आय क त पद धत ब बत तरत द आह त. तस च मह प लक च य क मक ज स ब ध स गण ढय तरत द य क यद य त आह त. त य म ळ मह प र प रषद ल अन सर न नव न क यद वध नम डळ त प रत कर न ज न य क यद य च य ज ग आणण य त य ईल. नव न क यद करत न त क वळ त ऽक द ट य बदलल ल रचन य वषय च वच र न करत, मह नगरप लक ल अ धक धक व यत तत द ण य च य द ष ट न व अ धक धक अ धक र बह ल करण य च य द ष ट न ह वच र व ह व. 57 म बई तक मह नगरप लक अ ध नयम १९४९, कलम २९(ब) त २९(इ). क ष ऽसभ म हणज ठरवण य तआल ल य क ष ऽ त लमतद र च स घ. कम तकम द नवज त तज तप चमतद नक च य स प णर भ ग लक द श च सम व शएक क ष ऽ तह त. अश त य कक ष ऽसभ च क य र ध यक षत य भ ग च ल क न नवड न दल ल त नध असत. कलम२९-कन स रक ष ऽसभ च य ब ठक घ ण य त- - य व य त, पणद नब ठक मध य ६म हन य प क ष ज तक ल वध असण रन ह. एक दरद नवष र च य क ल वध तसलगच रब ठक ब ल वण य सकस रकरण ढय नगरस वक समह प लक आय क तप लक सद यअसण य प स नअन हर ठरव लअस कलम२९-क (२) मध य पष टपण म हणल आह. क ष ऽसभ च क म वकतर व य य ब बतकलम२९-डस गत. तरक ष ऽसभ च य हक कआ णअ धक र वषय कलम२९-बमध य स गतल ल आह. श सन व यव थ 84

84 नगरस वक च शक षण मह प र प रषद च य यश व अ मलबज वण स ठ नगरस वक च शक षण घ ण अत य त आव यक ठर ल. आय क त पद धत त जवळ जवळ त य क पक ष आ ण नगरस वक व वध स मत य म फर त श सक य नणर य बय त सहभ ग ह त असत त. म ऽ मह प र प रषद मध य नगरस वक द न दन नणर य बय त सहभ ग ह त न ह त. य पद धत मध य नगरस वक च न मक कतर व य क य आह ह नगरस वक स स गण जर र अस ल आ ण त य द ष ट न नगरस वक च शक षण घ ण महत व च ठर ल. इतक च नव ह तर मह प र व मह प र प रषद च सद य ह त यक ष श सक बनत ल. स ह जकच स मत य च य क मक ज त क वळ सल ल वज स चन द ण य ऐवज ठ स नणर य घ ण य च जब बद र त य च य वर अस ल. आ ण त य द ष ट न त य न क यद, क यद य च ब रक व, श सक य य ऽण य सगळ य च न ट ज ञ न असण आव यक ठर ल. आ ण म हण नच तश क रच शक षण उपय क त ठर ल. आय क त, इतर श सक यकमर च र य च शक षण ह शक षण घ ण अत य व यक ग ष ट आह. क रण आय क त पद धत त आय क त ल असण र व त त र य, आ ण न करश ह ल असण र एक क रच व यत तत मह प र प रषद पद धत त कम ह त. तस च य पद धत त न करश ह ल द न दन नणर य बय त द य यम भ मक मळत. वश षत व रष ठ न करश ह ल. आ ण म हण नच ह शक षण महत व च अस ल. प णर व ळक म मह प र व मह प र प रषद त ल सद य य च क म प णर व ळ च अस ल. आय क त पद धत त नगरस वक आ ण मह प र, स मत य च सद य इ क म प णर व ळ च नसत त. तस च आय क त पद धत त ल क त नध न इतर न कर -व यवस य करण य स व व असत. मह प र प रषद त म ऽ य ब बत त च नयम अ मल त आणल ज त ल ज आमद र व ख सद र ल ल ग ह त त. श सन व यव थ 85

85 क ष ऽ सभ वषय शहर च ध रणठर वण य च य बय मध य न ग रक च सहभ गव ह व ह य स ठ क ष ऽसभ च रचन कर ण य तआल आह. जव हरल लन हर न गर प न नर म र णय जन (JNNURM) अ तगर त, न ग रक च नणर य बय मध लसहभ गव ढवण य च य द ष ट न ह तसर फळ म हण नस च वण य त आल आह. तर ह, जव हरल लन हर न गर प न नर म र णय जन अ तगर त नध पदर तप ड नघ ण ढय क णत य ह मह न गरप लक मध य य च अ मलबज वण ह त न दसतन ह. प पर - च चवडमह नगरप लक मध य म र त भ पकर 58 य न नगरस वकअसत न वत: च य मतद रस घ तक ष ऽसभ च य गक ल. पणत तस एकट च. ह य क ष ऽ सभ बळकट करण य स ठ क य व ह यल हव, त य च नयम वल कश क र अस यल हव ह प ह य (१) क ष ऽसभ - क यद श र ब ज अ) १३ ज न २००९ र ज मह र ष टर वध नम डळ त क ष ऽ सभ च वध यक प रत झ ल. 59 य च च प रण म म हण न ३ ज ल २००९ र ज Ô२००९च मह र ष टर अ ध नयम ब.२१Õ य न व न क ष ऽ सभ च क यद अ मल त आल. ब) त य न स र Ôम बई तक मह नगरप लक अ ध नयम, १९४९Õ(,1949) च य कलम २९ मध य स ध रण कर न क ष ऽ सभ वषय ब लण र नव न प टकलम घ लण य त अल आह त. (२) क ष ऽसभ च क य र ध यक ष अ) क ष ऽ सभ ज य मह प लक च य भ ग त ल असत त य भ ग च नगरस वक ह, 1949 च य कलम २ च य (७-अ) न स र, क ष ऽ सभ च अध यक ष असत. क ष ऽ सभ ब ल वण ह त य च जब बद र असत. 58 प र शष ट (७)- म र त भ पकर य च व डर सभ च य ग 59 Nagar Raj Bill faces citizens ire, DNA, 16 th June raj billfaces citizens ire_ श सन व यव थ 86

86 (३) क ष ऽसभ च स चव,1949 च य कलम २ च य (५९-ड) न स र कम न Ôक य र लय अध क षकÕ य दज र च य अ धक ढय च नय क त क ष ऽ सभ च स चव म हण न मह प लक न करण अप क षत आह. (४) क ष ऽसभ नध र रतकरण - अ) 1949 च य कलम २९-ब न स र र ज य श सन न क ष ऽ नध र रत करण अप क षत असत. य न स र कम न द न व ज त त ज त प च सलग मतद न क च य य द मध य सम व श असल ल य मतद र च एक क ष ऽ सभ ह त. ब) अ धक धक ल कसहभ ग असण य च य द ष ट न स ध रणपण द न मतद र य द य च मळ न एक क ष ऽ नध र रत व ह व (एक मतद र य द मध य स ध रण ९०० त १००० ल क असत त. २ मतद र य द य च मळ न १८०० त २००० ल क च एक क ष ऽ नध र रत ह ईल). क) क यद य त, र ज यश सन न म हणज च मह नगरप लक च य प तळ वर प लक आय क त न क ष ऽ सभ नध र रत करण गरज च आह. म हणज च त य न य द य आ ण स म न श चत करण गरज च आह. (५) व ळ पऽक अ), 1949 च य कलम २९-क न स र द न क ष ऽ सभ मध य ६ म हन य प क ष ज त क ल वध असत क म नय. य न स र जर द न वष र च य क ल वध त च र ब ठक ब ल वण य स ज क ष ऽ सभ क य र ध यक ष कस र कर ल त य स आय क त च य नद र श वर न र ज य सरक र प लक सद य असण य प स न अनहर कर ल. ब) श सक य नणर य बय त ल ल क च सहभ ग अ धक धक व ढवण य स ठ, स ध रण ३ म हन य त न एकद क ष ऽ सभ घ तल ज व. (वष र ल च र सभ!) आ थर क वष र च य स र व त ल च वष र त न ४ व ळ ह ण ढय य सभ च त र ख न श चत व ह व शक यत क ष ऽसभ स वर ज नक स ट ट च य दवश म हणज च र वव र अस व. सण च य दवश क ष ऽ सभ अस नय. श सन व यव थ 87

87 क) क ष ऽ सभ स वर ज नक ज ग त जस एख द य ग हरचन स थ च सभ ग ह, सम जम दर अश ब द ठक ण घ ण य त य व (६) क ष ऽसभ च स चन अ) श सक य फलक क ष ऽ सभ, मह नगरप लक च एख द य भ ग स ठ घ तल ग ल ल नणर य, क ष ऽ सभ च नणर य अश व वध ग ष ट न ग रक पयर त प हचवण य स ठ श सक य फलक अस व त. ह फलक स वर ज नक ज ग, हमर त य वर, ज त त ज त ल क बघत ल अश ठक ण सहज दस आ ण व च शक ल अश पद धत न ल व व त. ब) क ष ऽ सभ असल य च स चन कम न १५ दवस आध य फलक द व र, तस च मह प लक च य स क त थळ वर, स शल न टव कर ग व अन य उपय क त स र म ध यम च व पर करत न ग रक न द ण य त य व. (७) क ष ऽ सभ मधल उप थत क ष ऽ सभ नभर य आ ण म क त व त वरण त प र पड व, तस च क ष ऽसभ ल नगरस वक व मह प लक अ धक र उत तरद य अस व त य द ष ट न, क ष ऽ सभ त क ण उप थत र ह व आ ण क ण र ह नय य नयम च क ट क रपण प लन क ल ज व. क ष ऽ सभ ज य क ष ऽ त ल मतद र न बनल ल अस ल त सवर मतद र क ष ऽ सभ च सद य य न त य न क ष ऽ सभ ल उप थत र ह शकत ल. अ) क ष ऽ सभ ल प ढ ल अ धक ढय न उप थत रह ण ब धनक रक अस व - स ब धतक ष ऽ यक य र लय त लसवर अ धक र, स ब धतप ल सच क च प लसउप नर क षक, त य भ ग त लव हत क नय ऽणश ख च अ धक र, अ ग नशमनदल च अ धक र ब) क ष ऽ सभ ल प ढ ल व यक त न, स ब धत क ष ऽ त ल मतद र नस नह, उप थत र हण य स परव नग अस व - मह प र मह प लक आय क तवमह प लक त लअ धक र. श सन व यव थ 88

88 मह प लक सद य (सवर नगरस वकव नय क तक ल ल सद य) थ नकआमद र थ नकख सद र पऽक र क) क ष ऽ सभ ल वर उल ल ख क ल ल य व यक त व य त रक त क णत य ह व यक त स उप थत र हण य स ब द अस व. नभर यपण क ष ऽ सभ प र पड व य त, र जक य पक ष च क यर कत र, ग ड क व अन य क णत ह दब व न ग रक वर य ऊ नय य स ठ ह आव यक आह. (८) चच र ल घ य यच वषय- अ) क ष ऽ सभ म हणज तब र नव रण क नस न, भ ग आ ण शहर प तळ वर ल व गव गळ य वषय वर चच र करण य च आ ण ध रण त मक क व व शष ट ग ष ट श स ब धत नणर य घ ण य च व य सप ठ आह. आ ण म हण नच क ष ऽ सभ मध य ध रण त मक आ ण नणर य घ ण य ब बत ठर व म डल ज व त. तस च ह श सक य य ऽण ल ज ब वच रण य च ह व य सप ठ असल य न क ष ऽ सभ सद य न श न वच रण य च य अ धक र अस व. ब) सभ च य १० दवस आध पयर त श न आ ण ठर व ल ख वर प त क ष ऽ स चव कड द ण य त य व त. श न व ठर व आपल य क ष ऽसभ स चव च य न व न क ष ऽ य क य र लय त प ठव व त. क) श न च छ नन कर न, ध न यबम ठरव न सभ त घ तल य ज ण ढय वषय च अ तम क यर प ऽक क ष ऽस चव तय र कर ल व अश क यर प ऽक क ष ऽसभ अस ल त य प व र कम न स त दवस ल क न बघण य स ठ उपलब ध कर ल. त य स ठ क ष ऽ य क य र लय त ल स चन फलक, तस च व त र फ लक, स र म ध यम य च व पर कर व. ड) क ष ऽसभ स ठ म ण ब ह र ठर व/ श न आल य स त य त ल क ह श न/ ठर व त य प ढ ल क ष ऽ सभ च य क यर प ऽक त सम वष ट करत य ऊ शक ल. म ऽ क णत ह ठर व एक ह न ज त क ष ऽसभ प ढ ढकलत य ण र न ह. इ) जर एख द य क ष ऽसभ त अन क ठर व/ श न असत ल, तर क ष ऽ सभ क य र ध यक ष न १५ दवस च य आत त य वषय स ठ त य च क ष ऽ सभ च द सर सऽ घ य व. फ) क ण ह क ष ऽसभ सद य ल क यर प ऽक त ल ठर व वर/ वषय वर सभ त ब ल यच अस ल तर त य व यक त न क ष ऽ सभ च य कम न ३ दवस आध क ष ऽ स चव ल तश आशय च ल ख अजर द य व. श सन व यव थ 89

89 ग) व य क तक श न, अड अडचण क ष ऽसभ त घ ण य त य ऊ नय त. म ऽ न गर स वध ब बत तब र कर नह श सन कड न ह लच ल झ ल नसल य स त य ब बत तब र करण य च अ धक र क ष ऽ सभ च य सद य न ग रक न अस ल. (९) क ष ऽसभ कश घ य व? सभ व त त तव चन क ष ऽ सभ च य स र व त ल च क ष ऽ सभ स चव आदल य क ष ऽसभ च व त त त व च न द खव ल. क ण ल त य च य त हव य असल य स त य ह म हत अ धक र अ तगर त उपलब ध कर न द य व य त. क यर प ऽक व चन क ष ऽ सभ स चव सभ च य स र व त ल क यर प ऽक सवर उप थत न व च न द खव ल. ज ल ख ठर व/ वषय/ श न ल क कड न य ऊनह क यर प ऽक त सम वष ट करण य त आल नसत ल त य म गच क रण ह क ष ऽ सभ स चव न सव र समक ष स गण ब धनक रक अस ल. वषयचच र ल घ ण () क ष ऽस चव क यर प ऽक त ल बम न स र एक क वषय चच र ल घ ईल. ज य न ठर व व श न वच रल अस ल त य न ब ल यच थम स ध दल ज ईल. त य वर ज य न त य त य वषय वर ब लण य स ठ अजर दल अस ल त य न ब ल यच स ध अस ल. क य र ध यक ष च य परव नग न आयत य व ळ एख द य व यक त स ब लण य च स ध द त य ऊ शकत, म ऽ ह अगद अपव द त मक प र थत तच घड व. () ठर व असल य स आ ण त य वर वर ध मत क ण च न न दवल य स त एकमत न म ज र झ ल य च म नल ज ईल. जर उप थत प क क ण वर ध अथव द र त स चवल य स ठर व मतद न ल घ ण य त य व. मतद न एख द य ठर व वर अथव वषय वर मतद न घ य यच झ ल य स आव ज मतद न घ य व. त य क न आपल य ज ग वर न ठर व च य ब ज न क व वर ध त असल ल मत न दव व. त य च म जद द क ष ऽ सभ स चव कर ल आ ण अ तमत आकड ज ह र कर ल. आ ण बह मत ज य ब ज न अस ल त य न स र ठर व स मत क ल ज ईल अथव फ ट ळल ज ईल. श सन व यव थ 90

90 नणर य च अ मलबज वण () क ष ऽ सभ न बह मत न अथव एकमत न घ तल ल य नणर य च अ मलबज वण करण य च जब बद र स ब धत मह प लक अ धक र वग र च अस ल. तस च त य ब बत प ठप र व करण य च जब बद र क य र ध यक ष य न त य न नगरस वक च अस ल. () त य क क ष ऽ सभ च य श वट क ष ऽ सभ क य र ध यक ष क ष ऽ सभ न घ तल ल य नणर य च अ मलबज वण व प ठप र व य ब बत म हत क ष ऽसभ सद य न द ईल. तस च प ढ ल क ष ऽसभ च त र ख व र व ळ ज ह र कर ल. श सन व यव थ 91

91 थ नक वर ज य स थ Ð म म ण २०१२ स ल प च यत र ज व यव थ भ रत त य ऊन २० वषर झ ल. एख द व यव थ य ग य दश न क म करत आह क? ह पडत ळ न प हण य स ठ ह व ळ प र स आह. य २० वष र त भ रत त ल सवर च र ज य न आपल य कड असण र अ धक र थ नक वर ज य स थ कड द ण य च यत न क ल ल दसल. पण त यक ष त जस वत: कद च सत त सहज सहज क ण द सढय ल द त न ह, तस च इथ झ ल य च दसल. क गद वरच यत न त यक ष त आणण य स ठ च यत न प र पडल न ह. 60 त य क र ज य मध य प च यत र ज व यव थ बद दल व गव गळ अन भव आह. मह र ष टर र ज य त, य घटन द र त य ह ण य आध प स न १९९० च य आध क ह र ज य जस ग जर त, आ द श, प श चम ब ग ल, कन र टक आ ण मह र ष टर य मध य थ नक वर ज य स थ अ तत व त ह त य आ ण क यर रतह ह त य. पर त नय मत नवडण क, प च यत मध य म हल आ ण अन स चत ज त न आरक षण य ग ष ट ७३व य घटन द र त म ळ शक य झ ल य. य थ नक वर ज य स थ च य क मक ज स ठ मह र ष टर त ३ क यद अ तत व त आह त. १. मह र ष टर प च यत स मत आ ण जल ह प रषद क यद, १९६१ २. मह र ष टर म म प च यत क यद, १९५८ ३. मह र ष टर प च यत क यद, १९९४ मह र ष टर प च यत क यद य अ तगर त ख ल ल ग ष ट य प च यत न करण ब धनक रक असत म मसभ ह त य क म म प च यत मध य वष र त न द न व ळ घ ण ब धनक रकआह. म मप च यत च य क मक ज वर द खर ख करण य च य उद द श न य ब ठक आय जत क ल ल य असत त. ग व त ल सवर ढ मतद र म म सभ च सद य असत त. म म प च यत न आपल व षर क अहव ल, आ थर क अ द ज आ ण क ह इतर य जन च तपश ल म मसभ प ढ म डण अप क षत असत. 60 प र शष ट (८) म ळघ ट अन भव श सन व यव थ 92

92 म मप च यत म म प च यत मध य ७ त १५ सद य असत त. य प च यत सद य च न त त व य च य त नच नवड न आल ल त नध, म हणज च सरप च करत. अश क र ग व च त नध ह अ त यक ष नवडण क न नवडल ज त. म मप च यत च य सद य न स तर य,अन स चत ज त -जम त व म ग सवग र य स ठ असल ल आरक षण ल ग ह त त. मह र ष टर त जल ह प रषद आ ण प च यत स मत य च प हल नवडण क १९६२ स ल झ ल. आज मह र ष टर त ३३ जल ह प रषद, ३५१ प च यत स मत य, २७,९०६ म म प च यत, १८३०८२ थ नक वर ज य स थ मध न नवड न आल ल ल क त नध आह त 61. र ज य मध ल ग व च एक ऽत आ ण एक दश न वक स स धण य स ठ ह म मप च यत च रचन उपय ग पडत 62. ७३ व य घटन द र त न तर य म म ण थ नक वर ज य स थ न १२ व य स च अ तगर त २९ वषय वरच अ धक र द ण य त आल. प च यत र जमहत व १९९२ मधल य प च यत र ज स ध रण च स म न य म णस च य जगण य वर फ रस क ह प रण म झ ल न ह. त य च स म न य म णस श स ब ध ज व ह थ पत ह ईल, त व ह त य स ध रण न अथर आह अस वक तव य म णश कर अय यर य न क ल ह त. त य च य मत म म ण भ ग त ल य थ नक वर ज य स थ स ठ ल क च ल क स ठ य जन र ज व ग ध य च य क यर क ळ त, १९८९ स ल थम य घटन द र त बद दल क व अश वक करण च य आव यकत बद दल चच र स र झ ल. प ढ १९९२ स ल ७३ व य आ ण ७४ व य घटन द र त च य र प त ह घटन तल बदल आपल य सम र आल. य घटन द र त न स र भ रत य र ज यघटन मध य क ह म लभ त बदल करण य त आल. य बदल न स र प च यत च य क यर पद धत मध य बदल करण य त आल. श सन ब य मध य ल क च सहभ ग, नय मत नवडण क य वर भर दल ग ल ह त. त य चबर बर क ह क म थ नक अवर ज य स थ च य ह त त दल ग ल ह त. खर तर, य स ध रण म ळ थ नक वर ज य स थ वर र ज य सरक रच वचर व कम ह ईल अस म नल ग ल ह त. पर त आज तस झ ल य च दसत न ह. उलटपक ष व गव गळय Ed L.C. Jain: Decentralisation and Local Governance : 2005: Orient Blackswan श सन व यव थ 93

93 म ग र न पद धतश रपण र ज य सरक रच वचर व अब धत ठ वण य स ठ यत न ह त न दसत आह त. भ रत च म ळ व यव थ प च यत व यव थ, लह न गट त नणर य घ ण य स ठ रचन ह भ रत स रख य द श त क ह नव न व यव थ न ह. ग व तल य प च न - ग व तल य तष ठ त म णस न ग व च य भल य स ठ नणर य घ ण ह आपल य स क त मधल च. ह बर बर क च क य च उह प ह इथ न करत, एवढ च म द द म ड व स व टत क ह व यव थ आपल य कड ख प आध प स नच अ तत व त ह त पण क ळ न स र ह लय ल ग ल. एवढ म ऽ न श चत क व त त र य न तर र जक रण श स म न य म णस च असण र स ब ध व ढवण य च य क म च पद धतश र स रव त १९९० च य दशक च य स रव त ल झ ल ल य घटन म धल य द र त म ळ दसत. प च यतर जव यव थ प ढच आव ह न थ नक वर ज य स थ मधल य स ध रण न तरह य स थ सव र थ र न सक षम झ ल य अस म हणत य ण र न ह. अन क ब बत त य थ नक वर ज य स थ जल ह प रषद वर आ ण र ज य आ ण क सरक रच य च य जन वर अवल ब न असत त. य म ळ त य सबळ ह ऊ शकत न ह त आ ण अन क व ळ ल त य न द बर ल ठ वण य तच य त. म म सभ मध य खर कळ च म द द ख पच कम व ळ चच र ल य त त. क रण य चच र च फ लत क ह च ह ण र नसत. क रण म न यत क व प श च व यव थ य ग ष ट स ठ म मसभ र ज य आ ण क सरक रवरच अवल ब न असत त. म मÔ वÕर ज य ग ध न नव य य ग तल य म म वर ज य च य कल पन च जनक म नल ज त. त य न श सन बर बरच वय नभर रत /आत म नभर रत ज प स यच एक स धन म हण न म म- वर ज य कड प हल. ग ध न कल पन क ल ल ल कश ह ह वक श सन ल अन सर न ह त. त य च श सन- रचन वर हत श सनव यव थ Ð ज य ल आपण Ô वय श सतÕ असह म हण शकत Ð ह कल पन ख ड य ल श सनव यव थ च एक एकक म न न आख यल हव असह त य च कल पन ह त. ज व ह आपण र ज य वर हत ल कश ह बद दल ब लत असत त व ह खर तर आपल य वर क ण च ब ह र न नय ऽण नस न आपणच आपल य वर नय ऽण ठ ऊ. वत:च वत:वर Ôर ज यÕ कर आ ण वर ज य च य जवळ ज ऊ असह कल पन असत.ग ध च य मत ग व न अ धक श सन व यव थ 94

94 अ धक र द ण ह अश सम ज च य जवळ ज ण र आह जथ Ôश सन च -आभ वÕ आह 63. आध नक र जक रण मध य महत व नवडण क न असत. र जक य पक ष न असत आ ण सत त थ पत करण ह एकम व ह त असत. ह ह त स ध य करण य स ठ क करण ह र जक रण च ऽ टक र प आह. खर ल कश ह ग ध म हण यच खर ल कश ह दल ल मध य बसल ल य २० ल क त नणर य घ ऊन स ध य ह ऊ शकत न ह. ल कश ह, ह खर खर ल क च य ह त त, ग व तल य त य क म णस च य ह त त अस यल हव 64. प च यत र ज व यव थ मध न अश च पद धत न Ôखर ल कश ह Õ स ध य करत य ऊ शकत. पर त त य स ठ सध य च य व यव थ मध य य च य आध च य करण त स चवल य म ण बदल करण आव यक आह. 63 म म वर ज य, म हनद स करमच द ग ध, १९६३, नवज वन क शन अहमद ब द 64 म म वर ज य, प.ब. १५ श सन व यव थ 95

95 र जक यपक ष स ठ र जक य पक ष ह क णत य ह पक ष य ल कश ह व यव थ च एक अ वभ ज य भ ग आह त. ह ल कश ह बळकट कर यच अस ल तर य र जक य पक ष मध य ह बदल करण गरज च आह.य करण त न र जक य पक ष, त य च रचन, त य च भ मक, र जक य पक ष च अथर क रणय वषय वर चच र क ल आह.तस च म ऽम डळ त सत त ध र पक ष असत न ह वर ध पक ष न कश क र क म कर व य च म डण ह क ल आह.य चबर बर आपल श सन व यव थ च य त नह तर म धल ल क त नध म हणज च ख सद र, आमद र आ ण नगरस वक कस अस व त, त य च कतर व य क य य च म डण ह य करण मध य क ल आह. श सन व यव थ 96

96 पक षरचन प ण मह नगरप लक च य नवडण क फ व र २०१२ मध य झ ल य. ह य नवडण क च अगद जवळ न नर क षण करण य च स ध आम ह ल मळ ल. त कट च व टप, च र, नवडण क दरम य न घडल ल ग र क र, प स /व त व टण अश अन क ग ष ट ब घतल य. नवडण क च य क ळ त उभ र हल ल उम दव र य नक न क र ण मतद र न ख श करण य च धडपड करत असत. आ ण य त नच प स व टप करण, प र करत न य ण र आश व सन द ण, क ण ल व य क तक फ यद य च क म कर न द ण य च आश व सन द ण अश ग ष ट म ळ उम दव र म ठ ओझ व य क तश वत च य शर वर घ त असत. आ ण य च प रण म ल क त नध च य क यर क षमत वर ह त. आ ण इच छ अस नह आपल कतर व य बज वण त य ल शक य ह त न ह. नव नम र ण कर यच असल य स म ळ प स नच क ह ग ष ट बदल यल हव य आह त अस ज णवल ज य त त न ग ष ट अ तशय महत व च य व टत त. त य म हणज - र जक य पक ष च अ तगर त रचन, र जक य पक ष च अथर क रण आ ण नवड न आल ल ल क त नध व र जक य पक ष य च पर पर स ब ध. य ब बत त क ह म लभ त स ध रण करत य ऊ शकत ल क अश वच र त न प ढ आल ल य ब ब य थ नम द क ल य आह त. य तल य क ह पक ष च य स वध न त आध प स नच आह त. तर क ह म ऽ नव य न स चवल ल य आह त. पक षसद य पक षसद यह पक ष च म लभ तघटकआह. सद य च मळ नपक षबनल ल आह. आ णम हण नचपक षसद यमहत व च आह. पक षसद यह ण य च अथर पक ष च य ध य यध रण श आ णपक ष च य स वध न श ब धलक असल य च म न यक रण. य अथ र न अ धक धकन ग रक न पक षसद यबनव नघ ण आव यकआह. १८वष र वयअसल ल य क णत य ह भ रत यन ग रक सपक ष च सद यह त य व. पक ष सद य च न दण त व यक त पक ष च य ज य श ख च य हद द त र हत तथ आ ण फक त तथ च करण य त य व.सद य न दण वषर भर च ल व. न ग रक न क व ह ह सद य ह त य व. श सन व यव थ 97

97 पक ष स वध न न स र पक ष सद यत व च म दत २ वष र आह 65. द न वष र न प न ह सद यत व च श ल क भरल न ह तर पक ष सद यत व रद द ह त. सद य न क यकर व? पक ष सद य ह पक ष च य द ष ट न अत य त महत व च घटक आह. तस च पक ष अ धक धक व त र व. पक ष च ध य य ध रण अ धक धक ल क पयर त प च व म हण न पक ष सद य न ह तभ र ल वण अप क षत असत. ह सक त च नसल तर अप क षत असत! पक ष च य सद य न सवर नवडण क तपक ष च य च अ धक त उम दव र न मत द य व. पक ष च य सवर क यर बम न /सभ न /आ द लन न उप थत र हण य च यत न कर व. पक षह ल क नध वरच लतअसत. त य म ळ सद य न वत ह न पक ष ल वत च य कम ईत ल एक ह स द णग म हण न नय मतपण द ण य च यत न कर व. सद यझ ल य च फ यद पक ष च य क यर बम मध य ध न य. पक ष च अ धक तध रणठरवत न घ तल य ज ण ढय चच र त सहभ ग ह ण य च स ध. ध रणठरवत न स वर मत च य व ळ मतद नकरण य च स ध. पक ष च क शनपक षसद यअसल य बद दलसवलत च य दर तउपलब ध. क यर कत र पक ष स वध न न पक ष सद य (Member) आ ण पक ष क यर कत र (Active Member) अस फरक क ल आह. कम न सलग द न व ळ, म हणज ४ वषर, स ध सद य असल य शव य क यर कत र ह त य त न ह. 66 क यर कत र ह पक ष श थ मकसद य प क ष अ धकब ध लअसत अ धकजवळच असत. आ णस ह जकचत य च य वरसद य प क ष जब बद ढय ह अ धकअसत त. 65 पक ष स वध न कलम ८(२) 66 पक ष स वध न कलम ९(३) श सन व यव थ 98

98 पक षक यर कत य र च कतर व य 67 पक ष च य क यर कत य र च क ह कतर व य पक ष न ठरव न दल ल आह त. क यर कत य र न त कतर व य य ग यर त न प रपडल य सपक ष च प य मजब तह ऊन व त रह ऊशक ल. पक षक यर कत य र च कतर व य प ढ ल म ण आह त- न ग रक च श नज ण नघ ऊनत त य त य प तळ वरच य न त य च य लक ष तआण नद ण. (उद.आपल य भ ग त ल श नश ख म ख च य क व शहरप तळ वर ल श नशहर ध यक ष च य लक ष तआण न द ण इ.) एक द ष ट न न ग रकआ णपक षय च य त लद व बनण य च क मपक षक यर कत य र न कर यच असत. पक ष च, पक ष च य अ धक तउम दव र च आ णपक ष च य वच र च च रकरण ह क यर कत य र च महत व च क मआह. पक ष न व ळ व ळ आय जल ल य क यर बम न, सभ न, आ द लन न उप थतर हण. अस क यर बम, सभ, आ द लन आय जतकरण य तपक ष ल मदतकरण. पक ष च तम खर बह ईलअश क रच वतर ननकरण य च न तकब धनपक षक यर कत य र वरअस ल. पक षठरव लत य न स रआपल य कम ईत लथ ड भ गपक ष ल द णग म हण नद ण. पक षश ख च य जम खच र वरलक षठ वण. त य तप रदशर कत र ह व य स ठ आमह र हण. पक षक यर कत र झ ल य च फ यद श ख म ख नवडण क तसहभ ग ह ण य च म न. श ख म ख क व पक षन त ठरवत लत य न स रव ळ व ळ एख द य स म जक श न ब बतआय जतस वर मत च य व ळ आपल मतद त य ण. य मत च पक ष च ध रणठरवण य वरप रण मह ण रअसल य न य ल महत वआह. पक ष न सद य स ठ आय जतक ल ल य श बर मध न, चच र मध न वत च ब द धक वक सकरण य च स ध. 67 पक ष स वध न कलम १० श सन व यव थ 99

99 गट म ख/हज र म ख गट म ख क व हज र म खह पक ष तल सगळ य ततळ तल आ णम हण नचसगळ य तमहत व च पद धक र आह. दरहज रमतद र म ग एकअस हज र म खअसत. गट म ख च न मण कश ख म खकर ल. आ णम हण नचत श ख म ख ल उत तरद य अस ल. गट म खह पक ष च कम न थ मकसद यअसल प हज. गट म खह त य चव डर मधल अस व. शक यत त य च य कड ज य हज रमतद र च जब बद र अस लत य तत य च आ णत य च य क ट बय च न वनस व. 68 गट म खह श रअस व. त य च स पकर थ टमतद र श असल य न त य ल पक ष वषय, पक ष च य ध य यध रण वषय स व तरम हत हव. त य च य कड ल क श ब लण य च आ णत य न आपल स करण य च क शल य अस व त. गट म ख / हज र म ख च कतर व य गट म ख न पक ष च सद यकस व ढत लय कड लक ष दल प हज. गट म ख/हज र म ख च क मम ख यत मतद रआ ण नवडण क श स ब धतआह. नवडण क तएकहज रमतद र पयर तपक षआ णपक ष च उम दव र भ व पण प च लय कड लक षद ण. गट म ख न नवडण कय ऽण वरलक षद य व. ज य एकहज रमतद र च जब बद र हज र म ख कड अस लत य त य कमतद र च हज र म ख न त यक ष ख ऽ क ल प हज. आ णब गसमतद र/द ब रन व असल य सत य वरत क ढ नट कण य च य द ष ट न आव यकत क यर व ह तत क ळकर व. नवडण क प व र एकह ब गसमतद र शल लकनर हण ह जब बद र हज र म ख च अस ल. आपल य हज रमतद र च य य द त लज य मतद र न ग ल य नवडण क तमत दल नस लत य च य पयर तप च ण त य न पक ष वषय, पक ष च य ध य यध रण वषय कल पन द ण वप ढ ल नवडण क तमतद नकरण य सउद य क तकरण ह हज र म ख च कतर व यआह. 68 त य च क ट ब य आध च पक ष श ज डल ग ल असत लच. त य म ळ त य च य व य त रक त इतर मध य, अ धक व य पक जनस पकर नम र ण करण य स ठ अस अस व. श सन व यव थ 100

100 आपल य हज रमतद र च य य द तपक षसद यअसल य सत य च य श स पकर ठ वण. त य न पक ष च य क य र तसहभ ग ह ण य सआ ण क यर कत र ह ण य सउद य क तकरण. गट म ख न ह स ध य कर यल हव १. आपल य हज रमतद र मध नपक ष ल मळण ढय मत मध य व ढह ण. २. नवडण कनसत न पक षसद यव ढवण. श ख म ख एक व डर मध य एकश ख अस व. श ख ह पक ष च सव र तप य भ तक य र लयअस ल. य श ख च म खम हणज श ख म ख. एक ण तश ख म खह पदअत य तमहत व च अस ल. श ख म खह उत तम श सकअसण आव यकआह. श ख म ख च नवडत य व डर मध य असण ढय पक षक यर कत य र न थ ट नवडण क न कर व. पक ष मध य क णत य ह पद स ठ नवडण कलढवण य स ठ कम नत नवष र क यर कत र म हण नक मक ल ल अस ण ब धनक रकआह. त य च त त त तप लनव ह व. 69 त य कश ख तएकक यर क रण अस व. एक चव यक त सशक यत द नपद द ऊनय त. सलगद नव ळ क णत य ह व यक त सश ख म खह पदभ षवत य ण रन ह. प ढच य श ख म ख च क मस लभव ह व म हण नश ख म खउत तम श सकहव. श ख म ख च कतर व य श ख म ख च सव र त म खक मम हणज आपल य व डर मध य पक षस घटन व ढवण, सद यस ख य व ढवण य स ठ यत नकरण. गट म खन मण ह ह एकफ रमहत व च क मश ख म ख च आह. गट म खह पदश भ च नस न त यक षक म च आह. त य म ळ य ग यअश चव यक त ल गट म खम हण नन म यच जब बद र श ख म ख च आह. श ख च क मक जकरण य स ठ एकक यर क रण श ख म ख न न म व. उप म ख, स चवआ णख जनद रह पद आव यकअस व त. 69 पक ष स वध न कलम ९ श सन व यव थ 101

101 श ख म ख न क यर क रण च य सह य य न आ णपक षसद य च वच रलक ष तघ ऊनपक ष च य ध य यध रण श स स गतअस आपल य व डर स ठ एक क त क यर बम तय रकर व. त य च न श चतअश क लमय र द अस व. सदरक त क यर बम स वभ ग म ख च म न यत घ य व. ह क त क यर बमर बवण ह श ख म ख च कतर व यआह. श ख म ख न गट म ख कड नव ळ व ळ अहव लघ य व त, सगळ अहव लएकऽकर व त, त य वर वत च य न द कर न, आ णश ख च य एक णक म बद दल लह न वभ ग म ख कड दर३म हन य न प ठव व त. श ख म ख न त य च य व डर मधल य ल क च श नज ण नघ य व तआ णत य च श नस डवण य सश सक यय ऽण ल भ गपड व. त य स ठ व डर मध य भरण ढय क ष ऽसभ न त य न उप थतर ह व. ज श नव डर प तळ वरस डवण शक यनस लत वभ ग म ख न /शहर ध यक ष न ल ख कळव व त. शहर ध यक षपद च य नवडण क तश ख म खमतद रअसत ल. त य म ळ य नवडण क त वच रप वर कमतद ण आ णशहर ध यक ष नवड नद ण ह श ख म ख च कतर व यआह. श ख त लसवर द तऐवजअद यय वतठ वण य च जब बद र श ख म ख च आह. वश षत सद य च य द, क ल ल य क म च य द, ल क च य तब र च य द इ. श ख म ख न सह म हन य त नएकद तर पक षसद य च ब ठकघ य व. वय ब ठक तघ तल ल य नणर य च म हत श ख तस चन फलक वरल व व. आपल य व डर मध य ग ण य च क यर बमआय जतकरण, म फतप नक डर मळव नद ण अश क रच क म श ख म ख च न ह त. त य न ह क म कर नय त. क ल य सत पक ष च य न व न कर नय त. वत य स ठ पक ष च नध ह व पर नय. तस चगट म ख च ब ठकदरम हन य ल व ह व वक म च आढ व घ ण य तय व. श ख च सवर आ थर कव यवह रख ल आ णप रदश र ठ वण ह श ख म ख च क मआह. श ख शक यत आ थर कब बत त वय प णर अस व. श ख च लवण य स ठ ल गण र नध त य चव डर मध नउभ कर व. वभ ग म ख च आद शत त त तप ळण ह श ख म ख च कतर व यआह. श ख म ख न ह स ध यकर व? १. नवडण क तपक ष ल म गच य नवडण क प क ष ज तमत मळ यल हव त. २. श ख च क त क यर बमज त तज तयश व कर नद खवण आ णत यश व झ ल य च अ धक धकमतद र पयर तगट म ख म फर तप हचवण. श सन व यव थ 102

102 वभ ग म ख एक वभ गह स ध रण२०व डर च मळ नबनल ल असत. म हणज चएक वभ ग म ख न २०श ख म ख वरलक षठ वण, म गर दशर नकरण अप क षतआह. पणय पल कड ज ऊन वध नसभ मतद रस घय ल सम तरअश वभ गह य ऽण असल य न वभ ग म ख न आपल य वभ ग त लआमद र च य क म वरलक षठ वण ह अप क षतआह. वभ ग म ख च म ख यक मएक वध नसभ मतद रस घ तपक ष च नवडण कय ऽण मजब तकरण ह आह. वध नसभ मतद रस घह जब बद र म ठ असल य न अ तशयक शल श सकआ णस घटकय पद वरअसण आव यकआह. य पद वरच य व यक त ल र ज य त ल श न च ज णअस यल हव. वभ ग म ख च न मण कशहर ध यक षकरत लआ णम हण नच वभ ग म खशहर ध य क ष ल उत तरद य असत ल. वभ ग म ख च कतर व य वभ ग त लसवर श ख म खआ ण त य कश ख च गट म खय च य श स पकर ठ वण आ णत य च य क म च न यमनकरण ह वभ ग म ख च म ख यक मआह. वभ ग म ख न दर३म हन य न वभ ग त लसवर श ख म ख च ब ठकब लव व. श ख म ख कड नदर३म हन य च ल ख अहव लघ य व, त य च य क म च आढ व घ य व आ णश ख म ख न म गर दशर नकर व. श ख म ख न ठरवल ल क त क यर बमय ग यपद धत न त यक ष तय तआह तन य वरद खर खठ व व. वभ ग च क मक जकरण य स ठ एकक यर क रण वभ ग म ख न न म व. उप म ख, स चवआ णख जनद रह पद आव यकअस व त. श ख म ख च य अहव ल च य आध र वभ ग म ख न ह दरत नम हन य न वभ ग च अहव लबनव व आ णत शहर ध य क ष कड प ठव व. वध नसभ मतद रस घ च जब बद र वभ ग म ख कड असल य न मतद र श स ब धतक मकरण ढय गट म ख श स पकर ठ वण आ णत य च य क म कड ब रक ईन लक षद ण ह वभ ग म ख च अत य तमहत व च क मआ ह. र ज य तल य श न च ज ण वआपल य वभ ग तम हणज वध नसभ मतद रस घ त लन ग रक न, सद य न श ख च य म ध यम त नकर नद ण. श सन व यव थ 103

103 पक षसद य, गट म खआ णश ख म खय च य त श सक यआ णब द धकक षमत च वक सह ण य स ठ वभ ग म ख न वश षलक षद य व. आव यकत व ह शक षणवग र आय जतकर व. शहर ध य क ष च आद शत त त तप ळण ह वभ ग म ख च कतर व यआह. वभ ग म ख न ह स ध यकर व १. वध नसभ मतद रस घ तम गच य नवडण क प क ष पक ष ल झ ल ल मतद नव ढवण. शहर ध यक ष शहर ध यक षम हणज शहर त लपक षय ऽण च म खएवढ चत य च पदनस नत शहर च य ख सद र ल स म तरअस व. शहर ध य क ष च जब बद र क वळशहरप तळ वरच य पक षय ऽण तलक षघ लण एवढ चन ह तरत य न स सद तच लल ल य ग ष ट च अभ य सकर व. त य ब बतपक ष च य ध य यध रण न अन सर नजनमततय रकरण य तलक षघ ल व. शहर ध य क ष च नवडण कव ह व. सवर श ख म खय नवडण क तमतद रअस व त. शहर ध य क षक य र लयमहत व च आह. शहर ध यक षसर चटण स न उत तरद य अस ल. शहर ध यक ष च कतर व य शहर ध यक ष च क यर क र म डळअस व. ज य त लसद य च न मण कशहर ध यक षकर ल. सवर वभ ग म ख च न मण कस द ध शहर ध यक ष न कर व. शहर ध यक ष न दरम हन य ल वभ ग म ख च ब ठकब लव व. शहर ध यक ष, सवर वभ ग म ख, आ णशहरक यर क र म डळय न एकऽ मळ नस प णर शहर स ठ पक ष च य ध य यध रण न अन सर नएक क त क यर बम आख व. त य च न श चतअश क लमय र द अस व. य क त क यर बम ल सर चटण स च म न यत घ य व. ह क तक यर बमर बवण ह शहर ध यक ष च जब बद र आह. शहर च य श न वरचच र आय जतकरण, व वधब ज समज नघ ण, पक ष तफ र अ धक तभ मक म डण, आव यक तथ आ द लनउभ रण ह शहर ध य क ष च कतर व य आह त. श सन व यव थ 104

104 शहर ध य क ष न सवर श ख म ख, वभ ग म खय च य तस स ऽत र ख व. महत व च ध रण त मक नणर यघ त न पक ष तगर तस वर मतआय जतकर व. आ णत स वर मत नणर यघ त न ग भ य र न वच र तघ य व. य स वर मत च य न मत त न चच र च, व य ख य न च आय जनकर व. शहर ध यक ष न पक ष च नवड नआल ल ल क त नध आ णपक षय ऽण य च य तसमन वयर खण अप क षतआह. सर चटण स च आद शत त त तप ळण ह शहर ध यक ष च कतर व यआह. पक षआ णपक ष कड न नवड नग ल ल ल क त नध पक ष च रचन ह आपल य र जक यव यव थ ल सम तरअश चआह. नगरस वक ल सम तरश ख म ख, आमद र ल सम तर वभ ग म खआ णख सद र ल सम तरशहर ध यक ष. पक ष च उम दव रल क त नध म हण न नवड नग ल तर ह ज य म ण इतरपक ष च य ल क त नध वरअ क श ठ वण य च क यर पक ष ल कर व ल गत त य च म ण आपल य चपक ष च य ल क त नध वरस द ध पक ष च चअ क श अस व. ल क त नध ह श वट पक ष ल उत तरद य असल प हज. पक ष च य सध य च य स वध न न स र व वधप तळ य वरच ल क त नध ह पक ष च य त य त य प तळ वरच य स मत य च सद यअसत त 70. म ऽपक ष च य त कट वरल क त नध म हण न नवड नग ल ल य व यक त न पक ष त लपद द ऊनय त. पक षय ऽण आ णपक ष च नवड नआल ल ल क त नध ह व गळ अस व त. आ णय च य तपक षय ऽण ल ज तमहत वअस व. ज य प तळ वरच ल क त नध असत लत आ णत य प तळ वरच पक ष च पद धक र य च य तसमन वय, स व दआ णसहय ग च व त वरणठ वण य च जब बद र पक ष त लत य वरच य प तळ वर लपद धक ढय च अस ल. (उद. नगरस वकआ णश ख म खय च य तसमन वयठ वण य च जब बद र वभ ग म ख च अस लइ.) ल क त नध न पक ष च आद शत त त तप ळल चप हज त. 70 पक ष स वध न कलम १३ श सन व यव थ 105

105 पक ष च अ धक तध रणठरवण य तसद य च सहभ ग पक ष च अ धक तध रणठरवण य तपक षसद य न स म व नघ तल तरपक षसद यह ण ढय च स ख य व ढ लआ णपक ष च प य अ धकभक कमह ईल. स वर मतघ ण य च य अन कपद धत आह त. त य तल एकआह स न वण पद धत. म हणज सवर क यर कत य र न एकऽब ल व न त य क च मतख ल य चच र तऐक नघ ण. द सर पद धतम हणज क ह ठर वकपय र यद ण आ ण त य कमतद र न त य तल एकपय र यमतद ऊन नवडण. जथ थ ड आ णन मक पय र यद ण शक यआह अश व ळ ह पद धतसव र त तम! ज य व ळ क ह पष टआ णन मक पय र यद ण शक यनसत त व ह त य कमतद र कड नएख द श न वल (open ended questionnaire) भर नघ य व. आ णत य च अभ य सकर नपक षसद य च एख द य वषय वरच मतलक ष तय ऊशक ल. स वर मत म हणज क य?- महत व च य व वध वषय वरपक ष च य श ख य प य भ तक य र लय त जथ पक षसद य च न दण ह त, तथ चमतद नघ य व. शहर त लसवर पक षसद य च य मन तक यआह य च क लघ य व. पक षसद यछ प लमतप ऽक वर शक क म र नआपल मतन दवत ल. स वर मत च खचर?- स वर मतअसल य च पक षसद य न कळवण, मतप ऽक छ पण, श ख प तळ वरमतद नआय जतकरण, य सगळ य स ठ ज खचर य ईलत पक षसद य कड नचघ य व. खच र च अ द जकर नमतद त न चमतद र न एकठर वकरक कमद ण ब धनक रककर व. (उद. र.२, ५इ.) स वर मतघ तल य न क यह ईल? स वर मतघ ण य च य द ष ट न चच र ह त ल, द न ह ब ज च य मत च च रक ल ज ईल, त य न मत त न अ धकचचच र ह ईल, एकम क च वच रकळत ल, आ णपक ष तगर तघ सळणह ईल. य स वर मत च य न मत त न शहर सम रच, र ज य सम रच श नअ धक धकल क पयर तप चत ल. तस च व शष टभ मक घ ण य स ठ म हण नज ब लल ज ईल, ल हल ज ईलत य त नल क च ह ब धनह ईल. सत त तआल य वरल क च मत आम ह वच र तघ ऊअस स द शय उपबम त नज ईल. इतर च मतभ द व क रण य च एकस क त पक ष ततय रह ऊशक ल. श सन व यव थ 106

106 स वर मत च मतद र क ण अस व त? स वर मत च मतद रशक यत पक ष च सवर सद यअस व त. म ऽपक षन त त व ल व टल य सएख द य स वर मत स ठ मतद रम हण नफक तक यर कत य र न म न यत द त य ऊशक ल. म ऽत य स ठ त य न त य च य व रष ठपद धक ढय च परव नग घ तल प हज. स वर मत घ त न क णत क ळज घ य व? क णत य ग ष ट वरस वर मतघ य यच वक णत य ग ष ट वरस वर मतघ य यच न ह ह शहर ध यक षव त य वरच य न त य न चठरव व. ध रण त मक नणर यमह प लक आ णत य वरच य प तळ वरघ तल ज त त. व डर क व क ष ऽ यक यर लय तध रण त मक नणर यघ तल ज तन ह. म हण नस वर मतस द ध ध रण त मक नणर यघ तल ज त तत य चप तळ वरघ तल ज त त. स वर मतअसल य च त य कसद य ल कळवण आव यकआह. त जब बद र म ख यत गट म ख च र ह ल. स वर मतघ ण य आध सद य न चच र ल, श क नरसनकर नघ ण य स ठ प र स व ळद य यल हव. कम न१० दवसतर त असल प हज. स वर मत च नक लज ह रकर यच क न ह य ब बत नणर यसर चटण स क व पक ष ध यक षचघ त ल. उम दव र च नवडण क नवडण क तपक ष तफ र ज अ धक तउम दव र दल ज त तत य च नवडप रदश र पद धत न ह तन ह, क यर कत य र न वच र तघ ऊनक ल ज तन ह अश तब रअस ख यस म जकस थ, क यर कत र य च य कड नक ल ज त. उम दव र च थ टक यर कत य र न मतद नकर न नवडकर व. अ तम नणर यपक षन त य न चघ य व पणतर ह ह नवडण कघ ण पक ष न वत ल ब धनक रककर नघ य व. जस ध रण त मक नणर यघ त न पक षक यर कत य र च य मत ल महत वद य व, तस चसवर नवडण क प व र पक ष च य अ धक तउम दव र च नवडकरत न ह त य न महत वद य यल हव. य स ठ अम रक तघ तल य ज ण ढय यमर ज 71 म हणज म ख य नवडण क च य आध पक ष तगर त नवडण कघ ण य च य पद धत कड बघत य ईल. य अ तगर त नवडण क स ठ पक ष च य न त य न क ह उम दव र न श चतकर व त. आ णत य च य तल एकत य त य मतद रस घ त लपक षक यर कत य र न नवड व. 71 प र शष ट (९)- पक ष तगर त नवडण क श सन व यव थ 107

107 अथ र तअ तम नणर यपक षन त य न चघ य व. पण नद नउम दव र च प ठबळ, त य च य नवडण क दरम य नवतर ण क, त य च ज ञ नइत य द वषय अ धकम हत मळ शक ल. य नवडण क च एकफ यद म हणज इच छ कउम दव रपक ष च सद यव ढवण य च य म ग ल गत लस ह जकच त य म ळ पक ष च प य अ धक व त तह ईल. शव यम ख य नवडण क प व र चपक षक यर कत य र च आ णउम दव र च ह र ग तत ल मह ईल! तस चय नवडण क च य न मत त न ल क सम रच य श न वरचच र ह ईल. उम दव र नवड च य नवडण क तमतद रक णअस व त? उम दव र नवड च य नवडण क तक वळपक ष च क यर कत र चमतद रअस व त. थ मकसद य न ह अ धक रअस नय. म ऽ थ मकसद य न य नवडण क च य व ळ ह ण ढय चच र मध य, श न त तर च य क यर बम मध य सहभ ग ह त य व. श सन व यव थ 108

108 क यर क रण श ख म ख, वभ ग म खआ णशहर ध यक ष नवडल /न मल ग ल य न तरत य न आपल क यर क रण न म व. त य त य प तळ वरच नणर यह त य क यर क रण न एकऽ मळ नघ य व त. क यर क रण सद य श ख च य क यर क रण मध य कम न३सद यअस व त. श ख म खह क यर क रण च अध यक ष थ नभ षव ल. त य च य शव यक यर क रण मध य एकस चवअस व ज श ख प तळ वरच श सक यक मबघ ल. य शव यजम खचर आ ण नध स कलनय स ठ ख जनद रअस व. अश च क रच क यर क रण वभ गआ णशहरप तळ वरह अस व ज य च न मण कअन बम वभ ग म ख आ णशहर ध यक ष न कर व. म ऽ वभ गआ णशहरप तळ वरक यर क रण मध य वक त अस ह पदअस व. पक ष च य ध य यध रण न अन सर न, पक षन त य श चच र क ल य वर, आपल य प तळ वर ल श न ब बतपक ष च भ मक पष टकरण य च आ णल क न स गण य च जब बद र य व क त य कड अस व. य पद धक ढय शव यक ह जण च न मण कक यर क रण मध य करण य च म भ त य त य प तळ वरच य म ख ल अस व. म ऽएक णक यर क रण सद य च स ख य शक यत कम अस व. क यर क रण ह क वळक मकरण य स ठ अस व पद मरवण य स ठ न ह. श सन व यव थ 109

109 तसरक र पक षय ऽण ह स ध रणपण सरक रल सम तरअश पद धत न अस व. श ख ह नगरस वक ल, वभ गक य र लयआमद र ल, तरशहरक य र लयख सद र ल सम तरअस व. आ णत य चपद धत न त य न क मकर व. तसरक रम हणज क य? तसरक रच र ढअथर ह एख द य सरक रल पय र यम हण न नम र णक ल ल सम तरसरक रअस ह त. म ऽइथ त अथर अप क षतन ह. इथ ह शब द shadow य अथ र व परल आह. ल क त नध आ णसरक रच क मस वल स रख स तत य न ब रक ईन बघण, अभ य सण त य वर वच रकरण आ णएक द ष ट न सत त तआल य वरकर यच य क म च तय र करण म हण नह तसरक रच स कल पन र बव व. त-ल क त नध पक ष च य पद धक ढय न तसरक रबन नस ब धतप तळ वर ल व धम डळ च य /सभ च य क म क ज वरलक षठ वल प हज. अभ य सक ल प हज. श ख म ख न मह प लक च य सवर स ध रणसभ न क षककक ष तउप थतर ह व. सवर स ध रणसभ तचच र ल य ण र म द द अभ य स व. त य वरइतरश ख म ख श चच र कर व. वभ ग म ख न र ज य च य वध नसभ तक यच लल आह, क णत वध यक म डल ज तआह तय च न म न आढ व घ य व. त य बद दलपक ष च य न त य श, क यर क रण बर बरचच र कर व. त य बद दलपक ष न क यध रणठरव व य ब बतस चन कर व य त, अभ य सप णर मतम ड व. ह चशहर ध य क ष न स सद ब बतकरण अप क षतआह. र ज यसभ त-ल कसभ तक यच ल आह, क सरक रक यध रण ठरवतआह य वरलक षठ वण, अभ य सकरण त य त लमह र ष टर आ ण वश षत शहर स ब ध घ तल ल महत व च नणर यवग र ब ब च अभ य सक रण आ णत य वरपक ष च भ मक ठरवण य तसहभ ग ह ण ह शहर ध यक ष न करण अप क षतआह. श सन व यव थ 110

110 त-म ऽम डळ ज य म ण ल क त नध न तसरक र वर प तपक ष च य ऽण अस लत य च वर प तम ऽम डळ च य क ह महत व च य ख त य न तर तसरक रअस व. शहर च य प तळ वर थ य सकट त य कस मत स ठ एक क त-सरक रअस व. व यक त नव ह तरक य र लय तसरक र श ख म ख, वभ ग म खआ णशहर ध यक षय न व य क तश ह तसरक रच भ मक स क र यच नस नत य च य अध यक ष त ख ल त य त य क य र लय न ह क मकर व. सरक रच क यर क लआ णपद धक ढय च क यर क लएकचनसल य न ह क मक णव यक त न करण य ऐवज त य त य प तळ वरच य स ब धतक य र लय न कर व. पक षसत त तआल य स? पक षसत त तअस अथव नस, पक षय ऽण न आपल त-सरक रम हण नक मस र चठ व व. ज य म ण इतरपक ष च य सरक रवर/ ल क त नध वरअ क शठ वण य च क मह तसरक र करत लत य च म ण आपल य चपक ष च य सरक रवर/ ल क त नध वर नय ऽणठ वत ल. तसरक रक अस व? तसरक रक अस व य च द नम ख यकरण द त य त ल- २. य पद धत म ळ पक षसत त तय ईलत व ह पक ष ल सरक रच क यर पद धत, नणर य बय आ णएक णचसरक रच लवण य च य ब बत तअसल ल य महत वप णर ग ष ट च त डओळखझ ल ल अस ल. ३. पक ष च तसरक रम हणज सध य च य सरक रल सक षमपय र यआह ह द खव नद त य ईल. ४. तसरक रच य न सत य अ तत व म ळ स द ध सरक रवरच गल क मकरण य स ठ दब वतय रह ऊशक ल. श सन व यव थ 111

111 र जक यपक ष च अथर क रण सध य ज य च य कड प स आह त य न च नवडण क च य र जक रण त य व अस ग रसमज अगद स म न य म णस प स न त र जक य पक ष च य व रष ठ न त य पयर त सवर च ल क मध य आह. नवडण क लढवत न च ड क ळ प स ओतल ज त आ ण त परत मळवण य स ठ ष ट च र ह त अस ह चब आह. र जक य पक ष न नध क ठ न मळत, क ठ न मळ यल हव, त नध क ठ खचर ह त, क ठ खचर व ह यल हव, य ब बत नणर य क ण घ य व त, य सगळ य ब बत भ रत त एक णच क यद य ब बत आ ण त य च य अ मलबज वण ब बत स दग धत आह. र जक य पक ष कड आ थर क व यवह र ब बत स शय न ब घतल ज त. त य म ळ अ धक जब बद र समज न र जक य पक ष च खर तर सवर आ थर क व यवह र अ धक धक ख ल आ ण प रदश र अस यल हव त. जस सरक रच सवर व यवह र पष ट आ ण प रदशर क अस यल हव त अश आपल आमह च भ मक असण य ग यच आह तस च पक ष च व यवह रह एक श तबद ध र त न ह ण आ ण त प रदश र असण आव यक व टत. सरक रन ज कर व व टत त य च स र व त आपल य पक ष प स नच कर व. त य द ष ट न क य क य करत य ईल य ब बत घ तल ल ह आढ व. जम थमतत वत ह म न यक ल प हज क र जक यपक षह ल कवगर ण त नचच ल यल हव. ल क स ठ क मकर यच असल य न त य च य चद णग त नपक षउभ करण ह चय ग यठर लअस व टत. पक षसद यत व च श ल क, सद य न उत पन न त लपक ष ल द य यच ह स आ णव य क तकद णग य य त नम ग र न पक ष कड प स जम ह त. पक षसद यत व च श ल कव गव गळ य तर वरच य पक षक य र लय मध य वभ गण य च पद धतबह त कसवर र जक यपक ष मध य आह. पक षसद यत व च चनव ह तरद णग च स द ध वभ जनकरत य ऊशकत. क बह न कर व च. श ख म ख ल द णग घ ण य च अ धक रअस व. सवर द णग य य त य वभ ग च य ब कख त य तजम व ह व य त. क णत य श ख त न कत द णग य आल य य च न द वभ ग म ख च क य र लयकर ल. श सन व यव थ 112

112 स म न यत जम द णग त ल१५% रक कमह पक ष च य मध यवत र /म ख यक य र लय त दल ज व. २५% रक कमह शहरक य र लय स ठ द य व. तर६०% द णग रक कमह त य श ख च य वक स स ठ चव परण य तय व. क ह व ळ द णग द रथ टशहर क व मध यवत र क य र लय ल द णग द त त. अश व ळ त य नध च व परकस कर यच य च नणर यत य त य प तळ वरच पद धक र घ त ल. द णग द रथ टवरच य प तळ वरएख द य व शष टश ख स ठ द णग द ऊशकत त. अश व ळ त य द णग त ल६०% रक कमत य श ख ल मळ लय कड लक षद ण द णग व क रण ढय पद धक ढय च जब बद र अस ल. खचर त य कश ख न आ थर कवषर स र ह ण य प व र आपल य श ख च अथर स कल पबनव व. नय मतपण य ण र खचर (व ज बल, ज ग च भ ड, पग र कमर च र इ.), क यर बमउपबमय स ठ य ण र खचर अश वगर व र कर व. अस बनवल ल ह अथर स कल प वभ गक य र लय कड म ज र स ठ प ठव व. अश च क र अथर स कल प वभ गक य र लय न बनव नशहरक य र लय कड म ज र स ठ प ठव व. एकश ख च लव यल ल गण र खचर ह शक यत त य चश ख च य भ ग लकक ष ऽ त लन ग रक च य आ णपक षसद य च य वगर ण त नच ल व. म ऽक ह ठक ण नव य न श ख स र कर यच आह अश ठक ण ह शक यह ण रन ह. अश व ळ वभ ग म ख न आव यकत नणर यघ य व. ब क तख त त य कशहर त ल वभ गप तळ वर( वध नसभ मतद रस घ) वभ ग म खआ ण वभ ग च ख जनद रह त ब कख त स भ ळत ल. एक वभ ग म ख च य ह त ख ल स म र व सश ख म खय त त. य सव र च अथर व यवह रह वभ ग च य ब कख त य त नच ल व त. एकब कख त अस व. एक अथ र न श ख प तळ वरच य खच र स ठ वभ ग म ख च स मत असण आव यकअस ल. वभ ग म ख च नवड झ ल ल नसल य न, कद चत, वभ ग म खश ख म ख वरअ धकय ग यपद धत न नय ऽणठ व शकत ल. (शहर ध यक ष वभ ग म ख च न मण ककरण रअसल तर शहर ध यक ष च नवडश ख म खकरण रअसल य न वभ ग म खह अ त यक षपण नवडल ग ल अस ल.) श सन व यव थ 113

113 वभ ग म ण चशहरप तळ वरपक ष च वत ऽब कख त अस व. शहर ध यक षआ णशहरख जनद रह त ख त स भ ळत ल. वभ गप तळ वर वभ ग म ख न क णत ह खचर कर यच असल य सत य न शहर ध य क ष च परव नग घ ण ब धनक रकर ह ल. वभ गप तळ वरकर वय च खचर ह शहरप तळ वर ल (ल कसभ मतद रस घ) ब कख त य त नक ल ज व. एख द खचर करण य स ठ श ख म ख न वभ ग म ख कड व वभ ग म ख न शहर ध य क ष कड ल ख अजर द ण ब धनक रकअस व. पक ष च य ध य यध रण श स ब धतअस क यर बमनसल य सत य सपक ष नध व पर नद ण व रष ठपद धक ढय च कतर व यआह. क णत य ह प तळ वरखचर करत न ब कख त य त नचखचर करण य तय व वसवर खचर ह धन द श द व र च कर व त. अ धक धकप रदशर कत स ठ त आव यकआह. स प णर प रदशर कत वभ गप तळ वर त य कश ख च जम -खचर म डल ज ईल. दरसह म हन य न जम खच र च पऽक त य कश ख मध य /श ख ब ह रल क न सहज दस लअश पद धत न ल व ल प हज. य चबर बरशहरक य र लय न दरसह म हन य न जम खचर पऽकपक ष च य स क त थळ वर सद धकर व. पक ष च य अथर व यवह र तस प णर प रदशर कत असल य सपक षअ धक धकल क च वश व स मळव शक ल. द णग द र क यद य न स रजर२०,०००प क ष कम द णग क ण दल अस लतरद णग द र च न वउघडकर यच ब ध नपक ष वरन ह. म ऽ, द णग द र च य ल ख परव नग न, ज त तज तद णग द र च न व - पत त उघडकरण य च उपबमपक ष न र बव व. द णग द रज य श ख च य भ ग लकक ष ऽ तरह तअसत लत य श ख तद णग द र च न व फलक वर ल हल ज व त. (द णग द र च ल ख प वर परव नग आव यक!) द णग द र च एकस व तरम हत च र ज टरठ वण य तय व. सवर द णग द र न पक ष च य क यर बम च / आ द लन च म हत व ळ तप हच लय च स प णर जब बद र गट म ख वरअस व. श सन व यव थ 114

114 नवडण कक ळ तल अथर क रण नवडण क नध नवड नय ण य स ठ च र दरम य नप स व टण, प ठण य व टण, स क तकक यर बमकरण, म फतअष ट वन यकय ऽ करवण य स ठ प स खचर क ल ज त. प ण य त लमनस च नगरस वकर ज पव र नवड नय ण य आध ग ल ५वष र वखच र न त य च य भ ग तकचर उच लण र ग ड फरवतह त. प ण य तम श भ य र अस व क ज मन वर नज ण र अस व क ड क य वर नज ण र अस व अस व दस र ह त. एख द य नगरस वक न क ह बल डसर कड न नवडण क दरम य न च र स ठ द णग य घ तल य असत लतरड क य वर नज ण ढय म श मध न बल डसर न ह ण र ज य द एफएसआय च फ यद बघत भ य र म श च य व र ध तचभ मक घ ण त य नगरस वक सभ गपडत. नवडण क च य खच र स ठ ल गण र प स जरउम दव र न वत खचर क ल अस लतरत नवड नआल य वर५व ष र च य क ल वध तवस लकरण य च वच रत करत. जरह प स त य न क ण कड नद णग य व क र नउभ क ल अस लतरद णग य द ण ढय च हतजपण य च यत न करण भ गपडत अस नगरस वकम नत. अश य चब तअडकल ल नगरस वक कत ह इच छ असल तर खर खर चच गल क मकर शकतन ह. उद हरण- मत जस प श च तस चमत च. जरएख द य झ पडपट ट त लल कएख द य नगरस वक च मतद रअसत लतरत थ च लण ढय द र -भट ट, ज ग रअड ड अश ब क यद श रग ष ट न स रक षणद ण नगरस वक सभ गअसल य च नगरस वकम नत. क व त य झ पडपट ट त लल क च चअसल ल फ टप थवर लअ तबमण उठवल ज व तअश ठ मभ मक त घ तन ह. फक तझ पडपट ट चनव ह तर, उच च ल क च य ह स गस स यट मध ह ब क यद श रपण नळज डद ण, नयमब ह यपद धत न प ण य च प रवठ करण, ओल - स क कचर व गळ नकरण ढय स स यट वरक रव ईनकरण य ग ष ट मत स ठ करण नगरस वक ल आव य कव टत. क णत य ह प र थत त नवड नय यच चआ णत य स ठ प स आ णमत ल गत ततरत य स ठ व ट ट लत क र यच अश जरउम दव र च ध रण अस लतर त यक ष तच गल क म ह ण रकश अस श नआह. श सन व यव थ 115

115 म एख द य उम दव र ल क व एख द य पक ष ल आ थर कमदत दल तरत य न म झ व य क तकक म क ल प हज त ह द णग द ण ढय च समज तजश च क च आह तश चह समज तव ढ ल ल वण र ल क त नध आ णपक षह य ब बत तद ष आह त. द णग घ त न चपक ष न आ णपक ष च य क यर कत य र न क ण च ह व य क तकनव ह तरव य पकस म जक हत च आ णक यद श रक म चआम ह कर अश ठ मभ मक घ ण अत य व यकआह. छ ट य छ ट य ग ष ट त नच क च य समज त द रकर यच यत नकरत य ऊशकत. पक ष ल व य क तकफ यद य स ठ मदतद ण ढय च गरजन ह अस स द श दल ग ल तरय च क च य सम ज त बदल यल नक क चउपय गह ऊशक ल. य बर बरचमहत व च ठर शक लत म हणज पक ष तगर तप रदशर कत. त य कल क त नध ल मळण र द णग क ण कड न मळत आह त य च व नय गकस ह त आह य ब बत स प णर प रदशर कत च आमहधरण. पक ष न नवडण कखचर कर व उम दव र न ट टफ ड ग (सरक रतफ र सवर खचर )ह वषयअज नचच र तआ ण वच र ध नअसत न पक ष न प ढ क रघ ऊन नवडण क स ठ पक ष च य उम दव र स ठ नवडण क नध ह पक ष न उभ र व. पक ष च य ख त य त न च रखचर करण य स ठ नवडण कआय ग न ज मय र द घ ल न दल अस लत वढ रक कम पक ष च य अ धक तउम दव र ल द ण य तय व. ज य व यक त ल एख द य व शष टउम दव र च य च र स ठ द णग द य यच अस लत तस उल ल खकर नप क ष ल चद णग द ईल. आ णपक षत द णग त य उम द व र पयर तप चत कर ल. य पद धत म ळ ज य च य कड प स न ह अस ह ल कउम दव रम हण नप ढ य त ल. च गल उम दव र मळण य सय च फ यद य ईल. शव य नवडण क तक ल ल खचर पक ष न क ल य वरव यक त च महत वकम ह ऊनपक ष च महत वव ढ ल. आ थर कत कद च य ज र वरक ण ह वरचढह ऊनय, ह जस र ज यव यव थ तमहत व च आह तस चत पक षव यव थ तह महत व च व टत. त य द ष ट न य उप यय जन करण आव यकआह. श सन व यव थ 116

116 ख सद र भ रत त क यद म डळ च द न भ ग आह त. एक म हणज र ज यसभ आ ण द सर म हणज ल कसभ. न व म ण च ल कसभ ह थ ट ल क न नवड न दल ल असत. ल कसभ त ज त त ज त ५४५ ख सद र अस शकत त. ५४३ नवड न ग ल ल आ ण प र स त न धत व मळ ल न ह अस व टल य स - सम ज च द न त नध र ष टर पत न म शकत. ल कस ख य न स र मतद रस घ तय र करण य त य त त आ ण त य मतद रस घ च एक त नध ल क न नवड न द य यच असत. अश पद धत न ५४३ ख सद र स सद त दर प च वष र न नवड न ज त त. प च वषर झ ल क ल कसभ बरख त ह त. आ ण ५४३ ज ग स ठ नव न नवडण क ह त त. स सद च व रष ठ सभ ग ह म हणज र ज यसभ! न व म ण च र ज य त ल ल क न नवड न दल ल य त नध कड न ( वध नसभ ) र ज यसभ च ख सद र नवडल ज त त. र ज यसभ त ज त त ज त २५० सद य अस शकत त. य प क २३८ सद य र ज य च य त नध न नवड न दल ल तर १२ सद य ह र ष टर पत न मत. सम ज त ल वच रव त-स ह त यक- श स तर ज ञ अस ल क त य च य ज ञ न च आ ण अन भव च फ यद व ह व म हण न र ष टर पत न म शकत, र ज यसभ ल व रष ठ सभ ग ह म हणण य च महत व च क रण म हणज ह सभ ग ह ल कसभ ह त त य म ण कध च बरख त ह त न ह. र ज यसभ त दर अड च वष र न १/३ सद य नव त त ह त त. य म ळ र ज यसभ क यम असण र सभ ग ह आह. क णत ह क यद म ज र करण य स ठ र ज यसभ आ ण ल कसभ य द न ह सभ ग ह च म ज र ल गत. फक त आ थर क वध यक ल कसभ त प स झ ल तर र ज यसभ ल प स कर व च ल गत. इतर सवर वध यक र ज यसभ परत प ठव शकत - ज ल कप ल ब बत घडल. अथ र त आ थर क वध यक ब बत चच र करण य च अ धक र र ज यसभ ल आह. पण र ज यसभ च य अ तत व म ळ ल कसभ वर वचक र हत ह ब ब फ र महत व च आह. र ज यसभ ल कसभ वर लक ष ठ व न असत. वश षत ल कसभ त बह मत असण ढय पक ष ल /आघ ड ल र ज यसभ त बह मत नस ल तर ह फ रच भ व पण घड शकत. (सध य सरक रल ल कसभ त बह मत असल तर र ज यसभ त त अल पमत त आह त.) श सन व यव थ 117

117 ख सद र च कतर व य - ल कसभ तल ख सद र ह व शष ट मतद र स घ त ल ल क न थ ट नवड न दल ल असत. त य म ळ त य ल क च त न धत व स सद त करण ह एक भ ग झ ल. त य व शष ट भ ग स ठ क सरक रच य (क रण ह ख सद र क सरक र बनवण य च य बय त सहभ ग असत.) य जन प चवण, त य प हचत नसत ल तर त य वषय आव ज उठवण, एख द क यद आपल य मतद र स घ स ठ आव यक क व ज चक व टत असल य स स चन करण क व अ तत व त क यद य त द र त य स चवण. त य द ष ट न ल कसभ त वध यक म डण ह ख सद र च क म आह त. ल कसभ त ल ख सद र र ष टर पत पद च य नवडण क त मतद र असत. य नवडण क त वच रप वर क मत द ण ह ख सद र च कतर व य आह. य व य त रक त सभ ग ह त ह ण ढय चच र मध य अभ य स कर न सहभ ग ह ण, ल कसभ त अ धव शन च ल असत न सरक रच य भ मक ब बत, क य र ब बत श न वच रण, म हत घ ण त य वर आपल मत म डण, आपल य मतद रस घ त ल ल क च य आश अप क ष क सरक र पयर त प चवण ह ह ख सद र च क म आह. एक क र ल कसभ च ख सद र ह जनत आ ण क सरक र य च य त ल द व म हण न क म करत. र ज यसभ च ख सद र- य च जब बद र क ह श व गळ असत. र ज यसभ च य ख सद र ल नवड न द ण र मतद र ह र ज य त ल वध न म डळ च सद य असल य न त य च य वर र ज य-क य च य त ल द व म हण न क म करण य च जब बद र न स गर कपण य त. क श सन कड न र ज य ल य ण र अन द न वर प त ल मदत, इतर क ह म गर दशर न इत य द ब बत भ य करण आव यक तथ र ज यसभ त वषय म ड न चच र उप थत करण, वध यक म डण ह र ज यसभ च य ख सद र च क म आह त. (ल कसभ त प स झ ल ल य ल कप ल बल त सवर र ज यसरक रवर ल क य क त न मण क ब बत सक त ह त य ल र ज यसभ तल य ख सद र न कड ड न वर ध क ल क रण य म ळ र ज य सरक र च य व त त र य वर ब धन य त अस त य च म हणण ह त.) र ज यसभ सद य सरक रकड न म हत म गव शकत, श न वच र शकत. य ब बत त य च कतर व य ल कसभ ख सद र म ण च असत त. श सन व यव थ 118

118 थ नक प तळ वरच श न स डवण (उद. र त, प ण ) ह ल कसभ आ ण र ज यसभ ख सद र च क म न ह. क प तळ वर ध रण ठरवण, ध रण च य अ मलबज वण च प ठप र व करण ह ख सद र च क म आह. ख सद रकस अस व? १. ख सद रह स श क षतव अभ य स अस व. २. त य ल व चन च आवडअस व. वतर म नपऽ प स न व वधम सक, नयतक लक, प तक त य च य व चन तअस व त. ३. ख सद र य गश लअस व. ४. ख सद र च क य र लय अस व. त य न ठर वक व ळ न ग रक च य भ ट स ठ उपलब ध अस व. ५. ख सद र च द ष ट क नसवर सम व शकवलव चकअसण आव यकआह. म ऽत य न वत च य वपक ष च य म ल य श त य न तडज डकर नय. ६. ख सद र ल त य च य मतद रस घ त ब लल ज ण र भ ष य ण आव यकचआह. म ऽ त य चबर बरत य च ह द, इ मज य भ ष वरद ख ल भ त वअसल प हज. ७. ख सद र ल र ष टर य श न च ज ण अस व. ८. ख सद र च आ तरर ष टर य स ब ध आ ण र जक रण य च सख ल अभ य स अस व. ९. ख सद रपद वर लव यक त न आध नकक ळ च गरजलक ष तघ त त ऽ व णअसण आव यकआह. इ टरन टस शल म डय य च व परकरण य च क शल यत य न आत मस तक ल असल प हज. त य च वत च स क त थळह अस व. १०. ख सद र च द श च य स वध न च स व तर अभ य स अस यल हव. ख सद र ल क यद - वध यक व चण य च सवय अस व. शव यक ह महत वप णर क यद य च (Indian Penal Code, Criminal/civil procdure code, Representation of People Act, Right to Information Actइ.)प णर म हत अस व. ११. ख सद र ल र ष टर य र जक रण च म हत अस यल हव. ख सद र स ठ आज ञ पऽ १. मर ठ च व पर- ख सद रमर ठ त नचस व दस ध ल. त य च / तच व क षर स द ध द वन गर मध चअस ल. २. म लमत त च तपश ल- ख सद रदरवष र आ थर कवषर स र झ ल य वर नवडण क च य व ळ करत तत य चपद धत न आपल य म लमत त च आ णउत पन न च स तर तअस सवर तपश ल तज ञ पऽकर नज ह रकर ल. श सन व यव थ 119

119 ३. उप थत -ख सद र च स सद त लउप थत ह एक वष र त७५% प क ष कम असत क म नय. ख सद रक णत य ह स मत च सद यअसल य सत य च / तच स मत च य ब ठक मध लउप थत ह कम न८५% असल प हज. ४. क य र लय- ख सद र च वत च क य र लयअस ल. त /त आपल य क य र लय तएक ठर वकव ळ उप थतअस ल. अश न ग रक न भ ट यच व ळ पष टपण क य र लय ब ह रफलक वर ल हल ल अस यल हव. ५. स क त थळ- त य कख सद र च वत च स क त थळअसल प हज. त य वरत य च / तच पत त स पकर ब. आ णईम लपत त इत य द ग ष ट असल य प हज त. तस चत य स क त थळ वरख सद र च य मतद रस घ च एकनक श अस ल. न ग रक न तब रन दवण य च स यत य स क त थळ वरअस ल. स क त थळ वर लम हत नय मतपण अद यय वतक ल ज ईल. ६. ख सद र नध च तपश ल-ख सद रआपल य क य र लय च य स चन फलक वर, तस चइ टरन टवर वत च य स क त थळ वरआ णशक यअसल य सस शल मड य वरज ह रपण ख सद र न ध च तपश लज ह रकर ल. नध कस व परल, कत खचर झ ल, क णत क मक ल, प ढ लक मक यअसण रआह, कध स र ह ण रआह, कध स पण रआह इ. ७. स सद च क मक ज- स सद तम डल ज ण र वध यक, स चन, ठर वह सवर ख सद र च य स क त थळ वरन ग रक न बघण य सउपलब धअसल प हज. तस चत य त य क वरख सद र च असल ल भ मक पष टपण म डल ल अस ल. ख सद र न सभ ग ह त वच रल ल श न, त य च श सन कड नआल ल उत तर आ णख सद र न सभ ग ह तक ल ल भ षणय सगळ य च य त न ग रक न बघण य सस क त थळ वरआ णक य र लय तउपलब धअसल य प हज त. ८. क सरक रच य य जन - आपल य मतद रस घ तर बवल य ज ण ढय क सरक रच य य जन च सवर तपश ल ( नध कत म ज रझ ल, कत आल, कत खचर झ ल, क ण क ण ल फ यद झ ल, य जन च प रण मक यझ ल इ.) ख सद र च य स क त थळ वरआ णक य र लय त लस चन फलक वरल वल ल असल प हज. ९. पक षय ऽण श स स ऽत - स सद त / व शष टस मत च सद यअसल य सत य स मत त/ आपल य मतद रस घ तख सद र कड नघ तल य ज ण ढय सवर नणर य च /भ मक च म हत दरम हन य ल प क षन त त व कड (सर चटण सवपक ष ध यक ष) ल ख वर प तस प तर क ल प हज. श सन व यव थ 120

120 आमद र मह र ष टर र ज य त क यद म डळ च द न भ ग आह त. एक म हणज वध नसभ आ ण द सर म हणज वध नप रषद. र ज य त ल क यद म डळ त ल सद य न आमद र म हणत त. वध नसभ ह थ ट ल क न नवड न दल ल असत. मह र ष टर वध नसभ त २८८ आमद र आह त. ल कस ख य न स र मतद रस घ तय र करण य त य त त आ ण त य मतद रस घ च एक त नध ल क न नवड न द य यच असत. अश पद धत न २८८आमद र वध नसभ त दर प च वष र न नवड न ज त त. प च वषर झ ल क वध नसभ बरख त ह त. आ ण २८८ ज ग स ठ नव न नवडण क ह त त. र ज य वध म डळ च व रष ठ सभ ग ह म हणज वध नप रषद. वध नप रषद च सद य अ त यक ष मतद न न नवड न दल ज त त. जल ह प रषद सद य ह य नवडण क त मतद न करत त. मह र ष टर वध न प रषद त २७० आमद र असत त. वध नप रषद ल व रष ठ सभ ग ह म हणण य च महत व च क रण म हणज ह सभ ग ह वध नसभ ह त त य म ण कध च बरख त ह त न ह. वध नप रषद च दर अड च वष र न १/३ सद य नव त त ह त त. य म ळ वध नप रषद क यम असण र सभ ग ह आह. क णत ह क यद म ज र करण य स ठ वध नसभ आ ण वध नप रषद य द न ह सभ ग ह च म ज र ल गत. फक त आ थर क वध यक वध नसभ त प स झ ल तर वध नप रषद ल प स कर व च ल गत. इतर सवर वध यक वध नप रषद परत प ठव शकत. आमद र च कतर व य - वध नसभ तल आमद र ह व शष ट मतद र स घ त ल ल क न थ ट नवड न दल ल असत. त य म ळ त य ल क च त न धत व व धम डळ त करण ह एक भ ग झ ल. त य व शष ट भ ग स ठ र ज य सरक रच य (क रण ह आमद र र ज य सरक र बनवण य च य बय त सहभ ग असत.) य जन प चवण, त य प हचत नसत ल तर त य वषय आव ज उठवण, एख द क यद आपल य मतद र स घ स ठ आव यक क व ज चक व टत असल य स स चन करण क व अ तत व त क यद य त द र त य स चवण. त य द ष ट न वध नसभ त वध यक म डण ह आमद र च क म आह त. श सन व यव थ 121

121 वध नसभ त ल आमद र र ष टर पत पद च य नवडण क त मतद र असत. य नवडण क त वच रप वर क मत द ण ह आमद र च कतर व य आह. र ज यसभ सद य नवडण क त र ज य त ल वध नसभ च सद य मतद र असत त. य नवडण क त वच रप वर क मत द ण ह वध नसभ आमद र च कतर व य आह. य व य त रक त सभ ग ह त ह ण ढय चच र मध य अभ य स कर न सहभ ग ह ण, वध नसभ त अ धव शन च ल असत न सरक रच य भ मक ब बत, क य र ब बत श न वच रण, म हत घ ण त य वर आपल मत म डण, आपल य मतद रस घ त ल ल क च य आश अप क ष र ज य सरक र पयर त प चवण ह ह आमद र च क म आह. एक क र वध नसभ च आमद र ह जनत आ ण र ज य सरक र य च य त ल द व म हण न क म करत. वध नप रषद च आमद र- य च जब बद र क ह श व गळ असत. वध नप रषद च य आमद र ल नवड न द ण र मतद र ह र ज य त ल जल ह प रषद च सद य असल य न त य च य वर र ज य- थ नक वर ज य स थ य च य त ल द व म हण न क म करण य च जब बद र न स गर कपण य त. र ज य श सन कड न थ नक वर ज य स थ न य ण र अन द न वर प त ल मदत, इतर क ह म गर दशर न इत य द ब बत भ य करण, आव यक तथ वध नप रषद त वषय म ड न चच र उप थत करण, वध यक म डण ह वध नप रषद च य आमद र च क म आह त. वध नप रषद आमद र सरक रकड न म हत म गव शकत, श न वच र शकत. य ब बत त य च कतर व य वध नसभ आमद र म ण च असत त. थ नकप तळ वरच श नस डवण (उद. र त, प ण ) ह वध नसभ आ ण वध नप रषदआमद र च क मन ह. र ज यप तळ वरध रणठरवण, ध रण च य अ मलबज वण च प ठप र व करण ह आमद र च क मआह. थ नकक म थ नक वर ज यस थ न चकर व त. आमद रकस अस व? १. आमद रह स श क षतव अभ य स अस व. २. त य ल व चन च आवडअस व. वतर म नपऽ प स न व वधम सक, नयतक लक, प तक त य च य व चन तअस व त. ३. आमद र य गश लअस व. ४. आमद र च क य र लय अस व. त य न ठर वक व ळ न ग रक च य भ ट स ठ उपलब ध अस व. ५. आमद र च द ष ट क नसवर सम व शकवलव चकअसण आव यकआह. म ऽत य न वत च य वपक ष च य म ल य श त य न तडज डकर नय. श सन व यव थ 122

122 ६. आमद र ल त य च य मतद रस घ त ब लल ज ण र भ ष य ण आव यकआह. म ऽ त य चबर बरत य च ह द, इ मज य भ ष वरद ख ल भ त वअसल तर अ धक उत तम. ७. आमद र ल र ज य तर य श न च ज ण अस व. ८. आमद र च आ तरर ज य य स ब ध, र जक रण व व द (प ण व टप, स म व द इ.) य च सख ल अभ य स अस व. ९. आमद रपद वर लव यक त न आध नकक ळ च गरजलक ष तघ त त ऽ व णअसण आव यकआह. इ टरन टस शल म डय य च व परकरण य च क शल यत य न आत मस तक ल असल प हज. त य च वत च स क त थळह अस व. १०. आमद र च द श च य स वध न च स व तर अभ य स अस यल हव. आमद र ल क यद - वध यक व चण य च सवय अस व. शव यक ह महत वप णर क यद य च (Indian Penal Code, Criminal/civil procdure code, Representation of People Act, Right to Information Actइ.)प णर म हत अस व. ११. आमद र ल र ज य तर य र जक रण च म हत अस यल हव. १२. आमद र ल र ज य च इ तह स, भ ग ल व स क त य वषय स व तर म हत अस व. आमद र स ठ आज ञ पऽ १. मर ठ च व पर- आमद रमर ठ त नचस व दस ध ल. त य च / तच व क षर स द ध द वन गर मध चअस ल. २. म लमत त च तपश ल- आमद रदरवष र आ थर कवषर स र झ ल य वर नवडण क च य व ळ करत तत य चपद धत न आपल य म लमत त च आ णउत पन न च स तर तअस सवर तपश ल तज ञ पऽकर नज ह रकर ल. ३. उप थत -आमद र च वध नसभ त ल/ वध नप रषद त लउप थत ह एक वष र त७५% प क ष कम असत क म नय. आमद रक णत य ह स मत च सद यअसल य सत य च / तच स मत च य ब ठक मध लउप थत ह कम न८५% असल प हज. ४. क य र लय- आमद र च वत च क य र लयअस ल. त /त आपल य क य र लय तएक ठर वकव ळ उप थतअस ल. अश न ग रक न भ ट यच व ळ पष टपण क य र लय ब ह रफलक वर ल हल ल अस यल हव. ५. स क त थळ- त य कआमद र च वत च स क त थळअसल प हज. त य वरत य च / तच पत त स पकर बम कआ णईम लपत त इत य द ग ष ट असल य प हज त. तस चत य स क त थळ वरआमद र च य मतद रस घ च एकनक श अस ल. श सन व यव थ 123

123 न ग रक न तब रन दवण य च स यत य स क त थळ वरअस ल. स क त थळ वर लम हत नय मतपण अद यय वतक ल ज ईल. ६. आमद र नध च तपश ल-आमद रआपल य क य र लय च य स चन फलक वर, तस चइ टरन टवर वत च य स क त थळ वरआ णशक यअसल य सस शल मड य वरज ह रपण आमद र न ध च तपश लज ह रकर ल. नध कस व परल, कत खचर झ ल, क णत क मक ल, प ढ लक मक यअसण रआह, कध स र ह ण रआह, कध स पण रआह इ. ७. वध म डळ च क मक ज- व धम डळ तम डल ज ण र वध यक, स चन, ठर वह सवर आमद र च य स क त थळ वरन ग रक न बघण य सउपलब धअसल प हज. तस चत य त य क वरआमद र च असल ल भ मक पष टपण म डल ल अस ल. आमद र न सभ ग ह त वच रल ल श न, त य च श सन कड नआल ल उत तर आ णआमद र न सभ ग ह तक ल ल भ षणय सगळ य च य त न ग रक न बघण य सस क त थळ वरआ णक य र लय तउपलब धअसल य प हज त. ८. र ज यसरक रच य य जन - आपल य मतद रस घ तर बवल य ज ण ढय र ज यसरक रच य य जन च सवर तपश ल ( नध कत म ज रझ ल, कत आल, कत खचर झ ल, क ण क ण ल फ यद झ ल, य जन च प रण मक यझ ल इ.) आमद र च य स क त थळ वरआ णक य र लय त लस चन फलक वरल वल ल असल प हज. ९. पक षय ऽण श स स ऽत - वध म डळ त / व शष टस मत च सद यअसल य सत य स मत त/ आपल य मतद रस घ तआमद र कड नघ तल य ज ण ढय सवर नणर य च /भ मक च म हत दरम हन य ल प क षन त त व कड (सर चटण सवपक ष ध यक ष) ल ख वर प तस प तर क ल प हज. श सन व यव थ 124

124 नगरस वक नगरस वकह एख द य व डर मध न नवड नज तअसल तर त त य व डर च य सवर भल य ब ढय स ठ जब बद र अस अथर ह तन ह. व डर ह नगरस वक च जह ग रद र नसत ह लक ष तघ तल प हज. सगळ य च य सगळ य नगरस वक स ठ सगळ च य सगळ न ग रकमतद नकर शकण रन ह तह व य वह रकब बलक ष तघ ऊनस ध रणसम नस ख य न न ग रकय त लअश पद धत न व डर आखण य तय त त. आ णत य व ड र त लन ग रकएक नगरस वक च नवडकरत त. व ड र त न नवडल य ज ण ढय नगरस वक न त य च य व डर मध लन ग रक च य द न दनसम य स ड व व य ह च क च कल पन आह. नगरस वक च कतर व य नगरस वक ह एक व डर च नस न स प णर मह प लक च असत. म हणज स प णर शहर च असत. नगरस वक च म ख य कतर व य आह, मह प लक च य त य क सवर स ध रण सभ मध य हज र ल वण आ ण तथ व गव गळ य ध रण त मक चच र मध य सहभ ग ह ण. महत व च ध रण त मक नणर य घ त न ह ण ढय मतद न त सहभ ग व ह व. नगरस वक न मह प र प रषद स सवर स ध रण सभ ग ह त स चन कर व य त. श न वच र व त. म हत म गव व. नगरस वक ह न ग रक आ ण सरक र य च य त ल द व बनल प हज. न ग रक च य अप क ष, म गण य सरक रपयर त प चवण ह जस नगरस वक च कतर व य आह तस च सरक र य जन न ग रक पयर त प चवण त य त ल अ मलबज वण त ल ऽ ट श ध न द र करण य स ठ प ठप र व करण ह द ख ल नगरस वक च क म आह. नगरस वक न दर त न म हन य ल क ष ऽ सभ घ ऊन न ग रक च य सम य ज ण न घ तल य प हज त आ ण त य सरक रच य क न वर घ तल य प हज त. त य न ह य सभ च प ठप र व द ख ल क ल प हज. वर ध पक ष य नगरस वक न श सक य क मक ज वर लक ष ठ व व. त य त ल ऽ ट, ग रक रभ र य वर लक ष ठ व व आ ण त य स मह प लक च य सवर स ध रण सभ मध य व च फ ड व. मह प र प रषद मध य ल कल ख स मत च अध यक षपद वर ध पक ष च य न त य कड असत. त य म ळ श सक य खचर आ ण क रभ र वर लक ष ठ वण य स ठ आव यक अ धक र वर ध पक ष य न मळत त. श सन व यव थ 125

125 नगरस वककस अस व? १. नगरस वकह स श क षतव अभ य स अस व. २. त य ल व चन च आवडअस व. वतर म नपऽ प स न व वधम सक, नयतक लक, प तक त य च य व चन तअस व त. ३. नगरस वक य गश लअस व. ४. नगरस वक च क य र लय अस व. त य न अगद २४ त स न ह तर, ठर वक व ळ न ग रक च य भ ट स ठ उपलब ध असल च प हज. ५. नगरस वक च द ष ट क नसवर सम व शकवलव चकअसण आव यकआह. म ऽत य न वत च य वपक ष च य म ल य श त य न तडज डकर नय. ६. नगरस वक ल थ नकभ ष य ण आव यकआह. त य च ह द, इ मज स रख य अ धक तभ ष वरद ख ल भ त वअसल य सउत तम. ७. त य ल शहर च आ ण थ नकइ तह स, भ ग ल च स व तरम हत अस व. ८. नगरस वक ल शहर त लबल थ न तस च श न वषय स व तरम हत अस व. ९. नगरस वक ल शहर त लर जक यबल बल, आ णएक णचर जक रण वषय कल पन असण आव यक आह. १०. नगरस वकपद वर लव यक त न आध नकक ळ च गरजलक ष तघ त त ऽ व णअसण आव यकआह. इ टरन टस शल म डय य च व परकरण य च क शल यत य न आत मस तक ल असल प हज. त य च वत च स क त थळअसण य सह हरकतन ह. ११. नगरस वक ल द श च स वध न, म हत अ धक रक यद आ णस ब धतमह प लक क यद य च अगद न टस व तरम हत अस यल हव. त य व य त रक तक ह महत वप णर क यद य च (Indian Penal Code, Criminal/civil procdure code, Representation of People Act इ. ) कम नत डओळखअस व. नगरस वक स ठ आज ञ पऽ १. मर ठ च व पर- नगरस वकमर ठ त नचस व दस ध ल. त य च / तच व क षर स द ध द वन गर मध चअस ल. २. म लमत त च तपश ल- नगरस वकदरवष र आ थर कवषर स र झ ल य वर नवडण क च य व ळ करत तत य चपद धत न आपल य म लमत त च आ णउत पन न च स तर तअस सवर तपश ल तज ञ पऽकर नज ह रकर ल. श सन व यव थ 126

126 ३. उप थत -नगरस वक च मह प लक च य म ख यसभ त लउप थत ह एक वष र त७५% प क ष कम असत क म नय. नगरस वकक णत य ह स मत च सद यअसल य सत य च / तच स मत च य ब ठक मध लउप थत ह क म न८५% असल प हज. ४. क य र लय- नगरस वक च वत च क य र लयअस ल. त /त आपल य क य र लय तएक ठर वकव ळ उप थतअस ल. अश न ग रक न भ ट यच व ळ पष टपण क य र लय ब ह रफलक वर ल हल ल अस यल हव. ५. व डर तर य नध च तपश ल-नगरस वकआपल य क य र लय च य स चन फलक वर, तस चइ टरन टवर वत च स क त थळअसल य सत य वर क व स शल मड य वरज ह रपण व डर तर य नध च तपश लज ह रकर ल. नध कस व परल, कत खचर झ ल, क णत क मक ल, प ढ लक मक यअसण रआह, कध स र ह ण रआह, कध स पण रआह इ. ६. एक दवसस वर ज नकव हत कव परण र- पय र वरण यबदलआ णशहर त लव हत कव यव थ य च वच रकरत, एकआदशर नम र णकरण य स ठ नगरस वकम हन य त ल कम नएक दवस (मह प लक च य म ख यसभ च प हल दवस) स वर ज नकव हत कव यव थ /स यकलव पर ल. ७. क ष ऽसभ -नगरस वकमह र ष टर मह प लक अ ध नयमकलम२९ (ब) त (इ) न स रक ष ऽसभ घ ईल. द नक ष ऽसभ मध य ३म हन य प क ष ज तव ळअसण रन ह. क ष ऽसभ तघ तल ल य नणर य च नगरस वकप ठप र व कर ल. वत च नणर यअ मल तआणण य च प णर यत नकर ल. ८. पक षय ऽण श स स ऽत - मह प लक तम ख यसभ त/ व शष टस मत च सद यअसल य सत य स मत त/ व ड र तनगरस वक कड नघ तल य ज ण ढय सवर नणर य च /भ मक च म हत दरम हन य ल पक षन त त व कड (सर चटण सवशहर ध यक ष) ल ख वर प तस प तर क ल प हज. ९. व ड र त लआर क षतभ ख ड च स रक षण- आपल य व ड र त ल वक सआर खड य न स रआर क षतभ ख ड च सजगपण स रक षणकरण, त य वरक णत य ह क रच अ तबमणह ऊनद ण ह नगरस वक च कतर व यअस नत य ब बतक णत ह ग र क र स र असल य सत य न / तन त व रतपक षन त त व ल (सर चटण सवशहर ध यक ष) ल ख वर प तकल पन द ण ब धनक रकआह. शहर च य बक लव ढ सआळ घ लण य स ठ ह आव यकआह. *(न द- ह ट पण मह प र प रषद अ तत व त आह अस ग ह त धर न ल हल ल आह.) श सन व यव थ 127

127 स श स न च घटक ह य करण मध य आपण स श स न च घटक जस न य यव यव थ, इ गव हनर न स, स थ करण, प ल स आ ण स रक ष व यव थ, नवडण क आय ग आ ण नय जन आय ग ह य वषय चच र कर य. न य य द ण र य ऽण क यर क षम असण ह Ôस Õश सन स ठ अत य व यक आह.य करण मध य न य यव यव थ त ल क ह ऽ ट अध र खत क ल ल य आह तत य बर बरच य ऽ ट वर उप यय जन ह स चवल ल य आह त, तस च प ल स आ ण स रक ष य ऽण मध य क य स ध रण क ल य ग ल य आह त त य बद दलच म हत दल ग ल आह. इ टरन टच उपय ग कर न कश पद धत न व यव थ त स स ऽत आणत य ईल य बद दलह क ह आखण क ल आह. ह य चबर बर स थ करण ()क महत त व च आ ण त कस क ल ग ल प हज ह आपण उद हरण सकट प हण र आह त. तस च आपण द न नवडण क आय ग आ ण नय जन आय ग ह य च ल कश ह मध य क य क यर आह त द ख ल प ह य. श सन व यव थ 128

128 न य यव यव थ क यद म डळआ णक यर प लक य च य म ण न य यप लक ह भ रत यल कश ह च एक त भआह. भ रत त लन य यव यव थ ह क यद म डळआ णक यर प लक य प स न वत ऽआह. क यद म डळ न बनवल ल य क यद य च त यक षअ मलबज वण करण य च जब बद र असत क यर प लक च. तरत य क यद य च य ग यअन वय थर ल वण (interpretation) ह क मअसत न य यप लक च. त य चबर बरक यर प लक च य क रभ र वरलक षठ वण ह ह क मन य यप लक करतअसत. भ रत च य स वध न च च कटअब धतर खण य च जब बद र न य यप लक प रप डतअसत. भ रत तत न तर यन य यव यव थ अ तत व तआह. सव र च चन य य लय ( rticle ) उच चन य य लय ( rticle ) जल ह न य य लय (Article ) ४२व य घटन द र त न स र कर न 323 आ ण 323 ह द न कलम घटन त सम वष ट करण य त आल आह त. त य न स र व वधक रण स ठ वत ऽ न य य लय उभ रण य तय त त. उद हरण थर - आयकरअ पल यन य य लय 72 व जअ पल यन य य लय 73 म हकन य य लय 74 (consumer court) र ल व स ब धतद व य च न य य लय 75 क य श सक यन य य लय 76 क यस म श ल क,आबक र वस व करन य य लय (Excise & Service tax tribunal) श सन व यव थ 129

129 र ष टर यपय र वरणन य य लय 78 क मग र न य य लय (, ) 79 सव र च चन य य लय 80 स वध न त ल १२४ त १४७ ह कलम सव र च च न य य ल य ब बत ब लत त. सव र च च न य य लय ह भ रत य न य यव यव थ त ल शखर न य य लय आह. सव र च च न य य लय दल ल मध य अस न र ष टर पत च य सल ल य न आव यकत न स र ख डप ठ उभ रण य च अ धक र सरन य य ध श स असत. सरन य य ध श च न मण क र ष टर पत करत. तर सव र च च न य य लय त ल इतर न य य ध श च न मण क र ष टर पत सरन य य ध श च य सल ल य न करत. सव र च च न य य लय व उच च न य य लय च य एख द य न य य ध श ल त य च य पद वर न क ढ न ट कण य च अ धक र र ष टर पत क व क यर प लक ल न ह त. ग रवतर ण क, ष ट च र इत य द क रण वर न एख द य न य य ध श ल पद वर न क ढ यच असल य स स सद च य द न ह सभ ग ह त मह भय ग च लव न २/३ बह मत न च क ढत य त. वत ऽ भ रत त आजपयर त एक ह न य य ध श स मह भय ग च लव न त य च य पद वर न क ढण य त आल ल न ह. द न व ळ मह भय ग स र करण य त आल. 81 म ऽ द न ह व ळ स मह भय ग प णर ह ऊ शकल न ह. एकद स सद च य एक सभ ग ह त म न यत न मळ ल य न आ ण द सढय व ळ मह भय ग प णर ह ण य आध च न य य ध श न र ज न म दल य म ळ. र ष टर पत म हण न नवड न य ण ढय व यक त स र ष टर पत पद च शपथ सरन य य ध श द त. सव र च चन य य लय त४ क रच करण म ख यत य त त क सरक रआ णएक क व अ धकर ज य मधल व द, द न क व अ धकर ज य मध लव द, उच चन य य लय त न, इतर न य य लय त नअप लह ऊनआल ल करण जन हत य चक प र शष ट (१०) न य य ध श वर च लवण य त आल ल मह भय ग श सन व यव थ 130

130 सव र च च न य य लय च नणर य ह स प णर भ रत त ल सवर न य य लय न ल ग ह त त. 82 र ष टर पत स वर ज नक महत व लक ष त घ ऊन एख द य वध यक ब बत, क यद य ब बत, क यद य च य अ मलबज वण ब बत सव र च च न य य लय कड न अ भ य म गव शकत. 83 एक अथ र न क यर प लक ल र ज यक रभ र करण य स ठ न य यप लक मदतह करत. न य य लय न प ढ क र न य यप लक न जन हत य चक च य म ध यम त न आपल य प र प रक मय र द ओल डत क यद म डळ आ ण क यर प लक य च य व यवह र त ह तक ष प करण य ग ष ट ल स ध रणपण न य य लय न प ढ क र क व Ô Õ अस म हटल ज त. अश क रच ह तक ष प न य यप लक न कर व क य वषय अभ य सक मध य मतभ द आह त. एक ब ज ल न य यप लक न आपल य मय र द ओल ड नय त अस म नण र ल क आह त तर द सढय ब ज ल क यद म डळ आ ण क यर प लक आपल क म न ट करत नसत ल तर न य यप लक न ह तक ष प करण ह न य यप लक च कतर व यच आह अस म नण र बर च म ठ वगर आह. उच च न य य लय स वध न च २१४ त २३१ ह कलम उच च न य य लय ब बत ब लत त. त य क र ज य त एक उच च न य य लय उभ रण य त आल आह. तर क ह ठक ण द न र ज य मध य मळ न एक उच च न य य लय अस ह आह. (मह र ष टर -ग व य स ठ म बई उच च न य य लय, प ज ब-हर य न स ठ एक उच च न य य लय इ.). द श त एक ण २१ उच च न य य लय आह त. म बईउच चन य य लय 84 मह र ष टर व ग व य य र ज य स ठ आ ण द दर नगर हव ल व दमण- दव य क श सत द श स ठ म बई उच च न य य लय आह. म बई व य त रक त म बई उच च न य य लय च प ढ ल म ण त न ख डप ठ आह त, क स त त य च य थ पन च स ल- न गप र (१९३६), और ग ब द (१९८२) आ ण ग व (१९८७). उच च न य य लय च य म ख न य य ध श च व अन य न य य ध श च न मण क, सरन य य ध श व स ब धत र ज य च र ज यप ल य च य सल ल य न, र ष टर पत करत. र ष टर पत एक उच च श सन व यव थ 131

131 न य य लय च य न य य ध श च बदल द सढय उच च न य य लय च न य य ध श म हण न कर शकत. र ज य त ल सवर जल ह न य य लय आ ण न य य ध करण ह उच च न य य लय च य कक ष त य त त. य न य य लय च अ पल य न य य लय म हण न उच च न य य लय च क म च लत. तस च जन हत य चक थ ट उच च न य य लय त द खल कर व ल गत. वध स व धकरण 85 वल कन य य लय सव र न न य य मळ ल प हज य ह त न वध स व धकरण क यद,१९८७ न स र र ष टर य प तळ प स न त ल क प तळ पयर त वध स व स र करण य त अल. ल क न क यद य बद दल म हत द ण, त य वषय ज गर कत नम र ण करण, अन य य ह त असल य स न य य कस मळव व य ब बत म गर दशर न करण अश व वध क म ह धकरण करत असत. २००० त ज न व र २०१२ य क ल वध त क यद य बद दल ज गर कत करण र ३०,४३० श बर मह र ष टर त आय जत करण य त अल. य मध य स म र ३८ ल ख ल क न सहभ ग न दवल. 86 न य य लय त ल ल बत खटल कम करण य च य द ष ट न ल कन य य लय आय जत करण ह ह महत व च क यर वध स व धकरण करत असत. ल कन य य लय ह एक क र तडज ड न आ ण सम ट कर न खटल नक ल क ढ यच व य सप ठ आह. ए ल २०११ त ज न व र २०१२ य क ल वध त ल कन य य लय च य म ध यम त न एकट य मह र ष टर त तब बल ३,१५,२६७ खटल नक ल क ढण य त आल. ल कन य य लय मध य दव ण तस च फ जद र खटल ह द खल क ल ज त त. २००० स ल प स न ज न २०१२ पयर त मह र ष टर त नक ल त क ढण य त आल ल य खटल य च स ख य आह १०,१७,४५५. 87 ल कन य य लय च नव ड अ तम असत. त य वर द ध अप ल करत य त न ह. म हल -म ल, अन स चत ज त जम त च सद य, वकल ग, औद य गक क मग र, क टड त ल व यक त, व षर क उत पन न र. ५०,०००/- प क ष कम असण ढय व यक त, भक ष कर, व शक-ज त य ह स च र, न स गर क-औद य गक आपत त च बळ असण ढय व यक त न वध स व धकरण कड न स व मळत. य स व मध य वक ल द ण, न य य लय न व द च य अन ष ग न य ण र खचर द ण, तडज ड न व द मटवण य च यत न करण, क यद वषयक म फत सल ल द ण इ. ग ष ट य त त श सन व यव थ 132

132 जल ह व इतर द य यम न य य लय मह र ष टर त ल ३५ जल ह य मध य मळ न एक ण २९ जल ह न य य लय आह त. 89 जल ह न य य लय तह दव ण आ ण फ जद र न य य लय अस द न क र असत त. स म न यत क णत ह खटल सवर थम जल ह न य य लय त उभ र हत. जल ह न य य लय त ल नक ल अय ग य व टल य स फय र द क व आर प उच च न य य लय त अप ल कर शकत. जल ह न य य लय त ल न य य ध श च न मण क उच च न य य लय च य सल ल य न र ज यप ल करत. ब रक न सलऑफइ डय ब र क न सल ह टश न च आपल य न य यव यव थ बर बरच उभ रल ल य ऽण आह. सध य अ तत व त असल ल ब र क न सल ऑफ इ डय,,1961 न स र थ पन झ ल. वक ल, व कल च वतर ण क य ग ष ट च नयमन करण य स ठ, तस च न य य लय न बय ब बत स ध रण स चवण य स ठ, व कल च य म गण य म डण य स ठ ब र क न सल क म करत. क ट र त द व लढवण य स ठ ब र क न सल कड न दण करण व कल न ब धनक रक असत. ब र क न सलच उच च न य य लय न स र र ज य त र ज य तर य ब र क न सल असत त. व कल च न दण ह स ब धत ब र क न सल मध य ह त. त य च नयम ठरवण य च म भ त य त य ब र क न सल सन आह. व कल मध न नवडण क ह ऊन ब र क न सल सच क यर क रण नवडल ज त. सवर वक ल ब र क न सलच सद य असल य न ब र क न सलच य मत न, स चन न न य यव यव थ त वश ष महत व असत. न य यप लक त लस ध रण (Judicial Reforms) न य यप लक त ल स ध रण ब बत ल क मशन स, अन क स म जक स थ, स घटन, ब र क न सल स स चन करत असत त. म ख यत त न ब बत त य स चन आह त अस दस न य त - ल बत, वष र न वष र च लण र खटल. अ तशय स थ न य य लय न बय. न य यप लक त ल ष ट च र वर ध त क रव ई करण य स असल ल क चक म य ऽण. 89 प र शष ट (११)- मह र ष टर त ल जल ह न य य लय. श सन व यव थ 133

133 क लब ह य य ऽण,क यद, नयम तस च ठ वण. अद यय वत न करण. य त नह ग ष ट एकम क श स ब धत आह त. वश षत सव र त ख लच य तर वर, म हणज च थ नक तर वर असण ढय न य यय ऽण त ह त नह द ष सव र धक म ण त दस न य त त. ल बत खटल ह भ रत य न य यव यव थ त म ठ च ग भ र श न आह. सव र च च न य य लय त ३१ ज ल २०१२ च य आकड व र न स र ल बत खटल य च स ख य आह ६३,३४२ 90. तर ३१ म चर २०१२ च य आकड व र न स र मह र ष टर त ल सवर न य य लय त मळ न तब बल ३१ ल ख ४४ 91 हज र खटल ल बत आह त. द श त ल सवर उच च न य य लय व इतर द य यम न य य लय य त ल ल बत खटल य च स ख य २०११ मध य ह त ३.२ क ट. 92 न य य मळण य स उश र ह ण ह स द ढ न य यव यव थ च लक षण न ह. य म ळ स म न य न ग रक च न य यव यव थ वरच वश व स कम ह त. शव य ल बत खटल य म ळ न य य लय न क ठड त ल क द य च य हक क च श न ग भ र ह त. क ह व शष ट ग न ह य च य ब बत त खटल च ल असत न आर प न त र ग त ठ वण य त य त, त य ल न य य लय न क ठड अस म हणत त. आ ण अश व ळ त र ग त असण य र न कच च क द म हणल ज त. भ रत त ल व गव गळ य त र ग त ल क द य प क जवळ जवळ ६७% क द य वर ल खटल स र आह त. तह र त र ग त १२,१२४ प क ८,९११ म हणज जवळ जवळ ७३.५% क द न य य लय न क ठड भ गत आह त. 93 अप र आ ण क लब ह य न य यय ऽण ह ल बत खटल य च सव र त महत व च क रण आह. अत यल प न य य लय च स गणक करण झ ल आह. ब क सवर ऽ ल ल फत च क रभ र दस न य त. न य य ध श च कमतरत ह द श च य न य यव यव थ सम रच म ठ च श न आह. भ रत त त यक ष त १७,६०० ज ग म ज र अस नह स ध रणपण १४६०० न य य ध श आह त. इतर द श च य न य यव यव थ च य त लन त भ रत त ल थत बघ य - ब गल द श मध य त दशलक ष ल कस ख य म ग न य य ध श च स ख य आह १२. ऑ श लय मध य ४०.६, ह ग र मध य ७०, क नड मध य ७५.२ तर अम रक त त दशलक ष ल कस ख य म ग न य य ध श च स ख य आह १०७. भ रत त ह च आकड आह अवघ १०.५ cases and undertrials/ 93 cases and undertrials/ 94 cases and undertrials/ श सन व यव थ 134

134 न य य लय न ष ट च र ह ह एक ग भ र वषय आह. न य य लय न बय त ष ट च र झ ल य स त य च च कश आ ण क रव ई कर यच अ धक र क यद म डळ ल आह त. म ऽ त बय अ तशय कचकट आ ण व ळख ऊ असल य न न य य लय न ष ट च र फ रस ब ह र य त न ह. न य य ध श च य ग रवतर ण क च य आ ण ष ट च र च य आर प च च कश करण य स ठ वत ऽय ऽण अस यच गरजआह अस मत सद ध वक ल श तभ षण 95 य न 96 य व य सप ठ वर न म डल आह. य ब बत स तत य न व वध स म जक स थ स घटन, वक ल आमह न मत म डत आह त. य ब बत बदल कर यच असल य स घटन द र त कर व ल ग ल. न कत च क सरक रन, म डल अस न त ल कसभ न प स क ल आह. व र ज यसभ च म न यत ब क आह. य वध यक मध य क ह महत वप णर ग ष ट स चवल य आह त. उद हरण थर, न य य ध श न आपल स पत त घ षत करण. म ऽ न य य ध श वर द ध य ण ढय तब र आ ण त य वर ल च कश ग प त ठ वल ज ईल अस ह य वध यक मध य म हणल असल य न य च य क यर क षमत ब बत श न चन ह नम र ण झ ल आह. ल क मशन द श त ल क यद आ ण न य य लय न बय आ ण एक णच न य यप लक त स ध रण स चवण य स ठ १९५५ स ल Ôल क मशनÕ ह वत ऽ य ऽण तय र करण य त आल. ल क मशन त य च अहव ल क य क यद म त र य ल सदर करत त. ल क मशनच य स चन प ळण ब धनक रक नसत. ह एक क रच क वळ सल ल ग र म डळ असत. ल क मशनच अध यक षपद बह त क व ळ सव र च च न य य लय च एख द नव त त न य य ध श भ षवत त. तर इतर सद य मध य उच च-सव र च च न य य लय त ल वक ल, नव त त न य य ध श, क यद प डत- ध य पक य च सम व श असत. आजपयर त एक ण १९ ल क मशन स बसवण य त आल. त य न एक ण २३६ अहव ल क सरक रल स दर क ल आह त. य अहव ल त न व वध क यद य मध य, क यद व न य य लय श स ब धत व वध व यव थ मध य स ध रण स चवण य त आल य आह त. 98 ड. ज ट स ए.आर. लआमणन य च य अध यक षत ख ल ल अठर व य ल क मशनन २००७ त २००९ य आपल य क यर क ळ त तब बल ३२ अहव ल स दर क ल. अ नव स भ रत य bill,% pdf 98 श सन व यव थ 135

135 य च य वषय च य क यद य प स न त न य य लय न बय व गव न करण, तस च सव र च च न य य लय त ह द भ ष ब धनक रक करण /न करण इथप स न त र त य वर ह ण र अपघ त कम करण य स ठ क यद श र उप यय जन स चवण अश व वध वषय वर ह अहव ल आह त. श सन व यव थ 136

136 ई-गव हनर न स २००० स ल भ रत तल य इ टरन ट व परण ढय न ग रक च स ख य ह त ज मत म ५० ल ख. ह च स ख य आज व ग न व ढत ज ऊन डस बर २०१२ झ ल आह स म र १३ क ट ७० ल ख. द श च य एक ण ल कस ख य च य म न न ह स ख य अवघ ११.४% असल तर त य त व ग न व ढ ह त आह 99 (एक ण ल कस ख य च य म न न इ टरन ट व पर कत य र च ज ग तक प तळ वरच सर सर टक क व र आह ३४.३.). भ रत त ल एक ण इ टरन ट व परकत य र च य तब बल ५०% व परकत र ह मह र ष टर त ल आह त. 100 स ह जकच मह र ष टर र ज य ह इ टरन ट व पर मध य इतर क णत य ह र ज य प क ष प ढ आह अस आकड व र स गत. ज न २०१२ र ज मध य श य () 101 कड न मळ ल ल य म हत न स र भ रत त एक ण ९० क ट म ब इल म हक आह त. त य प क शहर भ ग त म टर फ न व परण र ल क आह त ९% म हणज च २.७ क ट. 102 ह आकड फक त शहर भ ग तल आह. त य म ळ भ रत त एक ण म टर फ न व परण ढय च स ख य य ह नह ज त आह. म टर फ नच व पर म हणज फ न वर न इ टरन टच व पर. दवस दवस ह स ख य व ढतच ज ण र आह. २०१२ च य प हल य तम ह तच म टर फ न व परण ढय च स ख य १७ टक क य न व ढल. इतक य व ग न जर न ग रक इ टरन टच व पर करण ढय च स ख य व ढत आह ह लक ष त घ ऊन, आ ण य म ध यम च महत व ज ण न घ त न ग रक च य स य स ठ अ धक धक म हत आ ण स य स वध इ टरन टवर न द ण य च यत न मह र ष टर सरक रन क ल प हज अस व टत. 99 Internet World Stats Wikipedia Official website of TRAI Live Mint usage on theupswing in urban India.html श सन व यव थ 137

137 ई-गव हनर न स म हणज क य? श सन च क रभ र अ धक धक इल क श नक म ध यम त न करण म हणज इ गव हनर न स ह य. इल क श नक म ध यम त स गणक करण, म ब इल, इ टरन ट इत य द च सम व श ह त. य आ ण अश नवनव न त ऽज ञ न त न तय र ह ण र म हत स र म ध यम व पर न श सन च क रभ र अ धक प रदशर क, सहभ ग आ ण भ व बनवण शक य आह. आ ण म हण नच Ôइ गव हनर न सÕल महत व आह. ई-गव हनर न सच म ख यत च र भ ग प डत य त ल. सरक रत न ग रक( - 2 ) न ग रकत सरक र ( - 2 ) सरक र त सरक र ( - 2 ) सरक रत उद य गध द ( - 2 ) सरक रत न ग रक( 2 ) ई-गव हनर न स मधल ह प हल भ ग सगळ य त महत व च. सरक रन आपल क म इ टरन टच य म ध यम त न थ ट न ग रक पयर त घ ऊन ज ण ह य मध य अप क षत आह. G2C य भ ग तप ढ लग ष ट च म ख यत व सम व शकरत य इल १. अश सवर स व य मध य य व य त ज य स ठ न ग रक न श सक य क य र लय त ज ऊन र ग त उभ र ह न क म करव न घ य व ल गत. य मध य व वध क रच कर भरण, श सक य य जन स ठ अजर करण, व वध द तऐवज (प रपऽ, शध प ऽक, र हव स द खल इ.) २. मळवण य स ठ अजर करण, व वध आव यक म णपऽ मळण य स ठ च अजर करण अश क म च सम व श ह त. ३. न य य लय त द व दखल करण ह ह इ-गव हनर न स च य म ध यम त न कर य ण शक य आह. प लस कड कर वय च तब र. () ४. व हन च न दण, व हन च लवण य च परव न मळण य च अजर, न तन करण इ स व. ५. आर ग य (ह पटल स, क ल नक स इ.) आ ण शक षण (श ळ, क ल ज स इ.) स व च इत य भ त म हत अस व. श सन व यव थ 138

138 ६. व स करण य स ठ आव यक बस, र ल व, वम न स व इ टरन ट वर उपलब ध असण. तस च जथ जथ श सक य व मग ह असत ल त थ ल न दण इ न ग रक स ठ उपलब ध ठ वण. म ख यत लक षक तकर यच य त नग ष ट म हत च उपलब धत श सक य स क त थळ वर सवर आव यक म हत 103 पष ट शब द त बघण य स उपलब ध असल प हज. जथ जथ श सक य स व मळत असत ल अश स क त थळ वर न ग रक न स प ज इल अश भ ष त स चन ल हल ल य असण अप क षत आह. शव य श सक य क म, त य च ह ण र खचर अस तपश लह अस व त. अ धक धक म हत दल य न न ग रक न स व प त करण स प ज त. स क त थळ वर असल ल म हत व ळ व ळ अद यय वत क ल ग ल प हज. न ग रक च य त बय / तब र य ग ष ट कड सरक रन वश ष लक ष दल प हज. आपल य स क त थळ वर य स ठ वत ऽ द व अस व. आ ण त य त न ग रक न श सक य स व ब बत आ ण एक ण स क त थळ ब बत मत द ण य च स य असल प हज. आ ण वश ष म हणज त य त बय नय मतपण व चल य ग ल य प हज त. स ध रण ह सव र त महत व च भ ग. न ग रक न म हत दल, स व व परण य स स य च य ऽण उभ रल, त य वर त य च त बय मळ ल क त य न स र आपल य स व मध य बदल करण, स ध रण करण. न ग रक च त बय आल य वर त य न उत तर द ण ह ह स ध रण य च क र त म डत. आपल य स चन च /तब र च दखल घ तल ग ल आह ह न ग रक पयर त प हचवल ग ल प हज. स व क ष ऽ त असण ढय बह र ष टर य क पन य च य ब बतच य ऽण ह एक आदशर ठर शक ल. न ग रक च य तब र क णत य क र त म डत त य वषय तक त अस ल आ ण त य त क णत य ब बतच य तब र स ठ कत दवस त उत तर मळ ल य वषय पष ट ठसठश तपण उल ल ख असल प हज. व त य च क ट क र प लन व ह यल हव. 103 प र शष ट (१२)- म हत च उपलब धत श सन व यव थ 139

139 न ग रक त सरक र ( 2 ) न ग रक च ब ज सरक र समज न घ ऊ शक ल अश य ऽण म हणज इ गव हनर न स मध ल 2 ह भ ग. ल कश ह ल बळकट करण य स ठ ह भ ग महत व च आह. ऑनल इनमतद न बय नवडण क मध य मतद न व ढवण य च य द ष ट न घर बसल य मतद न करण य च य ऽण उभ रण महत व च आह. य म ळ न ग रक च ल कश ह बय त ल सहभ ग व ढवण शक य ह ऊ शक ल. स वर मत व वध वषय वर नणर य घ त न अन क गत छ ट य द श त फ र प व र प स न स वर मत घ ऊन जनत च इच छ लक ष त घ तल ज त. म ऽ भरत स रख य आक र न व ल क स ख य न ह म ठ य असल ल य द श त आजवर स वर मत घ ण ह जवळप स अशक य ब ब ह त. पण त ऽज ञ न च य सह य य न, इ गव हनर न स मध य स वर मत घ त य ऊ शकत. य म ळ त यक ष क रभ र करत न ल क च मत आजम वण शक य ह इल. सरक र त सरक र ( 2 ) सरक र त सरक र मध य द न सरक र मध ल व यवह र स ठ, एक च सरक र मध ल अ तगर त व यवह र स ठ व द न वत ऽ सरक र ख त य मध ल समन वय स ठ आव यक अश इ गव हनर न स य ऽण च सम व श ह त. सरक रच क यर वणत () व ढवण य च य द ष ट न ह भ ग महत व च आह. १. नद च ख र, इतर पय र वरण य घटक, ग न ह ग र अश व वध ब बत त एक प क ष अ धक जल ह य न, थ नक सरक र न एकऽ क म कर व ल गत. अश व ळ य ग य समन वय रह व, म हत च य ग य क र द व ण घ व ण व ह व य स ठ ई-गव हनर न स मध य 2 य भ ग ल अ तशय महत व आह. एकम क न एकम क च म हत सहज उपलब ध झ ल तर अन क ब ब स रळ त ह ऊ शकत त. शव य सध य ह म हत द न सरक र न एकम क न द ण य त ज बह म ल य व ळ व य जत त व ळह कम ह ऊ शक ल. २. एक च सरक रमध य असण ढय व वध वभ ग त समन वय ह म द द फ र महत व च असत. ह समन वय र खल तर श सक य खच र त कप त तर ह इलच पण क मक ज अ धक भ व पण ह इल. त य क वभ ग न स र य समन वय च वर प 104 ठरव व. 104 प र शष ट (१३)- समन वय श सन व यव थ 140

140 ३. एक च वभ ग त ल अ तगर त व यवह र अ धक भ व पद धत न करण य स ठ ह ई- गव हनर न सच म ठ उपय ग ह इल. त य क द त डज टल म ध यम त जतन क ल ज इल. तस च द त च त र ख, व र, वषय आ ण क ण ल उद द श न आह त, क ण तय र क ल आह त अश आध र वग र करणह करत य इल. वभ ग च क यर वणत आ ण प रदशर कत ह य पद धत म ळ व ढ ल. म ख यत य त नक यस ध ल खच र तकप त अव जव श सक य खच र त कप त करण य स ठ ई - गव हनर न स उपय ग पड ल. म ख यत क म च य प नर व त त मध य ह ण र खचर व च ल. द न वभ ग मध य समन वय नम र ण झ ल य स एक च क म वर प न ह प न ह ह ण र खचर व च ल. क म कत प णर झ ल प क ष क यस ध यक ल य ल महत व आजच य प र थत मध य नवनव न क म सरक रतफ र स र क ल ज त त, आ ण त य तल कत प णर झ ल य च अहव ल तय र क ल ज त त. म ऽ सवर द त आ ण एक णच क म च स गणक करण झ ल य वर य ग य क र वग र करण क ल य स व गव गळ य क म त न क य स ध य क ल आह य च ल ख ज ख अ धक ठळकपण सरक रल म डत य ऊ शक ल. ज य आध र ज न य न भ ठरल ल य य जन ब द करण, नव न य जन स र करण क व ज न य यश व य जन स र च ठ वण य प क ज क ह आव यक अस ल त नणर य घ ण सरक रल स य च ज ईल. म हत च न टवकर व वध सरक र, वभ ग आ ण कमर च र य च य त एक म हत च जबरद त न टवकर उभ र ह ल. प ण य त बस न म बईमधल म हत स द ध सहजपण मळण शक य झ ल य स बर च व ळ व प स व चत ल. आ ण य च थ ट प रण म सरक रच क यर क षमत व ढण य त ह ईल. सरक र त उद य गध द ( 2 ) य च वर प स ध रण 2 स रख च असल तर ह व गळ भ ग क ल आह. 2 मध न न ग रक न अ धक धक स वध प रवण, त य च त यक ष नणर य बय त अ धक धक सहभ ग आ ण ल कश ह च सबल करण अप क षत आह तर 2 मध य उद य गध द य न च लन द ण, उद य गध द य न प षक अस व त वरण नम र ण करण य ल ह तभ र ल वण ह अप क षत आह. श सन व यव थ 141

141 १. य मध य म ख यत व एख द उद य ग क व व यवस य स र करत न आव यक असण ढय परव नग य, क गदपऽ, त य च अजर इत य द क म इ गव हनर न स च य म ध यम त न व ह यल हव त. शव य य च पद धत अ तशय स टस ट त आ ण स प अस व य द ष ट क न त न इ गव हनर न सच व पर व ह यल हव. य ग य त बय प र प डल य वर न श चत व ळ त परव न मळ यल हव त. परव न य च न तन करणह ऑनल इनच व ह व. २. कर आक रण, व वध क रच श ल क आक रण य स ठ इ टरन टच व पर व ह व. श सन व यव थ 142

142 स थ करण एख द उपबम क वळ स र करण नव ह तर त स तत य न च ल र ह ल य च व यव थ नम र ण करण म हणज स थ त मक रचन करण. आपण य ल च Ôस थ करणÕ अस म हण शकत. स थ करण त पक क य नयम च च कट अप क षत असत. अ धक र, कतर व य आ ण जब बद र य त नह ग ष ट स पष ट ल खत वर प त असण अप क षत असत. एख द उपबम ज व ह उपबम प तळ वर असत त व ह त य उपबम ब बत नणर य मनम न पद धत न घ तल ज ण य च शक यत असत. क व ल क च य फ यद य च य ग ष ट न तर स ब धत पद वर आल ल व यक त न करण य च शक यत असत. आ ण म हण नच एख द य व यक त च य मज र वर उपबम अवल ब न न ठ वत त य ल स थ त मक र प द ण आव यक असत 105. र म, व ह नसआ णल डनच कथ 106 र म (इ.स.प. २७त इ.स. ४७६) इ तह स तव गव गळ य क लख ड तव गव गळ य शहर च व ढ आ ण व त र ह त ग ल. अन क शहर च य न शब व भव आल. र मच तरभरभर टएवढ झ ल क क वळव य प रआ णत य त न मळ ल ल य प श च य आध र स न यउभ रतर म न म ठ स ज य नम र णक ल. र मनस ज य न द क षण-प श चमय र पच बह त शभ गव य पल ह त. शव यत कर त न, ई जप तआ णउत तरआ क च भ मध यसम ल ल ग नअसल ल सवर द शर मनस ज य तम डतअस. र मच एवढ भरभर टकश झ ल? य च एकमहत वप णर उत तरआह त म हणज व गव गळ य र ढ आ ण नयम च स थ त मकब धण. र मह ज सत त कह त. ल क न नवडल ल ल कश सकह त. श सनव यव थ उभ रण य तआल य ह त य क व हळ हळ वक सतझ ल य ह त य. न ग रक च त नध असल ल म डळबह त श नणर यघ तअसत. त य च पक क नयम वक सतझ ल ह त. 105 प र शष ट (१४)- त प भ न म हत य च प ण य तल भ षण. 106 Daron Acemoglu & James A Robinson: Why Nations Fail Crown Publishing, 2012 श सन व यव थ 143

143 हळ हळ य क यद म डळ न सत त च म ठ य म ण तसत त च वभ जनक ल. क यद बनवण, त यक षद न दनक रभ रबघण, न य यद नबघण, व य प रस दभ र त नयमनकरण, स न य, अ तगर तस रक ष अश व वधग ष ट स ठ म डळ थ पनकर न, म णस च न मण ककर नह सत त च वभ जनझ ल. न सत वभ जनकर नत त प रत क ल ल ह व यव थ नव हत. तरय व यव थ न स थ त मकर प दल ह त. थ डक य तव यक त बदलल तर व शष ट नयम च य आध र क यमर हण र एकच कटय व यव थ त नम र णकर ण य तआल. आ ण नयम च ह पक क च कटबदलण, म डण ततक स स प उरल न ह. स ह जकचय व गव गळ य वभ ग च एकम क वरनजरर ह ल गल. आ णसत त च समत लस धल ग ल. आ णसत त अ धक धकसम व शकबनल. य च फ यद आध च म तआ णउच चवग र यअसण ढय न तरझ ल चपणव य प रउद मम ठ य ज म न फ फ वल य न म ठ य म ण तस म न यगर बल क न ह र जग रआ णस ध मळ ल गल य न एक णर मच व भव व ढ ल गल. जसजस आ थर क थ यर आ णसम द ध व ढ ल गल तसतस ल कअ धक धक व त त र यआ णर जक यअ धक र च अप क ष कर ल गल. त य च च नवड नग ल ल त नध क यद म डळ तह त पणतर ह ह बय सहजपण झ ल न ह. क बह न य सम व शकश सनपद धत ल चब ज ल स रण य तआल. अस झ ल य च म ख यक रणम हणज सवर सम व शकअश व यव थ नम र णझ ल अस म हणल तर त ख ढय अथ र न सवर सम व शकनव हत. जवळजवळएकत त य शर मच न ग रकह ग ल मह त. त य च त न धत वश सन तनव हत. शव यक यद म डळ तआ णइतरह स थ मध य म तउच चवग र य न आपल वचर वर खल ह त. त न धत व म णबद धनव हत. स म न यजनत ल फ रचअल प म ण त त न धत वह त. जसजस व य प रव ढ ल गल तसतस नवनव नल कव य प र तउतर नत पध र स र ह ऊल गल. आ णय त नचमगल क च य अ धक र वरआ ण व त त र य वरगद आणण य च क म म तआ णउच चवत र ळ त लम डळ न स र क ल. य च बय त लमहत व च म हणज व वधब लष ठआ णसवर सम व शकस थ न स क चतकरण. य च स र व तसत त च ज वभ जनह त त हळ हळ कम करण य प स नझ ल. क यद म डळअ तत व तअसल तर क यर क र म डळ ल अव च य सव अ धक र मळ ल. स न यत य च य चअ धपत य ख ल आल. आ णय च व भ वकप रणत थमर ज श ह य ण य तआ णन तरस ज य च शकल ह ण य तझ ल. क रणसत त च क करणह तग ल आ णत य च डसत त च य क स ठ सरद र मध य लढ य झ ल य. थ डक य तज य स थ त मकब धण म ळ र मनस ज यउदय ल आल त य च य चप य वरघ ल घ त ल य वरस ज यलय ल ग ल. श सन व यव थ 144

144 म ठभरल क च य ह त तअ धक धकप स आ णसत त आल य वरसवर सम व शकअश स थ त मकब धण अव घडह ऊनबसत आ णसवर श सनय ऽण य व यक त नष ठआ णव यक त क तबनतज त त. व ह नस (इ.स. १०५०त १५००) ज र ममध य घडल अगद तस चव ह नसमध ह घडल. व ह नसच म ठ स ज यनव हत. र जक यशक त मय र दतह त. म ऽभ मध यसम त लम क य च य भ ग लक थ न म ळ व ह नसल म ठ आ थर कमहत व मळ ल. आ णव य प र च त एकक बनल. य चस म र सअ धक धकल क न व य प र तसहभ ग व ह व म हण नद नव यक त न भ ग द र करतएककर र न म कर नव य प रकरण य च म भ ल क न द ण य तआल. आ णअश क र अस ख यल क न आपल प स व य प र तग तव यल स र व तक ल. ज य च य कड प स नसतत ल कजह ज वर नद रद रवरम लघ ऊनज त. आ णम ल वक नय त. य तल नफ भ डवलघ तल ल व यक त आ ण वब ल ग ल ल व यक त आप पस तक ल ल य कर रन म य न स रव ट नघ त. अश य कर रन म य न व ह नसमध य एकदमस थ त मकर पआल. य स ठ ल क नय क तश सन न वश षअ धक र न मल. य कर रन म य च अ मलबज वण बघण, त य त लव द च नर करणकरण अश ग ष ट मध य वश षलक षघ तल ज ऊल गल. य च य चज ड ल व ह नसशहर च सन टम हणज चल क नय क त त नध च सभ ग ह, ह स थ अ तत व तअसल य न म ठ चफ यद झ ल. सन टन क यद कर नसत त च वभ जनअश पद धत न क ल ह त क क णत ह एकस थ अ धकड ईजडह ऊनय. आध प स न म तअसण र अ धक म तझ ल पणत य चबर बरकष टकर न, व य प रकरतनव य न म तझ ल ल न ग रकह म ठ य स ख य न ह त. स ह जकचय नव म त च त पध र ज न य म त न आ णअम रउमर व न ज णव ल गल. वश षत ज व ह नव म तर जक यहक क च म गण कर ल गल. सन टआ णसत त च य सवर वभ ग मध य अम रउमर व च चबह मतअसल य न य नव य न म तह ऊप हण ढय वग र च प खक पण य च आ णसवर सम व शकव भ व अश श सनव यव थ त लस थ न स क चतकरण य च य त नक ल. थमआध सन टसद यअसण ढय घर त लएकसद यक यम सन टसद यर ह शक लअस क यद करण य तआल. न तर सन टन नवडल ल एकम डळर ज यक रभ रबघ लअस ठरवण य तआल. य म डळ ल वश षअ धक रद ण य तआल. व य प रकरण य ब बतकर यच कर रन म, सवर क रच परव न अश ग ष ट सगळ य स ठ म क तनठ वत व शष टवग र प रत य चस क चतकरण य तआल य. आ णय च प रण मएक णचर ज यव यव थ खच च ह ण य तझ ल. आ थर क गत थ बल आ णज य व ग तव ह नसशहरभरभर ट ल आल ह त त य चव ग तत लय ल ह ग ल. श सन व यव थ 145

145 य र प त लसव र तज तल कस ख य असल ल य शहर प क एकअसल ल व ह नसआत क वळएकपयर टन थळउ रल आह. स थ त मकरचन म ळ भरभर टह ऊनस थ त मकरचन म ड तक ढल य न आ थर कभरभर टलय ल ज ण ह र म म ण चव ह नसमध ह घडल. ल डन ल डनमध ल वल यमल य ल ह त न वणण य प क ष, क पड वणण र मश नआव यकआह व टल. अस मश नज,अ धकव ग न आ णअ धकउत तमपण क पडतय रकर शक ल. त य न य चग ष ट च ध य सघ तल आ णअख रबढय च यत न न तरइ.स. १५८९मध य अस मश नबनवण य तत य ल यशआल. त य च प ट टघ ण य स ठ त य न प हल य ए लझ ब थर ण कड (१५५८-१६०३) अजर क ल. पणमश नम ळ कत य कल कब र जग रह त लआ णब र जग र त नर जक यअस त षजन म ल य ईलय भ त न र ण न मश नबनवण य च परवनग न क रल. प ढ ह मन य न समध य ग ल. पण तकड ह त य ल परव नग न मळ ल य न त ह तहलवतपरतआल. ए लझ ब थज ऊन तच य ज ग प हल एडवडर (१६०३-१६२५) ह र ज झ ल ह त. म ऽत य न ह आध च य चक रण तवमश नबनवण आ णव परण य ग ष ट ल म न यत दल न ह. ह घटन औद य गकब त च य आध च आह. एख द य ग ष ट म ळ र जक यस रचन अ थरह ईलअश शक यत नम र णह त चर जक यन त त व न त ग ष टप ढ ज ऊनद ण य च यत नक ल. य प व र र मआ णव ह नसमध य क वळआपल सत त अब धतर ह व म हण नसवर सम व शक गत ल ब ध आण ण य तआल. आ णत य स ठ स थ त मकरचन म ड तक ढण य तआल. ल डनमध य म ऽस थ त मकर पअसल ल र जक यव यव थ व पर नचनव नश धघ ण य सब धनघ लण य त आल. इ ग ल डमध य इ.स. १२१५मध य र ज ज नल क दकर न म ग न च ट र वरत य च व क षर घ ऊनस सद यव यव थ नम र णक ल ग ल. आ णहळ हळ ह व यव थ त त प रत नर हत त य च प रवतर नएक पक क य अश स थ तझ ल. प ढ औद य गकब त न तरआल ल य स बत त बर बरल क न अ धक धकर जक य व त त र य च म गण क ल. आ णत य व ळ स सद यच कटअ तशयपक क असल य न, स सद च स थ मजब तअसल य न म ग न च ट र च प य असल य न त य म गण वरब धनघ लण सत त ध ढय न श क यझ ल न ह. य त नचइ ग ल डमध य ल कश ह म ळ र जतग ल आ णएक ल कश ह स थ तय रझ ल. श सन व यव थ 146

146 स थ करण च आव यकत - क ह उद हरण क णत य ह क रच सक र त मकबदल कर यच अस लतरत एक व यक त प रत मय र दतनस व. म ठ बदलह क यमव यव थ बदल त नचस ध यह त. क णत ह स श स न च सवयह स थ त मकव ह यल हव. शवस न आ णक म सच उद हरण र जक रण त, व यक त क तपक षब धण अस लतरत पक षत य व यक त बर बरस पत क व शवस न च उद हरणघ य यच झ ल तर ब ळ स ह ब च य न तर शवस न च य अ तत व वरच श न चन ह नम र णह त. शवस न च नवडण कय ऽण भक कमअसल (फक तम बईमधल ) तर त य स प णर व यव थ च प य ह एकव यक त आह. आ णत य म ळ चह व यव थ ब ळ स ह ब बर बरआत उतरण ल ल गण य च शक यत आह. २०१२ मध य झ ल ल य झ ल ल य दसर म ळ व य त लब ळ स ह ब च भ षण (२४ऑक ट बर२०१२) ह त य च चद य तकह त. क म सपक ष च तस न ह. य पक ष च रचन व त त र यप वर क ळ प स नह ग वप तळ प स नवरत ब धल ग ल ह त, आ णत य म ळ चत १२५प क ष ज त वष र टकल. इतक चनव ह तर त य कपद धक र, ब ठक य च न मण क- नवडण कवइतरपद धत य सगळ य च एकबर - व ईटस थ त मकरचन तय रझ ल आह. च गल र जक रणव यक त क नसत त ध रणक असत. प ण व हत कप ल स वभ ग प ण य तमन जप ट लह व हत कश ख च प ल सउप य क तअसत न त य न अ धक धकल क पयर तप चण य स ठ, प ल स-न ग रकस व दव ढवण य स ठ व हत कश ख च फ सब कप ज स र क ल ( य म ध यम त न दवस ल श कड ल कतब र न दव ल गल आ णव गव गळ य पद धत न व हत क वभ ग श स व दस ध ल गल. य ल मळ ल ल तस दअभ तप वर चह त. म ऽय त त यउपबम च स थ करणझ ल न ह. आजमन जप ट लय च बदल झ ल य न तरह फ सब कप जक यर रतजर असल तर आध इतक भ व न ह. श सन व यव थ 147

147 म हल ल क मट ब ठक प ण य त त य कक ष ऽ यक य र लय तम हन य त नएक दवसम हल ल क मट च य ब ठक ह त त. न ग रकआ ण श सक यअ धक र अश ह ब ठकह त. सदरब ठकह आय क त न २६ऑक ट बर२००५र ज क ढल ल य आद श न स रह त. म ऽतर ह य ब ठक च स थ करणझ ल ल न ह. नत यन म न य ब ठक ह त त, य ब ठक न अ धक र ह उप थतअसत त. म ऽम हल ल क मट च क धक रक य,कतर व य क यय वषय क णत ह ग ष ट ल खतस पष ट वर प तउपल ब धन ह. स ह जकचन ग रक च सहभ गव ढवण य च य द ष ट न स र झ ल ल ह उपबमअद य पक वळउपबमय प तळ व रचअस नत य च स थ करणझ ल ल न ह. म र त भ पकरय च य व डर सभ प पर च चवडमह प लक त२००७-२०१२य क लख ड तक यर रतअपक षनगरस वकम हणज म र त भ पकर. म र त भ पकरआपल य व ड र तठर वकक ल वध न व डर सभ घ तअसत. एख द क मआपल य व ड र तकर यच क न ह य ब बतल क कड नक लम गतआ णय सभ तमतद नह ऊन न णर यघ तल ज ई. ल क च सहभ गव ढवण र ह उपबमफक तम र त भ पकरय च य चव ड र तर बवल ग ल. य उपबम च स थ करणझ ल न ह. म र त भ पकरफ व र २०१२मध य झ ल ल य नवडण क तपर भ तझ ल वत य व ड र तह ण ढय व डर सभ ह ण आत ब दझ ल. म ण सबदलल य वरउपबमब दपडल य सत य उपबम च स थ करणझ ल ल न ह अस अथर ह त. नर म द य च स -श सन त ल य ग 107 नर म द न ग जर तमध य स श स न च क ह य ग आपल य र ज य त र बवल आह त.त य य ग च प रण मक रकत अज न सद ध झ ल ल न ह. तर ह य ग स - श सन तल य क ह सवय च य न म तकरण कड म हणज च स थ क रण कड उचलल ल प ऊलच म हण यल हरकत न ह. सन २००१ मध य ग जर तच य म ख यम ऽ पद च स ऽ ह त घ तल य न तर लग चच ग जर तच य सव र ग ण वक स च ध य य ठ व न म द य न एक भव य ध रण आखल. त य ल 107 प र शष ट (१५)- नर म द न ग जर तस ठ क य क ल? श सन व यव थ 148

148 Ôप च म त य जन Õ अस न व द ण य त आल. ज ञ नशक त ( शक षण), ऊज र शक त, जलशक त, जनशक त (ल क सहभ ग) व रक ष शक त य प च म ख य वषय वर वक स आर खड तय र करण य त आल. त य न व:च एक स क त थळ स र क ल ज य वर त य न र ज य त स र क ल ल य त य क य ग बद दल स प णर म हत दल ल असत. म द न त य च य प हल य क ह म हन य मध य सवर श सक य अ धक ढय बर बर व वध वषय वर शक षण क यर बम र बवल. त य च य मत, य य ग म ळ त य न एक णच बदलल ल य क यर पद धत च आव क लक ष त आल आ ण त य म ळ त य च क म मधल सहभ गह व ढल. समयद न: र ज य च य स वणर मह त सव वष र त त य क न ग रक र ज य ल क ह तर द ण ल गत य भ वन न म द य न तर ण न १०० त स ल क पय ग क म ल द ण य च आव हन क ल. न ग रक क ह ठर वक क म स ठ आपल व ळ द ऊ शकत त. ह ग जर त सरक रच फ रच व गळ कल प. आपल न व स क त थळ वर न द वल य वर त मच न व, पत त तप सल ज त. तप सण प णर झ ल य वर त म ह ल नवडल ल य क म त सहभ ग ह त य त. ह कल प अज नह च ल आह अस कळत. व गत: म ख यम ऽ आ ण न ग रक मध य थ ट स व द घडव न आणण य स ठ व गत उपबम स र करण य त आल. ग ध नगरमध य त य क म हन य च य च थ य ग र व र व गत दवस असत. य दवश श सन त ल सवर उच चपद थ सव र च य तब र न उत तर द त त. तब र च स गणक द व र र तसर न द घ तल ज त व त न त च र त स च य आत य तब र ल उत तर द य व ल गत. ज व ह म ख यम ऽ व ह डओ क न फरन सद व र सवर जल ह य श स पकर स धत त, त व ह स ब धत ख त य च य कमर च र य न द प र त न व जण य प व र न ग रक च य सम य च उत तर द य व ल गत त. त य क न ग रक ल एक प ठ प ठ व श दल ज त. वत म ख यम ऽ त य क तब र च स व तर दखल घ त त. ख त य न प ठ वल ल म हत तब रद र च य आ ण स ब धत जल ह धक र / जल ह वक स अ धक र /प लस आय क त आ ण इतर अ धक र य च य उप थत त ऑनल इन तप सल ज त. त य वर शक यत त य च ठक ण म गर क ढण य च यत न क ल ज त. दखल घ तल य ख र ज एकह अजर शल लक ठ वल ज त न ह. ह सवर तपश ल व गत च य ड ट ब समध य स ठवल ज त. त य क तब र च वत ऽ न द ठ वल ज त. आध नक त ऽज ञ न च य य अ भनव व पर म ळ श सन व यव थ वरच व व स व ढण य स मदत ह त. क मनव ल थ ट लक म ऑगर न यझ शन आ ण य नव ह सर ट ऑफ म च टर य स रख य आ तरर ष टर य स थ न य उपबम च वणर न ई-प रदशर कत च उत क ष ट नम न अस क ल आह. म द च य क यर क ल त एक ग ष ट कष र न ज णवत त म हणज त य न क यमच त य च य क म मध य ख प आणल. त य क क म ल व यव थ पक य रचन आणल. म ख य म हणज त श सन व यव थ 149

149 व यव थ ल वत न र ज य तल य व यव थ पन ल स म ल कर न घ तल. त य उपर त य न त य क क म टप प य -टप प य न कर न त य त य क टप प य च ज हर तह च ख क ल. बह रमध ल नत शक म र 108 य उलट नत शक म र न बह रमध य क ल ल क म जर ख प महत व च असल तर त य मध य व यव थ पक य बदल क ह दसत न ह. त एक म णस न एक व ळ ल क ल ल क म व टत. उद हरण थर - र ज य तल ग न ह ग र कम करण य स ठ त य न त य एक व ळ सच जलदगत न य य लय अ तत व त आण न सवर जबर ग न ह ग र न त र ग त ट कल त य न र ज य तल य ग न ह ग र च म ण क ह क ळ स ठ कम झ ल. पर त ह र ज य च य एक ण क यद -स व य थ च य द ष ट न द रग म प रण म करण र उपबम न ह. क रण य मध य ग न ह ग र ल आळ घ लण र क णत ह क यम वर प उप य न ह त. तस च म ल च श ळ तल गळत थ बवण य स ठ त य न म ल न स यकल व टल य. परत, एक अ तशय च गल उपबम पण य त क णत ह द रग म बदल करण र क यमच व यव थ पक य बदल नव ह. य मध य जर एख द ल श ळ शक यच असल पण परवडण र नस ल तर श यव त त च स य न ह क व स क तक क रण म ळ जर म ल न तत य च प लक श ळ प स न द र ठ वत असत ल तर त य वर उप य न ह. शक ष कड बघण य च व गळ द ष ट क न न ह. म हण नच जर य य जन थ ड य क लख ड स ठ ल क न आवडत असत ल तर ह य च य द रग म प रण म बद दल श क व टत. क रण ह बदल व यव थ मध य सहभ ग कर न घ ण य त आल ल न ह त. 108 प र शष ट (१६)- बह र : क ह लक षण य म द द. श सन व यव थ 150

150 प ल स य ऽण व स रक ष व यव थ प ल स य ऽण व अ तगर त स रक ष व यव थ ह स वध न त र ज य च य य द त ल वषय (र ल व प ल स वगळत ) म हण न दल ल आह. र ज यसरक र च नयम व क यद य न स र स ब धत र ज य त ल प ल स य ऽण अ तत व त आह. मह र ष टर त ग ह वभ ग च ४ भ ग आह त. प ल स, प रवहन, र ज य उत प दन श ल क आ ण ब दर. प ल स य ऽण थ ट र ज यसरक र त ल ग हम त र य च य ह त ख ल य त. प ल सस ध रण स ठ क ल ग ल ल यत न- व वध नव त त प ल स अ धक र, क यर कत र य न प ल स आ ण स रक ष य ऽण च य ब बत त म ख यत प ढ ल आक ष प न दवल आह त- १. प ल सदल च य द न दनक रभ र तर जक यह तक ष प २. उच च पद वर न मण क करत न क णत ह न मक नकष ठरवल ल नसण. ३. व रष ठ च य आ ण पय र य न र जक य न त य च य इच छ ख तर ह ण ढय प ल स अ धक ढय च य बदल य. कम न क यर क ल न श चत नसण. ४. प ल स दल त अन व षण( ) आ ण क यद स व यव थ क यम र खण य द न वत ऽ ग ष ट स ठ वत ऽ वभ ग नसण. ५. प ल स दल त ल न मण क, बदल य, बढत य य मध य स स ऽत आ ण समन वय नसण. ६. प ल स अ धक ढय च य व कमर च ढय च य वर ध त ल तब र स ठ वत ऽ धकरण. ७. र ष टर य प तळ वर समन वय नसण य आ ण अश आक ष प च नर करण क ल ज व य उद द श न द न नव त त प ल स मह स च लक न १९९६ मध य सव र च च न य य लय त जन हत य चक द खल क ल. सप ट बर २००६ मध य सव र च च न य य लय न वर ल स त म द द य ब बत नद र श सवर र ज य सरक र न आ ण क सरक रल दल. व त य च प लन करण य तह ज न व र २००७ च म दत दल. प ढ क ट र त र ज य न म दतव ढ म ग न घ तल. र ज य न सव र च च न य य लय च य नद र श च प लन न क ल य बद दल य चक कत य र न र ज य च य वर ध त अज न एक य चक द खल क ल. खटल च ल च र हल. य च दरम य न सरन य य ध श न एकह र ज य सहक यर करत न ह, आम ह क य कर व? अस उद ग र क ढल. अख र न व ह बर २०१० र ज सव र च च न य य लय न दल ल नद र श न प ळल य न मह र ष टर, उत तर द श, कन र टक आ ण प.ब ग ल य च य वर ध त न ट स क ढल य. श सन व यव थ 151

151 त यक ष त अद य पह मह र ष टर त सव र च च न य य लय च य नद र श च प लन झ ल ल न ह. 109 प ल सदल त लइतरक ह ऽ ट म हत त ऽज ञ न च कम व पर- इतर सवर श सक य क य र लय म ण च प ल स दल तह असल ल एक महत वप णर ऽ ट म हणज उपलब ध म हत च स गणक करण झ ल ल नसण आ ण एक ण द न दन क रभ र त म हत -त ऽज ञ न च अ तशय कम व पर. य म ळ प ल स दल च ह क म ल ल फत च य क रभ र त अडकत. इतक च नव ह तर अत यल प प रदशर कत म ळ ट च र ल ह आम ऽण मळत. प लस च स ख य - य न ट ड न शन सच य नकष न स र दर एक ल ख ल कस ख य म ग २२० प ल स अस व त. भ रत त एक ल ख ल कस ख य म ग सर सर १३० प ल स आह त. 110 ह च स ख य मह र ष टर त १६० 111 च य आसप स असल तर य.एन. च य नकष प स न द रच आह. आध नक शक षण क व शस तर - दहशतव द, नक षलव द, स घट त ग न ह करण ढय ट ळ य य च य कड ल हत य र, त ऽ, नवनव न त ऽज ञ न य च य वर द ध लढण य स ठ प ल स दल स तत य न अद यय वत करण य च गरज आह. त य स ठ आध नक प ल स शक षण क च ह आव यकत आह. मह र ष टर प लस च एक ण ९ प ल स शक षण क आह त. 112 र जक य य ऽण आ ण प ल स दल य च य त ल स स ऽत च अभ व- प ल स दल आ ण र जक य य ऽण, वश षत थ नक वर ज य स थ च य य ऽण, य त स स ऽत च अभ व दस न य त. प ल स ठ ण य च य वग र हद द र जक य य ऽण न स स गत नसत त. उद. मह प लक त ल भ ग च य हद द आ ण प ल स च क य च य हद द स रख य नसत त. स ह जकच थ नक वर ज य स थ न स वर ज नक स रक ष व यव थ त महत वप णर भ मक बज वत य त न ह. थ नक र जक य य ऽण ल स स गत अश थ नक प ल स दल च रचन करण य च आव यकत आह. इतक च नव ह तर थ नक प ल स दल च य ब बत त नणर य बय त थ नक वर ज य स थ न स म व न घ तल प हज of policemen per people in india is 130.htm 111 मह र ष टर त ल प लस च स ध रण स ख य १,८०,००० आह. आ ण ल कस ख य ११ क ट श सन व यव थ 152

152 नवडण कआय ग भ रत स रख य ल कश ह द श मध य नवडण कआय ग 113 ह एकअनन यस ध रणमहत वअ सल ल स थ आह. स वध न ततरत दक ल य न स रद शभर तय ग यत य व ळ व वध तर वरवघटन त मकस थ स ठ ख ल य आ णम क तव त वरण त नवडण क घ ण आ ण नक लज ह रकरण ह नवडण कआय ग च म ख यक मआह. तस चय अन ष ग न य ण ढय मतद रय द य बनवण य स रख क म ह नवडण कआय गचकरत. क य नवडण कआय ग कड स वध न न ल कसभ, र ज यसभ, र ष टर पत, उपर ष टर पत वसवर र ज य च य वध नसभ - वध नप रषद य च य नवडण क घ ण य च जब बद र स पवल आह. क य नवडण कआय ग घटन त मकदज र स वध न च य कलम३२४मध य नवडण कआय ग बद दलस गण य तआल आह. य तच नवडण कआय ग च रचन वक य र य वषय स गतल आह. Under Article 324(1) of the Constitution of India, the Election Commission of India is vested with the power of superintendence, direction and control of conducting the elections to the offices of the President and Vice President of India. भ रत च स वध नअ तशय पष टपण नवडण कआय ग च क यर आ णजब बद र नम दकरत.अस घटन त म कदज र असल य न च नवडण कआय ग ल अनन यस ध रणमहत वआह. घटन त मकतरत द बर बरच नवडण कआय ग च क मक जकश क र व ह व ह न मक ठरवण र व वधक यद व नयमकरण य तआल आह त. य मध य सव र तम ख यक यद म हणज Representation of Peoples Act, य बर बरच & -, 1952, &, 1957,, 1961,, 1960, &, 1965 &, श सन व यव थ 153

153 1974 ह ह क यद नवडण कआय ग च क मक जकस व ह व य वषय स गत त. रचन नवडण कआय क त स वध न न स र नवडण कआय ग तएक क व अ धक नवडण कआय क तअस शकत त. र ष टर पत म ख य नवडण कआय क तवइतरसह य यक नवडण कआय क त च न मण ककरत. १९५०प स न१९८९पयर त नवडण कआय गह एक-सद य यम डळह त. १९८९मध य म ऽ नवडण क च व ढल ल भ रलक ष तघ ऊनद नअ त रक त नवडण कआय क त च न मण कर ष टर प त न क ल. म ख य नवडण कआय क तआ णइतरद नआय क त नवडण कआय क तय च नवडण कआय गबनल. य मध य म ख य नवडण कआय क तवइतरआय क त मध य मतभ दअसल य स नवडण कआय ग च नणर यबह मत न घ तल ज त त. सध य नवडण कआय ग तम ख य नवडण कआय क तआ णद नसह य यक नवडण कआय क तआह त. न मण क प स न६वष र क व ६५वष र वयय प क ज आध य ईलत वढ नवडण कआय क त च म दतअसत. दल ल य थ ल नवडण कआय ग च य स चव लय त३५०अ धक र वकमर च र नवडण कआय ग च य ह त ख ल क मकरत त. 114 वआय ग न घ तल ल य नणर य च अ मलबज वण करण य च क मकरत त. नवडण कआय क त च दज र नवडण कआय ग च अनन यस ध रणमहत वलक ष तघ ऊन नवडण कआय क त न वश षदज र असत. नवडण कआय क त न सव र च चन य य लय च य न य य ध श म ण व तन, भत त वइतरश सक यस य स वध मळत त. 115 नवडण कआय क त सपद वर नक ढ नट कण नवडण कआय क त सम दत प व र चक ढ नट कण य च बय सव र च चन य य लय च य न य य ध श स क ढ नट कण य इतक च कचकटवकठ णअसत. नवडण कआय क त न अय ग यव नयमब ह यवतर नक ल असल य सत थम वत ऽच कश स मत म फर त सद ध to information/pn_ pdf 115 (Conditions of Service) Rules, 1992 श सन व यव थ 154

154 व ह व ल गत. तस त सद धझ ल य सस सद च य द न ह सभ ग ह तठर वम डल ज त व कम नद नत त य शबह मत मळ ल य सच नवडण कआय क त ल पद वर नब ज ल स रण य तय त. नवडण क च बय अ धक धक वच छ, प रदश र आ णसरक र ह तक ष प प स नद रर ह व म हण नस वध न न नवडण कआय ग ल दल ल ह ख सस र क षणआह. आ णय द ष ट न नवडण कआय ग च महत वह न य यव यव थ म ण असत. नवडण कआय गवर जक यपक ष र जक यपक ष थ पनक ल य वर नवडण क लढवण य स ठ र जक यपक ष म हण न नवडण कआय ग कड न दण करण अप क षतअसत. र जक यपक षम हण नन दण क ल य वरपक ष च आ थर कव यवह रपक ष अ तगर तल कश ह य कड नवडण कआय गलक षठ वत. र जक यपक षम हण नन दण झ ल ल य पक ष न वश षदज र मळत. नवडण क च य व ळ उम दव र न नवडण क चन हव टपकरत न थमन दण क तर जक यपक ष च य उम दव र न ध न यद ण य तय त वन तरचअपक षउम दव र न चन हद ण य तय त. 116 नवडण कआय गन दण क तपक ष न क ह नयम च 117 प तर त क ल य वर र ष टर यपक ष क व र ज य तर य पक षअश म न यत द त. र ष टर यपक ष च नवडण क चन हद श त लइतरक णत ह र जक यपक षव अपक षउम दव रक णत य च नवडण क तव पर शकतन ह. र ज य तर यपक ष च य ब बत तह चर ज यप तळ वरल ग ह त. नवडण क बय नवडण कआय ग स नवडण क ब बतअ तम नणर यघ ण य च अ धक रअसत त. त य द ष ट न नवडण कआय गह जस नवडण क च आय जकअसत तस चआय ग वरव द मध य नव ड कर ण य च न य य लय नजब बद र (Quasi-judicial) पणअसत. नवडण क च य क ळ त नवडण कज ह रझ ल य प स नत अ तम नणर यल ग पयर तसवर बय नवड ण कआय ग च य द खर ख ख ल ह तअसत. नवडण कआय ग च य क यम वर प असण ढय कमर च ढय शव यम ठ य म ण तमन यबळ च आव य कत नवडण कआय ग ल नवडण क दरम य नल गत. Representation of Peoples Act the Election Symbols (Reservation and Allotment) Order, श सन व यव थ 155

155 च य कलम१५९न स र नवडण क स ठ नवडण कआय ग ल आव यक ततक कमर च र उपलब धकर नद ण ह र ष टर पत (क सरक र), र ज यप ल (र ज यसरक र) आ ण त य क थ नक वर ज यस थ च जब बद र आह. श सक यअ धक र वगर आ णश सक यश ळ च शक षकय च य म ध यम त नह गरजभ गवल ज त. नवडण क दरम य न नवडण कआय ग च य स चन वआद शय क यम वर प नसण ढय कमर च ढय न ब धन क रकअसत त. 118 त य च प लननझ ल य सस ब धतकमर च ढय च स व त न नल बनह ऊशकत. 119 ल कसभ नवडण कह नवडण कआय ग च य द ष ट न सव र तम ठ जब बद र असत. २००९स ल झ ल ल य ल कसभ नवडण क तद श त लएक णमतद र च स ख य ह त ७१,६९,१८५,१०१. य च नवडण क त८,३४,९१९मतद नक उभ रण य तआल ह त. य नवडण क तजवळजवळ५०ल खकमर च र नवडण कआय ग च य द खर ख ख ल क मकरतह त. य मध य स रक ष कमर च र (प ल स, नमल कर जव नइ.) अ तभ र तन ह. मतद नय ऽ १९९८च य मध य द श, दल ल, र ज थ नय र ज य च य नवडण क त य गकतत व वरसव र तप हल य द मतप ऽक च य ऐवज मतद नय ऽ व परण य तआल. त य न तर२००४च य ल कसभ नवडण क तह य ऽ व परण य तआल. मतद नय ऽ म ळ मतप ऽक छ पण, त य ब बतच इतर ट शनर, मतप ट य, त य च व हत क, मतम जण, य सगळ य च य खच र त च डम ठ य म ण तकप तझ ल. तस चमतद न च व गह व ढल. व ढत य ल कस ख य च य द ष ट न अन कमतद नक उभ रण आ णएक णचमतद न बय स टस ट तकरण य तह मतद नय ऽ च व परउपय क तठरल आह. नवडण क मध य मतद नय ऽ मध य फ रफ रह तअसल य च तब रन हम चऐकण य तय त. पण नवडण कआय ग च य द व य न स रमतद नय ऽ मध य फ रफ रह ण शक यन ह. य ऽ त लम यब चपस लक ल ल असत. वत य वरनव य न म म गकरण स प न ह. 118 ELECTION COMMISSION OF INDIA, vs. STATE BANK OF INDIA, the Supreme Court has made it abundantly clear that the services of those government servants who are appointed to public services and posts under the Central or State Governments as well as those who are employees of the local authorities will have to be made available forthe purpose of election and any such government servant or employee of the local authority who shall defy therequisition, may receive suitable punishment.( suspended for refusing poll duty/ html श सन व यव थ 156

156 शव यमतद नय ऽ ह स वर ज नकक ष ऽ त ल(public sector) भ रतइल क श नक स ल मट ड, ब गळ र आ ण इल क श नकक प र र शनऑफइ डय, ह ब द य द नक पन य बनवत त. आच रस हत 120 आच रस हत ह नवडण क च य व ळ उम दव रवर जक यपक षय च य द ष ट न महत व च ग ष टअसत. नवडण क च य आध च य क ळ त नवडण कआय गआच रस हत ल ग करत. आच रस हत य च अथर नवडण क च य क लख ड तर जक यपक षआ ण नवडण क ल उभ उम दव रय न कस व ग व य वषय च नयम. नवडण क भयम क तआ णन य य यव त वरण तप रपड व य तय स ठ नवडण कआय गआच रस हत ल ग करतअसत. ज य दवश नवडण क च अ धक तघ षण ह त त य दवस प स नआच रस हत ल ग ह त. नवडण क दरम य न नवडण कआय गउम दव र वरआ णर जक यपक ष वरनजरठ वत आ णआच रस हत च उल ल घनझ ल आह अस दसल य सद ष वरक रव ईकर शकत. तश क रव ईकरण य च प णर अ धक र (Quasi Judicial) नवडण कआय ग ल असत त. २००९च य ल कसभ नवडण क त नवडण क वरब रक ईन लक षठ वण य स ठ द शभर त७४,७२९ व हड ओ च ऽ करणकरण र कमर च र न मल ह त. य शव य४०,५९९ ड जटलक म र व परण य तआल श सन व यव थ 157

157 र ज य नवडण कआय ग ज य म ण क य नवडण कआय गह एकघटन त मकस थ आह त य च म ण र ज य नवडण कआ य गह घटन न तय रझ ल ल स थ आह. र ज य त लसवर थ नक वर ज यस थ च य नवडण क घ ण ह र ज य नवडण कआय ग च जब बद र असत. मह र ष टर त लसवर मह नगरप लक, नगरप लक, नगरप च यत, म मप च यत, प च यतस मत, जल ह प रषदय च य नवडण क र ज य नवडण कआय गघ त. सदर नवडण क स ब धतस थ च म दतस पण य प व र घ ण ब धनक रकअसत. घटन त मकदज र १९९२मध य घटन द र त करण य तआल. वत य त थ नक वर ज यस थ न घटन त मकदज र द ण य तआल. य द र त न स रघटन तनव य न घ लण य तआल ल य कलम२४३क य तरत द न स रर ज य नवडण कआय ग च थ पन झ ल. रचन र ज य नवडण कआय क त र ज य नवडण कआय क त च न मण कर ज य च र ज यप लकरत. र ज य नवडण कआय क त ब बतच नयमक य नवडण कआय क त म ण चअसत त. मह र ष टर र ज य नवडण कआय ग च म ख यक य र लयम बईमध य अस नत थ ८१कमर च र क मकरत त. 122 र ज य नवडण कआय क त च दज र र ज य नवडण कआय क त च दज र ह उच चन य य लय च य न य य ध श म ण असत. त य न स रचत य ल व तनवभत त दल ज त त. त य च म ण उच चन य य लय च य न य य ध श ल मळण ढय श सक यस य स वध र ज य नवडण कआय क त ल मळत त श सन व यव थ 158

158 र ज य नवडण कआय क त सपद वर नक ढ नट कण र ज य प ल सर ज य नवडण कआय क त ल पद वर नय क तकरण य च अ धक रअसल तर क ढ नट क यच म ऽअ धक रन ह. एख द य उच चन य य लय च य न य य ध श सक ढ नट कण य स ठ ज पद धतअवल बल ज त त चपद धतर ज य न वडण कआय क त न पद वर नक ढ नट कण य स ठ अवल बण ब धनक रकआह. र ज य नवडण कआय ग च कतर व य र ज य नवडण कआय ग च कतर व य ह क द य नवडण कआय ग म ण चअसत त. मतद रय द य बनवण, भयम क तवन य य य नवडण क घ ण, आच रस हत च अ मलबज वण, नवडण कस दभ र तव द मध य नवड द ण इ. य स ठ आव यककमर च र वगर उपलब धकर नद ण ह र ज य प ल च म हणज चपय र य न र ज यसरक र च क मअसत. श सन व यव थ 159

159 नय जनआय ग नय जन आय ग च स र व त प डत जव हरल ल न हर य च य प ढ क र न झ ल. भ रत च य सवर सम व शक आ थर क वक स स ठ द घर क ल न नय जन च आव यकत असल य च लक ष त घ ऊन नय जन आय ग च क सरक रच य ठर व द व र म चर १९५० मध य थ पन करण य त आल. प त ध न ह च नय जन आय ग च पद सद ध अध यक ष असत त. अथर, शक षण, श त अश वषय तल तज ञ नय जन आय ग वर नय क त क ल ज त त. प त ध नच अध यक ष असल य न स र व त प स नच नय जन आय ग ल महत व प त झ ल. 123 नय जनआय ग च क म नय जनआय ग च क म प ढ ल म ण ठरवण य तआल ल आह त- १) द श त लस धनस मम, भ डवलआ णमन यबळय च आढ व घ ण. द श ल आव यकअश य ग ष ट मध य व ढकश करत य ईलय शक यत च वच रकरण. २) द श त लस तर त च भ व व परह ण य च य द ष ट न नय जनकरण. (व षर कवप चव षर कय जन तय रकरण.) ३) ध न यबमठरव नउपलब धस तर त च व परकस आ णक णत य टप प य तकर यच य च नय जनकरण. ४) य जन च य भ व अ मलबज वण स ठ आव यकअस स म जकर जक यबदलस चवण. तस चआ थर क गत ल ब ध आणण ढय घटक च श धघ ण. ५) क ल ल य नय जन च य यश व अ मलबज वण स ठ आव यकय ऽण च वर पठरवण. ६) अ मलबज वण दरम य न त य कटप प य वरम ल य कनकरण, आ णआव यकत असल य सबदल, स ध रण स चवण. ७) क अथव र ज यसरक रन स चवल य स क व आ थर कप र थत प हत आय ग सगरजव टल य स, नय जन च य अ मलबज वण तमध य वध बदलस चवण श सन व यव थ 160

160 नय जनआय ग च रचन 124 य आध चउल ल खक ल य न स रप त ध न नय जनआय ग च अध यक षअसत. त य चबर बरउप ध यक षआ णइतरसद य नय जनआय ग वरन मल ज त त. य मध य शक षण, अथर, श त य वषय तल तज ञआ णमहत व च म ऽ असत त. सध य नय जनआय ग त१६सद यआह त. त य तक पल सब बल, शरदपव र, एसएमक ण य स रख म ऽ आह ततस च. अ भज तस न,.नर ज धवय स रख य तज ञ च सम व शआह. तस च नय जनआय ग च वषय न स र (श त, शक षणइ.), र ज य न स रव गव गळ वभ गआह त. वभ गव र नय जनकर नत य सगळ य च मळ नएकआर खड बनत. आ णमगअ तमय जन (प चव षर क/व षर क) बन वल ज त. नय जनआय गआ णन शनलड व हलपम टक न सल (NDC) नय जनआय ग च सवर सद य, प त ध नआ णद श त लसवर र ज य च म ख यम ऽ य च मळ नन शनलड व हलपम टक न सल (NDC) म हणज चर ष टर य वक सप रषदबनत. नय जनआय ग च य रचन वरआ णक म बद दलत एकस सद ल जब बद रनसण र अस सम तरम ऽम डळ (Supre Cabinet) असल य च टक करण य तय तअस. भ रत स रख य द श त स घर ज य पद धत आह आ णर ज य न क ह म ण त व यत तत आह, आ णम हण नचर ष टर यप तळ वरच य य जन बनवत न आ णत य च अ मलबज वण करण य च य बय तर ष टर य वक सआय ग च आव यकत आह अस नय जनआय ग न प हल य प चव षर कय जन द व र स चवल. त य न स र६ऑग ट१९५२ 125 र ज र ष टर य वक सप रषद च थ पन झ ल. र ष टर य वक सप रषद च (NDC)च क म - १) र ष टर यय जन च आढ व घ ण. २) र ष टर य वक स वरप रण मकरण ढय स म जकवआ थर कध रण च वच रकरण notes on the national development council ofindia.html श सन व यव थ 161

161 ३) र ष टर यय जन च य उ द दष टप त र स ठ आव यकउप यय जन स चवण, तस चल कसहभ गव ढ व, श क यस व स ध र व य य द ष ट न उप यस चवण. ४) व षर क- प चव षर कय जन बनवण य स ठ नय जनआय ग ल क ह म गर दशर कतत व स चवण. ५) नय जनआय ग न बनवल ल य य जन च वच रकरण, त य सआव यकत असल य सबदलकर न/ नकर नम ज र द ण. ६) य जन च व ळ व ळ आढ व घ ऊनत य तआव यकअसल य सस ध रण स चवण. नय जनआय ग प क ष ह कत तर अ धकमहत वर ष टर य वक सप रषद ल आल आह. क रणत द श त ल नय जन ब बतक णत ह नणर यघ ण र सव र च चय ऽण बनल आह. तच नणर यसव र वरक यद श रद ट य ब धनक रकनसत त. पणतर ह र ज य च म ख यम ऽ, प त ध नआ ण नय जनआय ग च सद यअश च बनल ल ह प रषदअसल य न तच नणर यड वलल ज तन ह त. नय जनआय गआ णक -र ज यस ब ध NDC मध य र ज य च म ख यम ऽ असल य न, आ णत चर ष टर यय जन न म न यत द तअसल य न भ रत च य स घर ज य पद धत ल धक क ल गतन ह अस य क तव दअन कद क ल ज त. म ऽ नय जनआय ग म फर तक सरक रर ज यसरक र वरअ क शठ वत अश टक ह अन कद क ल ज त. स वध न तक सरक र, र ज यसरक रआ णद घ न ह स य क तपण उचल यच जब बद र अश व गव गळ य वषय च य त नय द य दल ल य आह त. 126 य च अथर ज वषयक वळआ णक वळर ज यसरक र च य य द तआह तत य ब बतक सरक रन क यद करण, ध रणठरवण अप क षतनसत न ह क य नय जनआय ग च य प हल य प चव षर कय जन त ल७०% खचर ह र ज यसरक र च य य द त ल वषय वरकरण य तआल. तरद सढय य जन च य व ळ ह खचर जवळजवळ६५% ह त. एख द य र ज यसरक रच व नय जनआय ग च मतभ दअसत लतर ह स वध नकद ट य क सरक र / नय जनआय गर ज यसरक रल आपल य ल हव तश भ मक घ ण य सभ गप ड शकतन ह. म ऽतर ह स म न यत र ज यसरक र नय जनआय ग च य वर ध तआजवरग ल ल न ह तय च द नक रण आह त- एकम हणज क म ण चबह त शर ज य तह अन कवष र क म सच सत त ह त. 126 स वध न त ल ७ व स च. श सन व यव थ 162

162 आ णद सर महत व च क रणम हणज तस क ल असत तरक सरक रकड नय ण र च ड नध त य र ज य ल उपल ब धह ऊशकल नसत. स र व त प स नच नय जनआय ग न स प णर द श स ठ सवर सम व शकआ णएकसम नय जन बनव ण य च उ द दष टठ वल य न अन कद द शकव गळ पण, व श ट य य कड द लर क षझ ल. य म ळ ह य जन च य अ मलबज वण मध य ऽ ट र हल य. सरक र य क मशन क सरक रन १९८३स ल क - र ज यस ब ध तअभ य सकर नउप यस चवण य स ठ सव र च चन य य लय च नव त तन य य ध शर ज दर स गसर क र य य च य अध यक षत ख ल एकक मशनतय रक ल. १९८८स ल य क मशनन एक१६००प न अहव लस दरक ल ज य त२४७स ध रण स चवण य तआल य ह त य. य अहव ल त ल करणब. १०ह आ थर कस ब धव करणब. ११ह आ थर क- स म जक नय जनय वषय वरह त. सरक र य क मशनन आ थर क नय जनव आ थर कस ब ध ब बतप ढ ल म ण स चन क ल य - १) नय जन च बय अ धक धकर ज यसरक र न सहभ ग कर नघ ण र व ह व. सरक र त लसवर प तळ य वर नय जन च बय र बव व. त य च य मत न महत वद य व. अस क ल य स नय जनआय ग म फर तक सरक रवचर वग जवत आह ह समज तकम करत य ऊशकत. म ठ य ग तवण क प व र नय जनआय ग श सल ल मसलतकर व. २) नय जनआय ग च क मअ धकप रण मक रककरण य स ठ क वळतज ञल क च च नय क त करण य तय व. तस च नय क त ल व शष टक लमय र द अस व. नय जनआय ग च उप ध यक षह अ तशयतज ञअस व. तस चत र जक यनस व. ३) क न स र क ल ल य य जन य कम तकम अस व य त. ४) र ज यसरक रच य य द त ल वषय तक सरक रच य गद नह कम तकम अस व वत य च भ मक ह द य यमअ स व. ५) क प तळ वरआह त य न स रचर ज यप तळ वरह नय जनआय ग च थ पन कर व. म ख यम ऽ य नय जनआय ग च अध यक षअस व. ६) जल ह नय जनम डळ च नय जन त लसहभ गब धनक रकअस व. म ऽसरक र य क मशनच य अन कस चन अ मल तआणल य ग ल य न ह त. श सन व यव थ 163

163 र ज य त नय जनआय ग मह र ष टर र ज य मध य आजर ज य तर वर ल नय जन स ठ २स थ क यर रतआह त. अथर वस ख यक स च लन लय (MahaDES) 127 अथर व स ख यक स च लन लय ह र ज य श सन च म ख स ख यक य स थ म हण न क यर रत अस न स च लन लय स र ज य त ल स ख यक य ब ब स ठ "न डल एजन स " म हण न घ षत करण य त आल आह. स ख यक य ब ब स ब ध र ज य आ ण क सरक र मध ल द व म हण नह ह स च लन लय क म प हत. त य च ध य य Ôपर ण मक रक व क यर क षम नणर य घ ण य कर त सक षम य ऽण च उभ रण Õ अस स गत त. मह र ष टर श सन च नय जन वभ ग 128 ह वभ ग मह र ष टर र ज य च आ थर क नय जन च आर खड, जल ह नय जन वक स क यर बम य स ठ ल गण ढय नध च आर खड, र ज यप ल च य आद श न वय थ पन करण य त आल ल व ध नक वक स म डळ य स ठ ल गण र तरत द, र ज य नय जन म डळ च य आ थ पन वषयक ब ब. नय जन वभ ग च य अ धन त असल ल य य जन तगर त ब ब स ठ तरत द करण व त य वत रत करण व त य च पयर व क षण करण ह य वभ ग च क म आह. 127 अथर व स ख यक स च लन लय श सन व यव थ 164

164 म ल य कन स श स न च घटकय करण तआपणअश क ह उद हरण ब घतल ज य म ळ श सनव यव थ अ धक सक षम ह ण य स ठ मदत ह ईल. पण त यक ष त क ह बदल झ ल आह क? त कस? कत?य च म जण जर झ ल तरच आपण आपल व यव थ ह अ धक भ व बनव शक! आ ण म हण नच म ल य कन.. श सन व यव थ 165

165 श सनव यव थ च म ल य कन आपणर जक रण च स रव त य करण तश सनव यव थ च म ळउद द शआ णस श सनकश ल म हण यच ह प हल आह. त य मध य आपणअस म हटल ह त क अ धकप रण मक रकत आ णक यर क षमत य द नअसल य तरत श स नह च गल श सनअसत. पण, त प रण मक रक आह क न ह ह कस ठरव यच? त ठरव यच प रक षण न. आत त पयर त स चवल ल य सवर उप यय जन त यक ष त आमल त आल य तर टक ऊ ह ण र न ह त ज वर भ व पर क षण ह ण र न ह, व यव थ च म ल य कन क ल ज ण र न ह. आ ण य च द ष ट न ह भ ग अ तशय महत व च आह. म ल य कनकश स ठ? आपल य श सनव यव थ मध य एख द य व यव थ च क व क णत य ह श सक य स थ च म ख उद द श ह ठर वल ल य य जन म ण न ग रक पयर त स य -स वध प रवल य ज ण ह आह. श सन य ग य क र क म करत आह क? एख द य व यव थ मध य क ह ऽ ट न ह त न? ज य ह त न ह व यव थ नम र ण करण य त आल ह त, त ह त स ध य ह त आह न? य आ ण अश अन क श न च उत तर श धण य स ठ म ख यत: य व यव थ च म ल य कन व ह यल हव. म जण महत त व च क णत य ह क म च प रण मक रकत तप स न प हण य स ठ आपल य आध ह त त क य आह? ह ज ण न घ ण, त म ज न घ ण अ तशय महत त व च क म आह. म हणज च आपल य ल क ठपयर त प हच यच आह त कळ शक ल. य स ठ क म च य अवल क न च य क व प रक षण च य ३ क रच य प यढय आपल य ल समज न घ य यल हव य त. य त न प यढय न म ल य कन च य त न प यढय अस म हणत य ईल. आपण त य क प यर क य स गत ह समज न घ ऊय. नय जन क णत य ह नव य क म च, य जन च स रव त करत न य मध न आपल य ल क य स ध य कर यच आह त ह पष ट कर यल हव. त य म ळ च एख द य य जन च अवल कन करत न क व तप सण करत न त य जन क व कल प क णत य प यर वर आह ह पटकन लक ष त य ईल. श सन व यव थ 166

166 य ग य नय जन म ळ म ळ त त य कल प ल कत व ळ ल गण र आह, त य ल कत प स - मन यबळ ल गण र आह, ह कल प प णर व ह यल जर क ह क रण न उश र झ ल तर य खच र मध य कत व ढ ह ण र आह य स रख य अन क श न च उत तर आपल य ल य प हल य च प यर मध य मळ शकत ल. य नय जन म ळ एख द य कल प च अवल कन व ळ व ळ करण य स ठ उपय ग ह त. तप सण नय जन न तरच महत त व च प यर म हणज तप सण. एकद त कल प स र झ ल क तप सण त न आपल य ल आपल य जन क व उपबम नय जत रचन न स र क म करत आह क न ह ह लक ष त य त. जर त कल प क म करत नस ल तर आपल य ल त य ल य ग य त य दश न न ण य स ठ प र स व ळ मळत. अन क व ळ एख द च क कळण य स ठ ख प उश र झ ल तर त य च क ह उपय ग नसत. क रण त य च क प य प स आ ण म व य ग ल असत त. य ह प क ष ज त प स आ ण म त च क स ध रण य स ठ ज त त.य ऽ ट व ळ त लक ष त य व य आ ण आपल य जन क व कल प य ग य म ग र वर ज व य स ठ ह प यर सव र त महत त व च. मह र ष टर तल य अन क कल प बद दल आपल य ल अस दस न य त क य ग य व ळ ल ह तप सण न झ ल य म ळ प श च आ ण म च अपव यय तर झ ल च आह पण नय जत क म न झ ल य म ळ ल क न ह बर च ह ल सहन कर व ल गल आह त. आपल य ल य मध य मह र ष टर त झ ल ल य स चन घ ट ळ य च य उद हरण वर न य तप सण च महत त व लक ष त य ईल. जर क ह ग र क र लवकर लक ष त आल असत तर त य वर उप यय जन य ग य व ळ करत आल य असत य. प रक षण ह प यर,एख द य जन स पल य वर त य न क य ह त ल ल गल ह बघण य स ठ आव यक आह. य जन आपण ठरवल ल य घटक पयर त प हच शकल क? य य जन च फ यद क य आ ण त ट क य. प ढ जर अश क रच य जन प न ह र बव यच अस ल तर त य त क णत य क रच य स ध रण करण य च गरज आह? ह व अश क रच म हत य प यर त न मळ शकत. य च सव र त ज त उपय ग प ढ स ध रण करण य स ठ ह ऊ शकत. श सन व यव थ 167

167 ह कस कर यच? ह व यव थ र ज य सरक रच य आ ण थ नक वर ज य स थ च य क म च क यर क षमत व ढवण ह असण र आह. वर ल ३ प यढय आपण प हल य. य त नह प यढय ज व ह एक प ठ प ठ एक अश व परल य ज त त त व ह च एख द य य जन च क व कल प च यश व म ल यम पन ह ऊ शकत. मह र ष टर मध य र ज य तर य क व थ नक वर ज य स थ मधल य य जन च म ल यम पन कर यच अस ल तर त य स ठ कस वच र कर यल हव ह प ढ म डल आह. र ज यसरक रच य य जन च म ल यम पन र ज य सरक रच य सवर ख त य मध य अन क क रच य य जन र बवल य ज त असत त. य सवर य जन च एक ऽत म ल य कन करण ह ग ष ट ख प स ध स प न ह. त य स ठ म ख यम त र य च य ह त ख ल वत ऽ ख त अस व. य म ळ सवर क मक ज वर द खर ख ठ वण य स ठ कम तकम अडचण य त ल. र ज य तर वरच ह ख त त यक ष त म ल यम पन च क म करण र न ह. ह ख त त य क ख त य च य क रभ र वर द खर ख ठ व ल. य ख त य च ह त ष ट च र ब ह र क ढ यच ह नस न आपल य क म च क यर क षमत व ढवण ह आह. त य म ळ ह व यव थ ह सत त ध र पक ष न च बसवण गरज च आह. त य कख त य च म ल यम पन त यक ष म ल यम पन स ठ त य क ख त य मध य, म ल यम पन स ठ व गळ मन यबळ न मल ज व. त य स ठ अथर स कल प त तश तरत दह कर व ल ग ल. य स मत न म ल यम पन क ल ल सवर अहव ल ह त बडत ब सव र स ठ ख ल अस व त. म ल यम पनस मत त य क ख त य मधल य य Ôम ल यम पन स मत Õमध य स ब धत वषय मधल तज ञ, श स न तल अ धक र, ह य जन जथ र बवण य त य ण र आह त य क ष ऽ मधल श सक य अ धक र, आ ण य च बर बर वर ध पक ष मधल एक आमद रह अस व. य स मत न त य ख त य च य त य क य जन च म ल यम पन करण आव यक आह. थ नक वर ज य स थ च वत:च म ल यम पन आपण आपल य आध च य करण मध य प हल य म ण थ नक वर ज य स थ न आप पल क यद म डळ असण र आह. त य म ळ एख द मह नगरप लक वय रण न तच य श सन व यव थ 168

168 हद द त ल शहर मध य क ह य जन र बव शकण र आह. तर, ह म ल यम पन च स कल पन फक त र ज य सरक रच य य जन न ल ग ह त नस न सवर थ नक वर ज य स थ च य य जन न ह ल ग व ह यल हव आह.सध य अ तत व त असल ल य थ नक वर ज य स थ च य श सक य रचन मध य त य न स र बदल कर व ल गण र आह. श सन व यव थ 169

169 प र शष ट श सन व यव थ 170

170 १. न करश ह - च नच उद हरण आज जग च य व वध भ ग त न करश ह अ तत व त आह. आध नक श सनव यव थ मध य उच च श क षत आ ण उत तम दज र च य न करश ह ल अनन यस ध रण महत व आह. प व र च य क ळ म ऽ अश पद धतश र न करश ह अ तत व त नव हत. भ रत स रख य द श त आज क य ल कस व आय ग च य म ध यम त न भ रत य श सक य स व स ठ उम दव र नवडल ज त त. पण च न क ळ र जस वक नवडण य स ठ क व अ धक र न मण य स ठ व शष ट पद धत नव हत. स ह जकच च न क ळ आज इतक पक क च कटबद ध न करश ह अ तत व त नव हत. म ऽ च न ह एकम व द श अस आह जथ च न क ळ अ धक र न मण य स ठ प रक ष ह त असत आ ण सत त र बवण य स ठ न करश ह च एक उतर ड उभ रण य त अल ह त. आध नक न करश ह च श धच च न ल क न ल वल अस म हणल तर व वग ठरण र न ह. आध नक जग त र ज यव यव थ च अभ य स करत न च न न करश ह च अभ य स आव यक आह. न करश ह च स र व त 129 च न मध ल न करश ह च स र व त नय जनबद ध र त न झ ल न ह. इ.स.प वर १००० च य स म र स प वर च न मध य झ ऊ स ज य उदय ल आल. व गव गळ य र ज य मध य, महत व क क ष र ज मध य स तत य न य द ध ह ण य च ह क ळ ह त. त य व ळ महस ल वस ल करण आ ण ल कर य द न ग ष ट स ठ असल ल अ धक र ह र ज च य मज र न पद वर बसल ल असत क व व शपर पर न त य च य कड पद आल ल अस. य द ध च य क ळ त स न य वरच खचर च ड व ढत अस. अश व ळ नवनव न कर जनत वर ल द न त य च वस ल करण, त य च हश ब ठ वण, जम न Ð ल कस ख य - उत पन न अश ग ष ट च म जद द करण य स ठ उत तम शसक य अ धक ढय च गरज नम र ण झ ल ह त. व शपर पर न पद वर बसल ल अ धक र ततक स क यर क षम नव हत. 129 Francis Fukuyama: The Origins of political order श सन व यव थ 171

171 अश प र थत त हळ हळ गरज न स र शसक य अ धक र थ ट न मण य त य ण य ऐवज त य स ठ प रक ष घ य यल स र व त झ ल. च नमध ल स म जक थत आ ण त य च न करश ह वर प रण म 130 भ रत म ण वणर व यव थ क व ज त-प त च न मध य नव हत. म ऽ तर ह च न सम ज ह व गव गळ य वग र मध य वभ गल ग ल ह त. सम ज त च र भ ग ह त. Ôश न श Õ ह उच च श क षत म डळ च वगर. य वग र त ल बह त श ल क बड जम नद र असत. Ôन न गÕ म हणज श तकर, श तमज र. Ôग न गÕ म हणज ह तउद य ग करण र, व त बनवण र. तर च थ वगर म हणज Ôश न गÕ. ह ल क म ख यत व य प र ह त. च न सम जव यव थ त श तकर क व श तमज र ल व य प र वग र प क ष अ धक तष ठ अस. च नमध ल स नक ह बह त कव ळ श तमज र वग र त न आल ल अस. ज य व ळ पद धतश र न करश ह नम र ण ह ऊ ल गल त य व ळ स न य वर आ ण ल कर अ धक ढय वर अ धक धक नय ऽण थ पत करण य स ठ Ôश न श Õ य उच च श क षत वग र त न ल क प रक ष द ऊन सनद अ धक र बन ल गल. स ह जकच य ज मनद र च न करश ह मध य आ ण एक णच श सन वर वरच म थ पत झ ल. य न च Ôम ड र नÕ म हणल ज त अस. क णत ह च न प र ष, त य च स म जक-आ थर क तर क ह ह असल तर सनद अ धक र ह ण य स ठ असल ल प रक ष द ऊ शकत अस. बह त श जम नद र क व तत सम वग र त ल ल कच अ धक र बनण य स ठ यत न करत ह खर असल तर त य न ह प रक ष उत त णर ह ण अ नव यर अस. अन क श तमज र, श तकर स द ध ह प रक ष उत त णर ह ऊन म ठ पद मळवत. अ धक र बनत. न करश ह च च नवर झ ल ल प रण म र ज च य वत र ळ त लच व यक त अ धक र पद वर बसण ब द झ ल. र ज च य नजर च य ह पल कड ल अ तशय ह श र आ ण क यर क षम अश अ धक ढय च प रवठ य प रक ष पद धत म ळ ह ऊ ल गल. य च फ र म ठ उपय ग र ज ल महस ल व ढवण य स ठ, एक क र स न य वर जरब बसवण य स ठ झ ल. द श च य क न क पढय त न तर ण य पर क ष स ठ य त असत. 130 ttp://en.wikipedia.org/wiki/ancient_china#ancient_era श सन व यव थ 172

172 त य च य ब द ध च, अन भव च श सन स ठ ख प उपय ग ह ऊ ल गल. एक णच च ड भ भ ग वर पसरल ल य आ ण सतत य द धजन य असल ल य च न र ज य त ल श सनव यव थ अ धक बळकट आ ण भ व ह ण य स ठ य पक क य न करश ह च उपय ग झ ल. श सन व यव थ 173

173 २. ७४व घटन द र त त वन १९९३स ल आमल तआल ल ७३व७४व घटन द र त य द नघटन द र त य सत त च य वक करण च य द ष ट न अ तशयमहत व च य आह त. य थ नक वर ज यस थ न बळद ऊनन गर क च य सहभ ग ल श सनय ऽण तमहत वद त त. ह घटन द र त ३०ए ल१९९३र ज आमल तआणल ग ल. स क षप तइ तह स १९१८च य म ट ग य - च म सफ डर च य अहव ल न तरगव हनर म टऑफइ ड य अक ट१९१९मध य थमभ रत त द व तर यश सन ण ल द ण य तआल. प ढ १९३५च य गवनर म टऑफइ ड य अक टमध य म य न सप लट वर ज यय मधल य अ धक र च वभ जनद ण य तआल. ११९२पयर त थ नक वर ज यस थ न घटन त मकदज र नव हत. त पयर तत य नव वळ (statutory bodies)ह त य. त य म ळ थ नक वर ज यस थ च व यवह रर ज यश सन कड ह त. १९५२मध य स म जक वक स च य उद द श न बलव तर यम हत क मशनच थ पन झ ल. त य न तर१९७७मध य अश क म हत कम शनच थ पन क वळसत त च य वक करण च य म द द य वरझ ल. य द नक मशनच य शफ रस न स रसत त च वक करणकरण र प च यतर ज व यव थ अ तत व तआल. ७३व७४च य घटन द र त न तरक ह स वध नकअ धक र थ नक वर ज यस थ न मळ ल. ७३च य घटन द र त मध य म म णभ ग तम मप च यत ल तर७४व य द र त न तरशहर भ ग त लनगरप लक न दल ग ल. ७४व य घटन द र त न क यस धल? ७४व य घटन द र त न स रशहर भ ग तल य थ नक वर ज यस थ न घटन द व र अ धक रद ण य तआल. त य मध य लह नन गर क ष ऽ स ठ नगरप लक वम ठ य क ष ऽ स ठ महनगरप लक न ह अ धक रद ण य तआ ल. श सन व यव थ 174

174 १. य द र त न तरघटन मध य १२व स च (श ड य ल) च सम व शकरण य तआल. य स च मध य (कलम२४३) च य अ तगर तनगरप लक च य जब बद र य नम दक ल य ग ल य आह त. २. य अ तगर तर ज य तय वर ज यस थ च य नवडण क वअन यजब बद र य प रप डण य स ठ र ज य नवडण क आय ग, र ज य वत तआय गतस च जल ह य जन म डळ च थ पन झ ल. ३. त नल खल कस ख य स ठ भ गस मत य च थ पन करण ब धनक रक. ४. अन स च तज त वजम त स ठ ज ग च आरक षणव१/३टक क ज ग च म हल स ठ आरक षण. ५. मह नगरप लक ल व वधकर, श ल क,ऑक श यग ळ करण य स ठ च अ धक रद ण य तआल आह त. त य चबर बरर ज यश सन बर बरकर वभ गण च ण ल ह नम दकरण य तआल आह. नगरस वक न य कड कस पह व? ७४व य घटन द र त च म ळउद द शह थ नक च य गरज प णर करण य स ठ एकप रदश र, सवर सम व शकश सनव यव थ सज जकरण अस ह त. त य स ठ व वधपध दत न थ नक च नणर य ब य मध लसहभ गव ढ वण गरज च आह. क यद य तत य स ठ तश तरत द द ख लकरण य तआल य आह त. य उद द श न धर ननगरस वक च क यर ण ल अप क षतआह. १. व डर मध लसम य च य ग यआकलनह ण य स ठ वस पकर व ढण य स ठ न ग रक च य ब ठक आय जतकरण. २. नगरस वक च क य र लयन ग रक स ठ क यमख ल अस व. तथ नय जतक यर बमतस चखच र च तपश ल च न दन ग रक स ठ ख ल अस व. ३. व डर स मत य च य ब ठक नय मतपण प रप डण. ४. एख द य र त ब धण क व तत सम वक स कल प मध य न ग रक च य सहभ ग च ख ऽ कर नघ ण. ५. ७४व य घटन द र त न थ नक वर ज यस थ बर बरचनग रक न ह अ धक र दल आह त,नगरस वक न त अ धक रजपण वआपल य क यर कक ष तन ग रक न आपल य अ धक र बद दलज ग कत नम र णकरण ह आव यकआह. श सन व यव थ 175

175 ३. क लकत मह प लक च रचन क लक त मध य १९७२ पयर त इतर सवर मह प लक न स र आय क त पद धत च ह त. म ऽ १९७२ मध य प.ब ग ल र ज य सरक रन क लक त मह प लक वर अ धबमण क ल. आ ण तब बल ब र वष र न Ôकलकत त म य न सपल क प र र शन ऐक ट,१९८०Õ न स र क लक त मह प लक च Ôआय क त पद धत Õ बदल न Ôमह प र प रषदÕ पद धत आणण य त आल. श सन व यव थ 176

176 वर ल रचन त ल बर क मट ज ( ) य मह र ष टर त ल मह प लक त असण ढय Ô भ ग स मत Õ स रख य आह त. ७४व य घटन द र त न तर व शष ट ल कस ख य स ठ ल क त नध च य अश स मत य असण ब धनक रक आह. श सन व यव थ 177

177 श सन व यव थ 178

178 ४. प ल स य ऽण सद य थत भ रत त प ल स य ऽण ह र ज य सरक रच य ग ह ख त य च य अखत य र त य त. र ज य त ल क यद स रक ष व यव थ क यम ठ वण ह प ल स य ऽण च क म असत. र ज य च ग हम ऽ प ल स दल ब बत नणर य घ त त. ग हम त र य च य ह त ख ल प ल स अ धक र आ ण कमर च ढय च उतर ड असत. स रक ष य ऽण च नणर य ह र ज य सरक र घ त असल य न शहर च य स रक ष व यव थ ब बत मह प लक क ह च नणर य घ ऊ शकत न ह. उलट मह प लक क ष ऽ त ल स रक ष व यव थ च जब बद र र ज य सरक र प र प डत असल य न एक द ष ट न र ज य सरक रच मह प लक च य क रभ र त ह तक ष पच ह त. सध य स रक ष च य श न ब बत प ल स दल जर मह प लक च य अ धक ढय बर बर व ल क त नध बर बर समन वय ठ व न क म करत असल, तर त त य न उत तरद य नसत. स ह जकच शहर च य स र क षतत च महत वप णर श न र ज य सरक रवर स ड न दल य स रख असत. उप यय जन अन क गत द श मध य शहर च वत च प ल स य ऽण असत. अश प ल स य ऽण मह प र/ मह प र प रषद च य ह त ख ल असत. स ह जकच शहर च य स र क षतत च य ब बत त ल नणर य शहर श सन ल च घ ण शक य ह त. अश च क रच य ऽण मह र ष टर त स द ध अस ल. शहर प ल स आय क त आ ण प ल स य ऽण ह मह प र ल आ ण मह प र प रषद त ल स ब धत वभ ग म ख असल ल य सद य ल उत तरद य असत ल. मह प लक आय क त म ण च प ल स आय क त च (आयप एस) न मण क मह प लक कर ल. य ब बत अ धक न मक नयम क ल ज व त. आव यक तथ क यद य तह द र त करण य त य व. श सन व यव थ 179

179 ५.मह प र नवडण क थ ट नवडण क न य य कर क व ब ग ट स रख य जग त ल अन य क ह मह प लक मध य शहर च मह प र ह थ ट नवडण क न नवडल ज त. शव य य मह प र च प रषद (क न सल) ह Ôल क त नध Õ असण ब धनक रक न ह. मह प लक च य म ख य सभ च क म ह ध रण ठरवण, अथर स कल प ल म ज र द ण आ ण मह प र प रषद वर नय ऽण ठ वण ह असत. म २०१२ प स न समल मह प लक त मह प र व उपमह प र य च नवड ल क मध न थ ट नवडण क न ह त. 131 अ त यक षमतद न न नवडण क मह प लक च य म ख य सभ त नवड न ग ल ल य नगरस वक न आपल य मध न मह प र नवड न द ण ह झ ल अ त यक ष नवडण क. थ ट नवडण कक नक? य द त मध य स चवल ल य Ôउप यय जन Õ य भ ग त मह प र च थ ट नवडण क न घ त म ख य सभ त बह मत असण ढय पक ष च य न त य स मह प र म हण न नवडल ज व अस स चवल आह. य च द न करण आह त- १) मह प र जर मह प लक च य म ख य सभ न नवडल नस ल तर त एक सत त च क थ न बन ल. आय क त पद धत त स मत य म फर त मह प लक च क रभ र च लवल ज त य म ग सत त च वक करण ह वच र असत. म ऽ न मक उत तरद यत व ठरवण य च य द ष ट न व अ धक भ व श सन द ऊ शकण य स ठ मह प र प रषद पद धत स चवल ल आह. मह प र ल आ ण त य च य प रषद ल म ख य सभ प स न प णर पण व गळ क ढल य स सत त च अ धकच क करण ह ईल. २) आय क त पद धत त म ख य सभ च य स मत य म फर त च लण र वक त क रभ र आ ण थ ट नवडण क न नवड न ग ल ल मह प र य द न ह च य मधल म गर म हणज मह प र प रषद च Function.aspxhttp:// श सन व यव थ 180

180 पद धत ज य त मह प र म ख य सभ नवड ल. म हणज मह प र ल Ôमह प र प रषदÕ पद धत च फ यद ह मळत ल आ ण मह प र म ख य सभ ल जब बद र पण अस ल. ३) ल क त नध सभ ग ह त बह मत असण ढय पक ष च य न त य स क यर क र म डळ च म खपद मळण ह पद धत र ज य श सन आ ण क श सन य द न ह प तळ य वर आह. तश च पद धत थ नक प तळ वर आणल य स थ नक प तळ वरच आय क त पद धत त मह प र प रषद ह बदल अ ग क रण अ धक स य च ज ईल. कद चत प ढ ज ऊन मह प र च थ ट नवडण क घ त य ऊ शक ल. पण त य स ठ थम मह प र प रषद व यव थ आध र ज व ल ग ल. आ ण म हण नच मह प र च थ ट नवडण क न घ त त अ त यक षपण नवडल ज न अ धक य कर. ४) एख द य व शष ट व डर मध य बह मत न मळव शकल ल पण स प णर शहर च मह प र म हण न उत तम क म करण य स सक षम असल ल उम दव र य अ त यक ष नवडण क च य पद धत त ड वलल ज ण य च भ त व ट शकत. र ज य प तळ वर वध नप रषद आ ण क प तळ वर र ज यसभ अश व ळ मदत ल य त. (प त ध न ड मनम हन स ग आ ण मह र ष टर च म ख यम ऽ प थ व र ज चव ह ण ह अन बम र ज यसभ आ ण वध नप रषद च सद य आह त. ल क न थ ट नवड न दल ल ल क त नध त न ह त.) मह प र प रषद च य ब बत त, जर अस एख द सक षम उम दव र मह नगरप लक च य एख द य व डर मध न नवड न य ऊ शकल न ह तर त य च न मण क व क त नगरस वक म हण न करत य ऊ शक ल अश तरत द क यद य त कर व. आजह व क त नगरस वक न मण य त य त त. फक त त य च अ धक र मय र दत असत त. तस न ठ वत व क त नगरस वक स स द ध इतर नगरस वक म ण च अ धक र द ण य त य व त. व अस व क त नगरस वक मह प र ह ऊ शक ल. श सन व यव थ 181

181 ६. जव हरल ल न हर र ष टर य शहर प न नर म र ण य जन स कल पन भ रत च झप ट य न शहर करण ह त आह, य व ढत य शहर मध ल म लभ त स य च य वक स स ठ क श सन न जव हरल ल न हर र ष टर य शहर प न नर म र ण य जन (ज एन एन य आरएम)Õ अ तत व त आणल. भ रत सरक रच Õक मन मन मम म मÕ, स य क त र ष टर स घ च Õसहॐ ब द वक स क यर बमÕ आ ण शहर भ रत च य वक स च य गरज न य य जन च औ चत य स धल आह. य य जन स तगर त २००१ च य जनगणन न स र ४० ल ख च य वर असण र शहर (७), १० ल ख ह न ज त पण ४० ल ख ह न कम ल कस ख य च शहर (२८) तस च क ह इतर महत व च नवडक शहर व ऐ तह सक महत व च य (२८) शहर च नवड करण य त आल आह. य ६३ क ष ऽ न २००५-०६ प स न १७२१७.५ क ट र पय च तरत द करण य त आल आह. ज एन एन य आरएमच म ळ उद द श शहर श सन तस च शहर स व च य वतरण मध य सक र त मक बदल आणण य स ठ आह. य उद द श न य थ नक वर ज य स थ आपल य क ष ऽ च य वक स स ठ ह य जन स पल य वर वय प णर ह ऊ शकत ल. म हण न ह वक स य जन यश व करण य स ठ थ नक वर ज य स थ बर बरच तथल य र ज य सरक रन ह लक ष प रवण अप क षत आह. य मध य प.प.प स रख य य जन न ध न य द ण य च गरज आह. य जन भ रत तल य ठर वक शहर च स ध र आ ण व गव न वय जत वक स ल त स हन द ण य स ठ, य शहर मध य म लभ त स वध च य नम र ण स ठ, न ग रक च य वक स क यर बम मध य सगभ ग व ढ वण य स ठ तस च न ग रक स ठ थ नक वर ज य स थ च जव बद र व ढ वण य स ठ ह य जन र ब वण य त य त आह. उद द श ज एन एन य आरएम च उद द ष ट ख ल ल म ण : क. य जन च य स तगर त शहर मध य एकस ध वक स ल च लन द ण ख. य शहर च य द घर क ल न वक स कड लक ष प र वण. ग. शहर तल य म लभ त स ध र स ठ नध च व यव थ करण. श सन व यव थ 182

182 घ. शहर च य नव य भ ग च य नय जत वक स न व ढत य शहर करण ल य ग य दश द ण. ङ. न गर स य -स वध च वक स त य चबर बर शहर गर ब कड वश ष लक ष. च. शहर तल क ड कम करण य स ठ ज न य शहर च य प न नर म र ण कड वश ष लक ष प र वण. छ. ज वन व यक ग ष ट च य दर वर नय ऽण, म लभ त स य जस ग ह नम र ण, पण य च प ण, स वर ज नक वच छत शहर ग रब न स य तस च सरक रच य अन य स व प च वण. य जन अ तगर त करण य च क म क. वक स आर खड तय र करण : त य क शहर न आपल य गरज न स र, व वध वक स क यर बम च नय जन त य ल ल गण र य अप क षत खच र बर बर क ल प हज. य ल त य शहर च वक स आर खड म हणण य त य ईल. ख. वक स आर खड य त दल य ग ल ल ल य क म च य ग य नय जन करण. ह रप टर थ नक वर ज य स थ, न ग रक व स ब धत तज ञ न बर बर घ ऊन करण य त य व. ग. नध च व यव थ पन क श सन, र ज यश सन च य न डल एजन स ज द व र क ल ज ईल. य य जन अ तगर त क णत य य जन र ब वल य ज ऊ शकत त? क. शहर च प न नर म र ण: क ड कम करण य स ठ गल ल य़ म ठ य़ करण, शहर च य नव व भ ग मध ल वक सक म, म डय च थल तरण, प ण य च य प ण य च य प ईप बदलण तस च जल न स रण च क म करत य ऊ शकत त. ख. प ण य च व यव थ पन तस च जलश ध द करण च य य जन. ग. प र च य प ण य च य नचर य स ठ स य. घ. र त व मह म ग र च तस च प रवहन च य स वध च वक स. ङ. प.प.प च य आध र प कर गच य स य. च. ऐ तह सक व रस जतन करण य स ठ छ. झ पडपट ट वक स तस च व त घर य जन. ज. शहर ग रब स ठ म लभ त स य करण. झ. स डप ण, पण य च प ण, स न ज तस च स वर ज नक श च लय च स य करण. ञ. र त य वरच दव ट. स म द य क भवन, ब लभवन, ईत य द स म द य क स वध ठ. शहर ग रब स ठ व थ य, शक षण तस च स म जक स र क षतत स ठ स य करण. श सन व यव थ 183

183 ७.क ष ऽ सभ च एक य ग २००८ स ल म न य झ ल ल नगरर ज वध यक शहर भ ग मध ल थ नक वर ज य स थ मध य ल कसहभ ग व ढवण य स ठ Ôक ष ऽ सभ Õच तरत द करत त. जव हरल ल न हर न गर प न नर म र ण मशन अ तगर त अश क ष ऽ सभ च वध यक म डण ब धनक रक आह. वध यक प रत झ ल असल य न क ष ऽ सभ घ ण ब धनक रक आह. पर त तर ह आज अश सभ भरत न दसत न ह त. अस क ह त न ह? य च अभ य स करण आव यक आह. म र त भ पकर य न २००७ प स न आपल य मतद र स घ त क ष ऽ सभ स र क ल य. म र त भ पकरय च य श स व द त न सम र आल ल म द द. भ पकर य च य श ब लत न त य न अश क ष ऽ सभ घ य यल स रव त करण य च क रण, त य न त य त आल ल य अडचण, र जक य म डळ च य कड बघण य च द ष ट क न इत य द म द द सम र आल. स र व त २००७ स ल म र त भ पकर प पर - च चवड मह नगरप लक मध य नगरस वकपद नवड न ग ल. चळवळ त न आल य म ळ थ नक वर ज य स थ मध य ल कसहभ ग असण अत य व य आह अस वश व स ह त. त य म ळ च Ôक ष ऽ सभ Õस रख य पय र य च उपय ग कर न नणर य बय मध ल ल कसहभ ग व ढवण ओघ न च आल. प हल य द य क ष ऽ सभ च भत त पऽक आ ण व त र फलक ल व न व यव थत च र क ल. ल क न नम ऽण दल. जनस पकर असल य म ळ य न ब ल वल य वर ल क आल द ख ल. सभ ह भर च क तच घ ण य त आल ह त. त य स ठ ध व नक ष पक, ख च य र इत य द व त च स य त य न वखच र त नच क ल. त य क सभ स ठ स म र २ त ३ हज र र पय खचर य यच. प हल य सभ ल क वळ २०० च य आसप स ल क आल ह त. श सन व यव थ 184

184 क यर प ऽक मध ल क ह म ठ ज य न य व डर मध य म ठ बदल ह ण र आह अश वषय च नवड सभ स ठ क ल ग ल. ५ वष र त म ह अपक ष रह अस च जन द श भ पकर य न प हल य सभ त न मळ ल. आ ण त य न त प ळल ह. म र त भ पकर य च य व ड र त एक ण १८ त २० क ष ऽ सभ घ तल य ग ल य. म हणज जवळजवळ २ त ३ म हन य त न एक सभ. ल क च तस द जश ज तस र ज अश म हण कर व ल ग ल क रण आत सवर च ल क नगरस वक कड न आप पल /व य क तक क म कर न घ त त. ल क च प रवतर न झ ल य शव य, त य न य ल कसहभ ग च महत व पटव न दल य शव य ह क ष ऽ-सभ च य ग यश व ह ण र न ह. ल क न तय र कर व ल गण र. स र व त ल ल क तस द द तच न ह त. व डर सभ त मह प लक च कमर च र, प ल स अ धक र, मह वतरण च अ धक र ह सवर उप थत अस यच. क णत वषयघ तल क ष ऽ सभ ह दर म हन य त न एकद अश न घ त वषय न र प घ ण य त आल. १. न ल प कर : a. भ ज म डई क न ल प कर? २. झ पडपट ट प नवर सन ३. व ड र त बस स व स र करण. ४. वच छत ग ह ब धण ५. Ô वच छÕच य ल क न दर म हन २० र पय द ऊन कचर उचल यल स गण a. अन क ल क न ह पटल नव हत. य म द द य वर मतद न घ ण य त आल. आ ण वच छल २० र पय दरमह द ऊन कचर उचल यल स ग व अस ठर व म ज र झ ल. ६. म र त म दर म र त म दर हव, ब ग नक अस व डर सभ न ठरवल य वर त य न वत च मत ब ज ल ठ व न, म दर ब धण य वर असल ल वर ध म ग घ तल. श सन व यव थ 185

185 क ष ऽसभ घ ण य मध य य ण ढय अडचण आत नगरर ज वध यक ल ग झ ल य न क ष ऽ सभ घ ण अ नव यर च ह ण र आह... पण त य न स ध य क य ह ण र? स ध य क ह च ह ऊ शकत न ह. नगरस वकपद नवड न य त न ७००० च य मतद र स घ त वज त य ल २-२.५ हज र मतद न असत पण त य च य वर धक च य मतद न च ब र ज त य ल मळ ल ल य मत प क ष ज त असत. त व ह ५ वष र ह सवर वर धक नगरस वक च वर धक असत त. आ ण अश सभ मध य ह सवर वर धक य च य वर ध क म करत त. एख द नणर य य क ष ऽ सभ मध य झ ल तर त म ज र कर न घ ण य च जब बद र तथल य नगरस वक च आह. ह नणर य मह नगरप लक वर ब धनक रण न ह. ह प ठप रवठ जर थ नक नगरस वक न क ल न ह तर य सभ मध य ह ण ढय नणर य न क ह च अथर न ह. क यद य न य सभ भर यल ल गल य वरच य नणर य च वच र मह नगरप लक ग भ य र न कर ल. त य क वषय मध य क ह ल क न त वषय म न य नसत च. कत ह स गतल तर आजह त प स द त न ह त. य वषय ब बतच ब धन ह ण य च गरज आह. महत व पटव न द ण य च गरज आह. पण जर मतद न च ४०% ह त अस ल तर त य तल कत म डळ य स रख य वषय स ठ आपल व ळ द य यल तय र असत ल? ख पच कम म ण त. श सन व यव थ 186

186 ८. आ दव स भ ग त ल थ नक वर ज य स थ Ð एक अन भव अमर वत जल ह य त लम ळघ टय आ दव स भ ग तल य म मपच यतसद य श चच र क ल य वरसम रआल ल य क ह ब ब. चच र क ल ल य तहतर, एकत ई, र ईपठ रय ग व तल य म मप च यत च सद यह त. मह र ष टर तल अत य तद गर मअस ह भ गअस नइथ क रक आ दव स बह स ख यआह त. इथल सगळ य तम ठ द न श नम हणज शक षण च स वर ऽकअभ वआ णदळणवळणवस प क र च अत यल पस धन. य श न म ळ इथल थ नक वर ज यस थ च वश षत म मप च यत च श सन भ व न ह. सव र सव र म मस वक मह प लक त क मशनरच ज महत व त च म मप च यत प तळ वर म मस वक च. म मप च यत सद य न त य न म हत द य व, ग व च य क रभ र त मदत कर व, क यद श र ब बत त सल ल द य व आ ण म मप च यत ठरव ल त नणर य अ मल त आण यच ह य म मस वक च म ख य क म. व ट ट ल त य क गद वर क व चक क क ढय धन द श वर ह म मस वक म मप च यत सद य च य आ ण सरप च च य सय घ त. म मस वक क सब म ल म र हत ह व क गज ल क घर आ ज त ह, फर हम व जह ब ल वह सह करत ह अस सगळ य न च स गतल. क ह आठवड य प व र घडल ल एक घटन क न वर आल. एक म मप च यत च य म मस वक न सरप च च य पर पर ख ट य सय कर न जवळ जवळ त न ल ख र पय ब क त न क ढल. ब क म न जरल श क आल य न त य न तब र न दवल. य म ळ थम सरप च ल प ल स पकड न घ ऊन ग ल. प ढ म मस वक द ष असल य च सद ध झ ल आ ण सरप च च स टक झ ल. क गद पऽ सगळ न ट दर म हन य ल म मप च यत च य ब ठक ह ण, वष र त न च र म मसभ ह ण, आ थर क त ळ ब द बघण, अ द जपऽक (बज ट क व अथर स कल प क व अ द जपऽक ह शब दह त य न कध श सन व यव थ 187

187 ऐकल नव हत.) य म लभ त ग ष ट ज य क यद य न ह ण अप क षत आह त य ह तथल य म मप च यत त घडत न ह त. अथ र त क गद पऽ सगळ ह त असत अगद न ट स रळ त. पण त यक ष त म ऽ य तल क ह च ह त न ह. अथ र त क ह ल क त नध न अधर वट क ह तर म हत आह. ज य आध र त म मस वक श ह ज जत घ ल शकत त. म ऽ म मस वक अश व ळ त य स ब धत सद य ल थ ड फ र ल च द त. क ह अ धक र आ ण ल क त नध तथल च क रक आ दव स अस नह आत सत त म ळ ष ट झ ल आह त आ ण क म करत न ह त. कध कध म मस वक सरप च ल परतव ड य त ब ल व न घ त तथल य सरक र ग ट ह उस मध य र हण य च स य फ कट ह त. तथ त य सरप च च बडद त ठ वल ज त. आ ण द सढय दवश ज ण य आध म मस वक प ढ कर ल त य क गद वर सरप च नम ट सय करत. - अस Ôएकत ई म मप च यतÕ सद य न स गतल. वरच य प तळ वरच श सन द र आह श सन त म मप च यत च य वरच प तळ म हणज प च यत स मत. आ ण त य वर जल ह प रषद. आम ह ल भ टल ल य एक ह म मप च यत सद य न चखलदर प च यत स मत आ ण अमर वत जल ह प रषद इथल य क णत य ह अ धक ढय श (गट वक स अ धक र / जल ह धक र इ.) कध ह थ ट स व द स धल नव हत. दळणवळण आ ण स पक र च य स धन च अभ व चखलदर (त ल क य च ठक ण) आ ण अमर वत ( जल ह य च ठक ण) ह म ळघ ट तल य कत य क ग व प स न प स न अ तशय द र आह. दळणवळण च स धन न ह त. वष र त न कम न ४-५ म हन इथल अन क र त ब द असत त. क ह ठक णच प ल व ह न ज त त. Ôहतर Õ ग व त दवस त न एक एसट बस सध य य ऊ ल गल आह. ज र ऽ पयर त प चत. म क क म कर न पह ट परत ज यल नघत. स म ड हन व च य ग व प स नहतर पयर तच र त कत य कवषर खर बचआह. ह र त झ ल य सपरतव ड य प स नहतर ल य यच र त ३०-३५ कम न कम ह ईल. तथल महत व च र त आह. पणग ल य १३वष र त१२व ळ ह र त द र तक ल ग ल आ णदरवष र प वस ळ य तत व ह नग ल. अश म हत म ऽ च य र मय वय स वक न स गतल. य र त य स ठ आ द लन झ ल. पऽव यवह रझ ल पणक ह ह लच लन ह च. श सन व यव थ 188

188 तब र घ ऊन चखलदर पयर तज ऊनय यच म हणज कम नएक दवसज त. शव यद डद नश र पय खचर य त कम तकम. अमर वत ल ज यल ल गल तरअज नचज तखचर. त य म ळ व र व रह करण शक यह तन ह. म मप च यत च स गणक सरप च च य घर! त य क म म प च यत स ठ एक शप ई, एक कम प य टर ऑपर टर न मल ल असत. पण तर ह म मप च यत क य र लय ह दवसभर उघड नसत. हतर म मप च यत च स गणक आ ण फ न ह त त य ऑपर टरच य घर. ह च प र थत हतर बर बरच इतरह म मप च यत मध य आह. एकत ई म मप च यत च य य सगळ य ग ष ट सरप च च य घर असल य च एक न स गतल. म हल च सहभ ग ज चऽ शहर त दसत त च तथ ह ह त. ज य न आरक षण म ळ उभ र हण शक य झ ल नव हत त य च य य ब यक उभ य र हल य ह त य. अथ र तच त य न कसल फ रश म हत नव हत. पण प ण आ ण आर ग य य श न वर त य च य त वश ष आ थ असल य च दस न आल. श ळ च थत क टक भ ग व प स न र ह ग व च य मध य एक पक क ब धल ल इम रत आह. त Ôआ मश ळ Õ आह. अस ऐकण य त आल क आमद र श स ब धत स थ च आह. आ मश ळ असल य न म ल च य र हण य ख ण य च स य स द ध इथ च ह त. शव य म ळघ ट आ ण क प षण ह सम करणच असल य न य आ मश ळ तल य म ल न प टभर आ ण प ष टक आह र मळ व य स ठ ख स तरत द असत. आठवड य त न एकद चकन, र ज अ ड, आ ण ज वण त सवर भ ज य इत य द. स ह जकच २-३ हज र र पय म हन त य क म ल म ग खचर आह ज सरक र अन द न द ऊन उचलत. श ळ ल दरवष र अन द न य त स ड त नश म ल च. त यक ष त २५-३० म ल आह त इथ. म ल श ळ त न य ण य च क रण म हणज श ळ त य ऊन फ यद च ह त न ह. म तर ज ग वर नसत. म ल न व ळ त ख यल मळत च अस न ह. क ह च शकवल ज त न ह. अश प र थत त म ल पळ न ज त त. चल ट ग व तल श ळ च म तर द र पऊन घर च पडल ह त. श ळ त म तर नसल म हणज मध य न ह भ जन म हण न ज खचड मळत म ल न त ह मळत न ह. भ क ल म ल चडल. सगळ म ल सरळ श ळ च य शप य च य घर वर जवळ जवळ च ल नच ग ल. श सन व यव थ 189

189 त य ल शव ग ळ क ल. त य च य कड न भ ड र च कल ल ह तगत क ल. आ ण भ ड र उघड न वत खचड कर न ख ल ल. म ट रस यकल आ ण म ब ईल स चल ट मध य अज नह व ज न ह. न कत च तथ ख ब उभ र न त र ट कण य त आल य आह त अस आम ह ल कळल. पण घर घर त म टर वग र ल व न व ज न ह. त र वर थ ट आकड ट क न क ह न व ज च र न घ तल आह. अश च प र थत बह त श ग व मध य. पण अन क कड म ब ईल फ न आह त! व त वक तथ क णत य च क पन च न टवकर य त न ह. म ब ईल ब द कर न ठ व व ल गत. अस ऐकण य त आल क, ग ल य जल ह प रषद नवडण क त एक उम दव र न आपल य पक ष च य (क म स) चन ह च ट कर ल व न श कड म ब ईल स य भ ग त व टल आह त. आत त य च कर यच क य ह ल क न म हत न ह. मग म ब ईल फ नच उपय ग ग ण ऐकण य प रत क ल ज त! हळ हळ इथल ल क स य ब न स रख नगद पक घ ऊ ल गल आह त. त य म ळ त लन न अ धक प स ह त त ख ळ ल गल आह त. य प श च कर यच क य अस श न आह. मग म ब ईल स घ त त. ग ल य क ह वष र त व ढल ल य म ट रस यकल ह एक ठळक ग ष ट. य भ ग त र त न ह त, बस न ह. अश प र थत त म ट रस यकल ह ग ष ट फ रच उपय क त ठरत. श सन व यव थ 190

190 ९. पक ष तगर त नवडण क यमर ज अम रक मध य र ष टर ध यक षपद स ठ सवर ऽक नवडण क च य आध पक ष च त य नवडण क स ठ उम दव र ठर वण य च य बय ल यम रज अस म हणत त. ह फ र पक ष तगर त उम दव र नवड च एक बय आह. वश ष म हणज य पक ष तगर त बय त त य पक ष च य समथर क न द ख ल सम ल कर न घ तल ज त. मतद र न क णत य उम दव र ल मतद न कर यल आवड ल ह य यम रज मध न ज खल ज त. य मध य पक ष च य अ तगर त नणर य कय त पक ष समथर क न सम ल कर न घ तल ज त. १९५२ मध य न य ह म पश यर मध य सवर थम य बय च स र व त झ ल. नवडण क च य वष र च य ज न व र अख र स य बय ल स र व त ह त. अम रक त ल द न ह ह म ख य पक ष रपब ल कन आ ण ड म ब ट क पक ष आप पल य पद धत न य बय ल स र व त करत त. आपल य भ ग त ह बय कश पद धत न घ य यच य च सवर व नणर य तकडच थ नक पद धक र घ त त. जर एख द य मतद रस घ मधल य उम दव र मध य फ र च रस अस ल तर त य क उम दव र त य च य च र न तर त य मतद रस घ ल स ब धत. त य च य य भ षण च थ ट क ष पण थ नक द र चऽव ह न य वर क ल ज त. भ षण बर बरच अन कद ख ल व द वव दह य जल ज त त. ह व द वव द एख द य थ नक क ल जच य, श ळ च य पट गण त क व एख द य उद य न त घ तल ज त त. य भ षण न आ ण व द वव द ल उप थत र हण य स ठ थ नक मतद र कड न क ह वगर ण ह घ तल ज त. क कस य शब द च अम रक च य म ळ र हव श कड न घ तल ग ल आह. त य च य भ ष त क कस म हणज, एकऽ य ऊन ख प ग धळ घ लण. य पद धत मध न पक ष च पद धक र नवडल ज त त. व त त: पक ष च य त य क तर वरच य पद धक र नवड च य ब ठक च य खल ल क कस अस म हटल ज त. श सन व यव थ 191

191 क ह द श मधल य पक षरचन उद हरण स ठ अम रक त लड म ब टकपक ष च रचन प ह य. ड म ब ट क पक ष: अम रक त ड म ब ट क पक ष च य रचन मधल प हल प यर म हणज त ( स ट). स ध रण ६०० त ८०० मतद र म ग एक त म ख ( स ट ऑ फसर) असत. ह म ख पक ष च य वय स वक मध न नवडण क च य म ध यम त न नवडल ज त. त य च क म य मतद र च पक ष च य क म स ठ नय जन करण, क ह वय स वक न क म व ट न द ण व द णग य ग ळ करण ह असत. व ध नक जल ह /म डळ स मत (The Legislative District Organisation) अन क त च मळ न एक जल ह स मत तय र ह त. य च म ख य क म पक ष तगर त न मण क करण, पक ष नध च व यव थ ल वण, नवडण क क म स ठ वय स वक च नय जन करण अस असत. र ष टर य नवडण क च य व ळ थ नक प तळ वर क म करण य स ठ य स मत य च सव र धक महत व असत. य म डळ च य त म ह ब ठक ह त त. सवर सद य ह नवड न आल ल असत त. र ज य तर य मध यवत र ड म ब ट क स मत (State Democratic Central Committee ) य स मत मध एक र ज य त ल ड म ब ट क पक ष च य रचन च ध र स भ ळल ज त. य स मत च सव र त महत व च क म त य त य र ज य त ल ड म ब ट क पक ष च भ मक ठरवण, र जक य म द द उप थत करण इत य द. य च बर बर ह स मत जल ह आ ण त स मत य न त य च य क म च दश ठरव न द त असत. ड म ब ट क र ष टर य स मत (Democratic National Committee) य स मत मध त य क र ज य च एक त नध असत. य स मत च नवडण क इतर तर स रख च दर २ वष र न ह त. र ष टर ध यक ष च य नवडण क दरम य न उम दव र ल प ठ ब द ण. र ष टर य प तळ वर पक ष च भ मक ठर वण. र ष टर ध यक ष ड म ब ट क पक ष च असल तर त य ल र जक य आ ण ध रण त मक सल ल द ण. ड म ब ट क पक ष वर ध प आय त असल तर वर ध पक ष च ध र स भ ळण, अस क म असत. श सन व यव थ 192

192 नवडण क नध म ठ य व य क तक नध ल आळ घ लण य स ठ स वर ज नक नध च स कल पन प ढ आल. य नध मध य र ष टर य नवडण क स ठ अम रक त ल सरक र उम दव र ल नवडण क च र स ठ नध प रवत, त य स ठ त य क करद त य क ड न $३ इतक नध त य च य कर त न वस ल क ल ज त. सरक र उम दव र ल आ ण पक ष ल ख ल ल म ण आ थर क मदत कर शकत. ज जर ब श, हलर क ल टन, बर क ओब म य न त य च य नवडण क च र स ठ ह मदत न क रल ह त. त य क व य क तक नध स ठ $२५० सरक र त य उम दव र ल द त. म ठ य पक ष न नवडण क च य आध भ र वल य ज ण ढय स म लन स ठ $४ ल ख पयर त नध द ण, आ ण छ ट य पक ष न त य च य स म लन स ठ नध ग ळ कर यल मदत करण. र ष टर य नवडण क स ठ म ठ य पक ष च य उम दव र ल नध $२० ल ख पयर त नध प र वण आ ण छ ट य पक ष न नध उभ करण य स ठ मदत करण. श सन व यव थ 193

193 १०.न य य ध श वरच लवण य तआल ल मह भय ग व ह. र म व म 132-१० म १९९३ र ज सव र च च न य य लय च न य य ध श असत न व ह र म व म य च य वर ष ट च र च य आर प वर न मह भय ग च लवण य त आल. प ज ब-ह रय ण उच च न य य लय च न य य ध श असत न त य न आपल य अ धक र च ग रव पर क ल य बद दल भ जप आ ण ड व य पक ष च य यत न न ह मह भय ग ल कसभ त द खल करण य त आल. त य न तर त न न य य ध श च य च कश स मत न व ह र म व म य च य वर ल १४ प क ११ आर प मध य द ष असल य च मत न दवल. त य न तर ल कसभ त ह मह भय ग मतद न स ठ आल. व ह. र म व म य च बच व सद ध वक ल आ ण क य म ऽ क पल सब बल य न क ल. ल कसभ त चच र झ ल य वर ज य व ळ मतद न घ ण य त आल त य व ळ १९६ ख सद र न ठर व च य ब ज न मत दल. एकह वर ध मत पडल न ह. म ऽ, क म स आ ण मऽ पक ष च २०५ सद य तट थ र हल. अश क र ठर व च य ब ज न २/३ बह मत न मळ ल य न व ह र म व म य न पद वर न क ढ न ट कण य च ह ठर व प रत झ ल न ह. स मऽस नÐ स मऽ स न य च य वर त य न १९९३ मध य स म र ३२ ल ख र पय च ग रव पर क ल य च आर प करण य त आल. २००३ मध य त य च कलकत त उच च न य य लय च न य य ध श म हण न नय क त झ ल. त य च य ग रव यवह र च च कश करण य स ठ नव त त सरन य य ध श ज ट स ब लक णन य च य अध यक षत ख ल स मत बसवण य त आल. २००७ मध य य स मत न स मऽ स न य न द ष ठरवल व त य न पद वर न क ढ न ट कण य स ठ मह भय ग च लव व अश स चन प त ध न न क ल. त य न स र र ज यसभ त थम ह मह भय ग उभ र हल. १८ ऑग ट २०११ र ज र ज यसभ त स न य न पद वर न क ढ न ट कण य च य ठर व वर मतद न झ ल. १८९ वर द ध १७ अश च ड बह मत न ठर व म ज र झ ल. त य न तर त ल कसभ कड म ज र स ठ प ठवण य त य ण र ह त. म ऽ त य प व र च न म क ट ळण य च य उद द श न Ôर ज यसभ च य नणर य च आदर करतÕ स मऽ स न य न पद च र ज न म दल श सन व यव थ 194

194 ११. मह र ष टर त ल जल ह न य य लय List of district courts in Maharashtra 133 : S N Name of th District & Address S.T. Cod Tel. No Address 1 The Principal Distr & Sessions Judg Ahmednagar The Principal Distr & Sessions Judg Akola The Principal Distr & Sessions Judg Amravati The Principal Distr & Sessions Judg Aurangabad The Principal Distr & Sessions Judg Beed The Principal Distr & Sessions Judg Bhandara The Principal Distr & Sessions Judg Buldhana The Principal Distr & Sessions Judg mahahmdc(at)mhstate.nic mahakodc(at)mhstate.nic. mahamrdc(at)mhstate.nic mahaurdc(at)mhstate.nic. mahbeedc(at)mhstate.nic mahbhadc(at)mhstate.nic mahbuldc(at)mhstate.nic.i mahchadc(at)mhstate.nic श सन व यव थ 195

195 Chandrapur The Principal Distr & Sessions Judg Dhule The Principal Distr & Sessions Judg Gadchiroli The Principal Distr & Sessions Judg Jalgaon The Principal Distr & Sessions Judg Jalna The Principal Distr & Sessions Judg Kolhapur The Principal Distr & Sessions Judg Latur The Principal Distr & Sessions Judg Nagpur The Principal Distr & Sessions Judg Nanded The Principal Distr & Sessions Judg Nashik The Principal Distr & Sessions Judg Osmanabad dcddhule(at)rediffmail.com mahgaddc(at)mhstate.nic mahjagdc(at)mhstate.nic.i mahjaldc(at)mhstate.nic.in mahkoldc(at)mhstate.nic.i mahlatdc(at)mhstate.nic.in mahnagdc(at)mhstate.nic mahnandc(at)mhstate.nic mahnasdc(at)mhstate.nic. mahosmdc(at)mhstate.nic 1 The Principal Distr mahpardc(at)mhstate.nic. श सन व यव थ 196

196 & Sessions Judg Parbhani The Principal Distr & Sessions Judg Pune The Principal Distr & Sessions Judg Raigad at Alibag The Principal Distr & Sessions Judg Ratnagiri The Principal Distr & Sessions Judg Sangli The Principal Distr & Sessions Judg Solapur mahpundc(at)mhstate.nic mahraidc(at)mhstate.nic.in mahratdc(at)mhstate.nic.in mahsandc(at)mhstate.nic. mahshodc(at)mhstate.nic. 2 The Principal Distr & Sessions Judg Satara The Principal Distr & Sessions Judg Sindhudurg at Or The Principal Distr & Sessions Judg Thane The Principal Distr & Sessions Judg Wardha mahsatdc(at)mhstate.nic.i mahsindc(at)mhstate.nic.i mahthadc(at)mhstate.nic.i mahwardc(at)mhstate.nic. 2 The Principal Distr & Sessions Judg Yavatmal mahyavdc(at)mhstate.nic. श सन व यव थ 197

197 १२.म हत च उपलब धत म हत म हणज क य? म हत अ धक र अ ध नयम, २००५ 134 च य कलम (२)(च) न स र म हत म हणज क णत य ह वर प त ल क णत ह स हत य. य मध य अ भल ख द त ऐवज, ज ञ पन, इम ल, अ भ य, स चन, सद ध पऽक, प रपऽक, आद श, र जवय, स वद, अहव ल, नक श, क गपऽ, नम न इ. म हत च अ धक र क यद य ण य प व र य त ल बह त क ग ष ट थ ट न ग रक न बघत य त नसत. म ऽ य क यद य म ळ क णत ह म हत न ग रक प स न दडव न ठ वत य त न ह. उलट य क यद य च कलम ४ (१) त य क श सक य धकरण न आपण ह ऊन क य क य म हत ज ह र कर व य च १७ ग ष ट च य द द त. ह म हत ज ह र करत न श सक य क य र लय त म ठ फलक ल व न क व स क त थळ असल य स स क त थळ वर सद ध कर व अस क यद स गत. तस च दर वष र ह म हत अद यय वत करण ह आव यक असल य च क यद पष टपण स गत. स क त थळ-म हत सद धकरण य स ठ सव र त तम म गर म हत अ धक र त कलम (४)(१) न स र सद ध कर यच य १७ ग ष ट च य द दल ल असल तर बह त क ठक ण य कलम च प णर पण अ मलबज वण झ ल य च दस न य त न ह. य मध य क ह व य वह रक अडचण य त त. य कलम न स र एक ण १७ ग ष ट श सक य क य र लय न वत ह न सद ध करण आव यक आह. पर त अन क क य र लय त ज ग च य अभ व म ळ एवढ च ड म हत म ठ फलक ल व न ल क न सहजपण व चत य इल अश वर प त ठ वण शक य ह त न ह. शव य दरवष र ह ण र बदल य फलक वर करण ह क ह म ण त ख चर क ठर शकत. य त न क ह क य र लय त त य न आव यक व टत त वढ च म हत सद ध क ल ज त. सगळ म हत जर न ग रक न मळ यल हव अस ल तर स क त थळ वर त उपलब ध कर न द ण ह सव र त स प, कम ख चर क आ ण भ व म गर आह. वश षत स क त थळ म ळ त स तत य न अद यय वत ठ वत य ण शक य ह त. 134 म हत अ धक र अ ध नयम, २००५- marathi.pdf श सन व यव थ 198

198 स क त थळ वरक यक यम हत अस व? स क त थळ वर म हत अ धक र क यद य त ल कलम (४)(१) न स र दल ल य सवर ग ष ट पष टपण नम द क ल ल य अस यल च हव य त. म ऽ त य बर बरच इतरह क ह ग ष ट च आव यकत आह. नक श ज ग तक प तळ वर आज ग गल आ ण ऐपल य क पन य मध य आपल य म हक न अद यय वत आ ण दज र द र नक श द ण य च पध र स र आह. य च सव र त महत व च क रण म हणज म णस च य ब द ध वर नक श र प म हत च ज त प रण म ह त. अ धक क ल त म हत लक ष त र हत. 135 सध य च य श सन च य स क त थळ वर प र श स ख य न श सन च क मक ज आ ण स य स वध य वषय पष ट आ ण न ट कल पन द ण र नक श उपलब ध न ह त. स म न य न ग रक ल नक श च य, चऽ च य म ध यम त न कत य क ग ष ट समज यल स प य ज त त. ख स कर न ज स क त थळ न ग रक न क णत य स य स वध प रवण ढय श सक य क य र लय च असत ल त य वर नक श च नत त आव यकत आह. कश पद धत च नक श अस शकत तय च क ह उद हरण शहर च य बस व हत क च नक श स क त थळ वर अस शकत. य मध य त य क बस थ ब य च ज ग द खवल ल अस व. त य थ ब य वर क लक करत तथ न ज ण ढय व य ण ढय सवर बसच न बर, म गर आ ण व ळ पऽक बघत य व. एख द सचर इ जन अस व ज य त नघ यच ज ग आ ण प च यच ज ग ल हल य स उपलब ध बस क णत य क णत य आह त, तस च त य च व ळ पऽक क य आह य सगळ य ग ष ट च म हत मळ व. ऑ श लय मध य स वर ज नक वच छत ग ह क ठ आह त ह द खवण र स क त थळ आह 136. स प णर ऑ श लय मध य क ठ क ठ वच छत ग ह आह, त कत व ळ उघड असत, कत ल क स ठ आह य च म हत त य नक श वर बघत य त. अश पद धत च नक श भ रत त कम न शहर प तळ वर करत य ऊ शकत त & : Ô Õ, articles/10-reasons why maps are the wat to go : श सन व यव थ 199

199 क यद क यद य च र ज य ह Ôस Õश सन च य व य ख य त ल एक महत व च भ ग आह. आपल श सन क णत य क यद य च य आध र क म करत य वषय स म न य न ग रक न म हत मळण गरज च आह. क यद म हत असल य स न ग रक सरक रवर नजर ठ व शकत ल. ब क यद श र ग ष ट न आळ बस शक ल. पण सध य अद यय वत क यद सहजपण बघण य स उपलब ध ह त न ह त. म हत अ धक र क यद य त ल कलम (४)(१) न स र एख द स वर ज नक धकरण क णत य क यद य न स र क म करत त य क यद य च न व ज ह र करण आव यक असत. म ऽ स क त थळ वर ज य क यद य न स र क मक ज च लत त स प णर अद यय वत क यद ह अस यल हव. अन यथ कलम (४)(१) मध ल य तरत द च थ ट फ यद न ग रक न मळण र न ह. स क त थळ वर क यद ठ वण आ ण क यद य त द र त /बदल झ ल य वर स क त थळ वर क यद अद यय वत करण ह सहज शक य आह. आज भ रत च स वध न, म हत च अ धक र क यद इ श सक य स क त थळ वर बघण य स उपलब ध असल य तर ह कत य क महत व च क यद मळवण अ तशय कठ ण आह. वश षत अद यय वत क यद ह तर म ठ च ड क द ख न ग रक न आह. न ग रक च य स य स ठ ह सवर क यद त य त य श सक य धकरण च य स क त थळ वर बघण य स उपलब ध असल च प हज त. नयम क यद य बर बरच क मक ज च य द ष ट न श सन व ळ व ळ नयम तय र करत असत. ह नयम क यद य मध य अ तभ र त नसत त. स ह जकच क यद जर ल क न बघण य स सहज उपलब ध झ ल तर त यक ष अ मलबज वण ह त न, ज य नयम च य आध र क मक ज ह त त न ग रक न बघण य स न मळ ल य स प र श प रदशर कत य ण र न ह. श सन च एक ण क रभ र ह जस क यद य च य आध र च लत आह न ह न ग रक न बघत आल प हज, तस च त य ग य त य नयम च प लन कर न च लत आह न य वरह न ग रक च नजर असल प हज. मह प लक, वध नम डळ, स सद य च सभ क मक ज नयम वल इथप स न त एख द स ध द खल मळण य स ठ च नयम क य आह त इथपयर त सवर ग ष ट स ब धत क य र लय च य स क त थळ वर बघण य स ठ सहज उपलब ध असल प हज त. क णत य ह वर प च परव न, द खल, न -हरकत म णपऽ इत य द सवर असल ल नयम स ब धत स क त थळ वर बघण य स उपलब ध असल प हज त. ग ष ट स ठ श सन व यव थ 200

200 ब ठक च व त त त क य म ऽ म डळ प स न त म मप च यत पयर त सवर ब ठक च क यर व त त त न ग रक न व चण य स ठ उपलब ध असल प हज त. आपल ल क त नध आपल य स ठ क य नणर य घ त आह त, आ ण त घ त न क य चच र करत आह त ह बघण य च न ग रक न अ धक र आह. आ ण म हण नच ब ठक च व त त त स ब धत स क त थळ वर बघण य स ठ उपलब ध असल प हज त. य त ल सव र त महत व च म हणज क यर व त त त ब ठक झ ल य वर ठर वक व ळ तच स क त थळ वर य यल हव त. अहव ल व वध वषय वर श सक य स मत गठ त ह त त, त य च अहव ल सद ध ह त असत त. ह सवर अहव ल बघण य स ठ न ग रक न उपलब ध असल प हज त. स ब धत श सक य स क त थळ वर ह अहव ल उपलब ध असल प हज त. य स मत य च अहव ल सरक रन व क रल अस अथव नस, त न ग रक न बघण य स ठ ख ल असल प हज. श सन व यव थ 201

201 १३.समन वय क णत य ह द न क व अ धक श सक य क य र लय मध य समन वय र खण य स ठ इ गव हनर न स च व पर करत य ऊ शकत. म हत च द व ण-घ व ण () म हत च द व ण-घ व ण कश क र उपय ग पड शक ल य च क ह उद हरण - ग न ह ग र ग न ह ग र च तपश ल प ल स दल स रख य वभ ग त म हत च द व ण-घ व ण महत व च असत. इ गव हनर न स च य म ध यम त न प ल स दल त ल सवर उपलब ध म हत ह क ठ नह बघत य इल, श धत य इल अश य ऽण उभ रत य ऊ शक ल. एक शहर त ग न ह कर न द सढय शहर त पळ न ज ण ढय ग न ह ग र न पकडण य स ठ अश क रच य ऽण उपय ग पड शक ल. थल तर स रक ष च य द ष ट न शहर त नव य न य ऊन घर भ ड य न घ ण ढय ल क च प लस कड न दण करण आत ब धनक रक आह. 137 ह म हत स द ध जर इ-गव हनर न स च य म ध यम त न ज डत आल तर क ठ न क ठ कश पद धत च थल तर ह त आह य च म हत एक क लक वर उपलब ध अस ल. खचर कप त एक च वर प च क म करण य स ठ व र व र ह ण र खचर र खण ह म हत च य द व णघ व ण करण य न र खत य ऊ शक ल. क वळ समन वय नसल य न र त द र त क ल य वर कध प ण य च प इप ल इन ट कण य स ठ ख दल ज त, परत द र त क ल य वर मग लग च वज च य त र ट कण य स ठ ख दल ज त. अश क र श सक य खचर व ढत ज त. म हत च य द व ण घ व ण त न समन वय स धत श सक य खच र त कप त करत य ऊ शकत news/is your tenant registered_ html श सन व यव थ 202

202 न ग रक च सनदआ णक यर वणत नद र श क न ग रक न द य यच य स य स वध अजर क ल य वर कत दवस त मळत ल, तब र दल य वर कत दवस त क यर व ह ह इल य वषय च पक क नयम म हणज न ग रक च सनद. ठर वक म दत त न ग रक न स य स वध मळ ल य प हज त, ठरल य म दत त न ग रक च य तब र वर क यर व ह व ह यल प हज य वच र त न न ग रक च सनद असत. एख द य श सक य क य र लय त स गणक ण ल च व पर कर न क यर क षमत व ढवत य ऊ शकत. उद हरण : न ग रक कड न आल ल य अजर / तब र वग र करण त रख न स र कर न स गणक त घ ल व य त. न ग रक च सनद अस ल त य न स र आप आप अ तम त र ख दस ल ग ल. तब र/ अज र वर क यर व ह झ ल य वर स ब धत अ धक ढय न तश न द स गणक वर कर व. न ग रक च सनद उलट न ग ल य वरह क ह च क यर व ह झ ल ल नसल य स स ब धत अ धक ढय च य व रष ठ ल य बद दल एक इ-म ल ज व. व ळ त क म न क ल ल य कमर च ढय वर क य क रव इ क ल / क व क रव इ क ल नसल य स क न ह क ल य वषय च टपण व रष ठ अ धक ढय न बनव व. म हन य त न एकद सदर म हत स ब धत तक त य च य वर प त श सक य क य र लय च य स क त थळ वर बघण य स उपलब ध कर न द य व. एक णच य तल प रदशर कत, आ ण ठर वक क लमय र द त क म करण य च ब धन य म ळ स ब धत श सक य क य र लय च क यर क षमत व ढ ल. अश च वर प च ण ल श सक य क य र लय च य अ तगर त क रभ र स ठ ह व परत य इल. एक णच क म करण य स ल गण र व ळ, क म च दज र य वषय स टस ट त पद धत च स गणक य ण ल असल य स त य क श सक य क य र लय च क यर वणत नद र श क बनवत य ऊ शक ल. य म ळ श सन च य क णत य वभ ग त स ध रण च गरज आह, न मक श न क य आह त य वषय च कल पन य ण अ धक स प ज इल. तस नय जन करण सरक रल शक य ह इल. आकड व र सह न मक म हत ह त त असण महत व च आह. आ ण त य स ठ इ गव हनर न स च व पर आव यक आह. व श वकत श सक य स क त थळ ह क ठ नह बघत आल प हज त. व गव गळ य ण ल (,,, ) व परण ढय न ग रक न ह ह स क त थळ बघण स प झ ल प हज. अश क र श सक य स क त थळ मध य व श वकत आणल य शव य अ धक धक न ग रक पयर त प हचण शक य ह ण र न ह. श सन व यव थ 203

203 भ ष सवर श सक य स क त थळ ह अ धक त थ नक भ ष त (मह र ष टर त मर ठ त) असल च प हज त. य शव य त इ मज मध ह बघत आल प हज त. शक य असल य स त ह द भ ष तह अस व त. अ धक धक न ग रक पयर त प हचण ह स क त थळ च म ख य ह त असल य न य वर वश ष लक ष दल प हज. न य य कर सट क न सलच स क त थळ इ मज व य त रक त तब बल ३४ भ ष मध य बघत य त. 138 न ग रक न स क त थळ स य च व टण य स ठ आ ण आपल व टण य स ठ त य न त य च य भ ष त स क त थळ उपलब ध असल प हज. लप (Font) र मन व य त रक त क णत य व गळ य लप मध य स क त थळ अस ल तर क ह व ळ स क त थळ बघत य त न ह. अस झ ल न ह प हज. सवर भ ष न आव यक लप स क त थळ वर य ण ढय न ग रक न म फत ड उनल ड कर न घ त आल प हज. वर प त लद तऐवज श सक य स क त थळ वर ल अन क अहव ल व इतर द त ह वर प त असत त. अन कद य मध य छ प ल वर प त ल द त च छ य चऽ () क ढ न त य च एक ऽत द त बनवल ल असत. पण अस क ल य न त य द त च आक र ख प म ठ ह त. स क त थळ वर ल अ धक ज ग तर त द त घ त च पण त य चबर बर न ग रक न सहजपण अस द त उघडत न ह त क व ड उनल डह करत य त न ह त. म हण नच स क त थळ वर ठ व यच द त बनवत न त कम त कम आक र च कस ह त ल य कड ज ण वप वर क लक ष दल ग ल प हज. तरच त द त व चल ज त ल आ ण त य च उपय ग ह इल श सन व यव थ 204

204 स टस ट तवस प वर प श सक य स क त थळ च वर प अ तशय स टस ट त आ ण स प अस व. र गस गत ह जतक स ध अस ल ततक च गल. फ सब क क व ग गल स रख य सव र धक तस द मळ ल ल य स क त थळ च य यश मध य स टस ट त स प य र गस गत च ह ह तभ र आह. न ग रक न श सक य स क त थळ व पर व स व ट व, अ धक धक आपल व ट व य स ठ यत न क ल प हज त. श सन व यव थ 205

205 १४. भ रत त ल श सन व यव थ -. त प भ न म हत ह य च य भ षण च स र श त पभ न म हत ह स टर फ र प लस रसचर, दल ल ह य अभ य सगट च अध यक ष आह त. त श सन व यव थ आ ण र ज यश स तर ह य वषय वर इ डयन एक स स, आउटल क स रख य व त तपऽ आ ण म सक मध य नय मत ल हत असत त. Statecraft and governance in India Pratap Bhanu Mehta, Pune International Center, First year gathering, 25 th September त पभ न म हत य न त य च य भ षण तम डल ल क ह महत व च म द द ज व ह म प ण य च वच र करत, त व ह मल श सन च सवर नकष असल ल एक प रप णर चऽ ड ळ य सम र य त, प ण शहर त श सन च य सवर अ ग च सम व श ह त आह. म हण नच त श सन च य द ष ट न एक प रप णर र प तय र करत. करण: o प ण य ल न मव त श सक य अ धक ढय च इ तह स आह. o उत क ष ठ स म जक स थ च ज ळ आह o व ज ञ न आ ण अन य ज ञ न श ख मध य व ण अस वच रव त o य स रख य ग ष ट एकऽ करण इतर क णत य शहर ल शक य झ ल न ह. Short version of the speech Governance dosent exist where the state is very crafty आपण (भ रत) श स ब य च य एक अश टप प य वर आह त ज य च स प णर आकलन आपल य ल श सन च य प र प रक तत व वर आध रत वश ल षण त न करत य ण र न ह. आ ण आपण सगळ च य नव य Ôश सन ण ल Õच नक क अथर श धण य स ठ धडपडत आह त. Once you globalise you cannot run your open economy on the principles of your old closed economy. And this is exactly what is happening with our system of Governance. Ôश सन व यव थ Õ म हणज न मक क य? o न गर सम ज मध न क व श सक य व यव थ च य ब ह र असण ढय कड न त बय : श सन आपल क म करत न ह त. o जर त म ह श सक य य ऽण त असल ल य न ह च वच रल तर त म हणत त- न गर सम ज आम ह ल आमच क म कर द त न ह. श सन व यव थ य ग य क र च ल शकत न ह क रण, भ रत श सन बय र बव यल अ तशय अवघड द श आह. Governance is not something that is located int he government, nor it is something that is located entirely in the society, it is something that is located at the intersection of the government and the society. The way in which these 2 entities interact. The assumptions श सन व यव थ 206

206 they make about each other. We need to look at state society balance when we look at Governance in general. The part of what we are struggling with today is that the balance of the government and the society is changing in such fundamental ways that government s understanding of what it should do in relation to the society, and society s understanding of what governments can do is becoming increasingly confusing. We are at a very exciting time in India in the case of Governance. Most post colonial societies inherited a whole range of institutions from their colonial masters. Of course they were not run in the way they were intended to be run. As an example, we have a Westminster Democracy with Indian characteristics. But fundamentally there were 6 or 7 principles that underplayed the architecture of the governance. These principles are falling apart today. And in fact, it s a very good thing that these are falling apart. What are those principles of the old system of governance that is proving to be an hindrance to the new system? 1. Principle of vertical accountability. Who can hold somebody responsible? The simple answer is somebody higher than you. And if you look at our hierarchical, rational, Weberian bureaucracy, the core principle of accountability was to someone who is above you. And then there is this abstract notion of people being the highest authority which most of the times does not work. But the structure of accountability is very vertical. 2. Relative secrecy Government was the producer of knowledge relevant to governance. This no longer holds. Today society as a whole is producing more knowledge about government than government does. E.g.: 20 years ago if your water was poisoned you would not know, today a Center for Science and Environment will come and tell you! 3. White discretion Government cannot work just on rules. It also needs discretion. The old government was given a lot of presumptive levy in exercising that discretionary power. 4. Excessive centralization There were good reasons for it too. There was a presumption that The State would not just intervene in the economy but would have to deeply intervene in the social structures to restructure them. Look at the constituent assembly debates. Ambedkar vrs Gandhi debate. To do away with the social ills, you would have to centralize the power. You could not give all the powers to the panchayats because the local elites would dominate. But the result was the an excessive and the most centralized state. 5. A relatively fixed political economy श सन व यव थ 207

207 By sharing rents have a fixed amount of elites controlled income and expenditure in a state. You would have a combination of large landlords, indigenous capitalists, bureaucrats who shaped the rents that were generated. This political economy was easier to manage. 6. Indian state was a small state Despite everything, the Indian state was a small state. Indian state was in fact over regulated and under governed. But it was small relative to every measure of the size of the state. Small in terms of the personnel and small in terms of the marginal impact it had on the lives of its citizenry. Even if you were a very well performed state, in a 5 year term you would have built only a fraction of infrastructure that you would build today. This scale has massively increased. E.g. Bihar has given out more kilometers of roads in last 5 years than previous 40 years put together. Today, all of these principle on which our governance was founded has basically collapsed. 1. Vertical accountability has been replaced with horizontal accountability of all kinds. And not just within government. The bureaucrat will be asked questions by the CAG, the Supreme Court, the Media but the civil society etc. It sounds like a trivial change but the practice of governance that is attuned to horizontal accountability is changes to its core. How you do a file noting changes, how you present evidence changes, how you fight a case changes. Today there is a decisive shift towards this vertical accountability. 2. Relative secrecy: any government which tries to construct itself in a way that it has more information about itself than the public, it is setting itself for a big fall. 3. Discretion: it cannot be entirely replaced by rules. The demand for how you use your discretion changes. Instead of granting the government a presumptive right or a presumptive trust just because the representatives are elected; now the way in which the government uses its power has changed. Whether it is locating a nuclear plant, or an airport. This power has to be justified to a very large variety of stakeholders today. They have to be satisfied. 4. Centralization: India simply cannot be governed with the kind of centralized administration we still have. Centrally sponsored schemes are archaic relics of a government structure that does not suite India. Most of our conflicts are really about negotiating that who controls what? Who has the rights and the say over what? 5. Rent seeking arrangement: one of the things that growth has done to India is that it has made the state get more revenues; unfortunately also the state is more inclined to squander. Most of the current political system is used to think about the old principles of governance. So we today are at the juncture where the two tectonic plates are colliding and it is going to be messy for a while. But this exactly is a fantastic opportunity for reforms. Any government that does not understand that these balances of power are shifting is bound to fail. श सन व यव थ 208

208 The leaders today who seem to have mastered the art of governance, is not true. They have simple managed to carve out the space where they are politically insulated and they can take certain decisions (talking about Narendra Modi and Nitish Kumar) not they are not been able to do is institutionalize the practices of governance they are following. They don t have the system of public participation, deliberation in place by which they can build a structure of vertical answerability. Also, unfortunately these good government doers are the ones who have soil on their feet. They don t have a democratic Party structure, their ministers are bypassing legislature to take the decisions etc. So, their actions are not sustainable. So you might have a success of leadership, but you don t have the success of institutionalization of governance practices. America in 1920 s looked same as we do today extremely high corruption, rent seeking 2 4 prime sectors, broken local governments, strong anti center sentiment, extremely tight knit party machines, and yet America came out of this. Lessons and things that makes us look up 1. Strengthening of civil society institutions. Harness their energy. (India is all civil society no state) state cannot exist fighting this civil society. 2. Incredible mobilization against corruption. 3. Exponential participation of women in education. What is still missing? 1. Political reforms: a. introduction of primary system b. some degree of intra party democracy c. breaking of hold of small elites within the political party d. Reinventing the financing machines. 2. New kind of romance restored in the state (look at state building program of 1920 s and 1930 s in the US of A) a. Narrative of state building b. A state that begins to provide goods to citizens 3. All the reforms in India came out of the skepticism of the state. We did not look into putting up the state in place where it does belong. India just took out state from places it does not belong. a. Nandan Nilekani and the UID b. Tax reforms by Dr. Kelkar are meager steps towards a real state building. 4. We have thrown the concept of public all together. American elites thought that this was the time to build the state. Build the state education. Indian elites at the moment of reforms are disengaging with the state. Our elites provides for itself. In health, water, power, sanitation etc. 5. What will happen in the structure of accountability in a state in which its elites are most likely to secede from it? No public institutions can be strengthened. Because the elites are in श सन व यव थ 209

209 interesting ideological dilemma. In theory the elites wants to reengage with the state, in practice they are bypassing the state. This has a huge influence on the nature and character of the state. 6. Nature of capitalism: the American capitalism realized that it was in its interest to act as a pressure group for reforming. If we go the way FICCI and ASSOCHEM are going trying to shield itself, it will, along with the corruption, it will delegitimize the state and also the Indian capitalists. 7. What we should be doing is to get this idea of one generations bad money is good money of the next generation. This is how the United States built its think tanks, the institutions which make the state powerful. Can Indian capital make that transition? 8. We need revolution towards the liberal ideas. As the 6 principles mentioned are liberal fundamentally by nature. 9. We can handle our differences, our deciding sin is going to be our rigidness.. can we have a plurality of reasons, can we govern ourselves by public reason? Gandhi श सन व यव थ 210

210 १५. नर म द न ग जर तमध य क य क ल? सध य द श त ग जर तकड एक च गल य श सन च उद हरण म हण न ब घतल ज त. नर म द ह य न त य च सरक र आल य वर ज न य क यर पद धत मध य क ह बदल क ल, क ह नव य ग क ल ह य च य ग वषय... १. ग जर त त ल स व यव थ पन च स प णर य नर म द य न ज त. श सन त ल कल पक बदल स ठ क मनव ल थ अस सएशनतफ र "स एप एएम' ग ल डप र क र त य न द न वष र प व र मळ ल २. स क त थळ ह नर म द ह य च वत:च स क त थळ. ह मर ठ मध य द ख ल उपलब ध आह. ह य स क त थळ वर म द च ब ल ग तस च ग जर त सरक रच य ध रण वषय स व तर म हत उपलब ध आह. ह म हत क णत ह बदल क ल ग ल क त बडत प ह य स क त थळ वर Ôअपड टÕ ह त. ३. ह य स क त थळ बर बरच आत म द न ग जर त आ ण वत:च एक म ब ईल ह स र क ल आह त. ह य द व र क णत ह म ण स आपल य म ब ईलच य म ध यम त नम द च सवर भ षण, र ज य सरक रच नणर य तस च अन क छ ट य छ ट य सव र क षण मध य भ ग घ ऊ शकत. ४. सन २००१ मध य ग जर तच य म ख यम ऽ पद च स ऽ ह त घ तल य न तर लग चचग जर तच य सव र ग ण वक स च ध य य ठ व न म द य न एक भव य ध रण आखल.त य ल "प च म त य जन अस न व द ण य त आल.ज ञ नशक त ( शक षण) ऊज र शक त, जलशक त, जनशक त (ल क सहभ ग) रक ष शक त य प च म ख य वषय वर वक स आर खड तय र करण य त आल. य तत व तगर त क ह ठ स रचन. अ. ज ञ नशक त : ज ञ न च य शक त वरआ ण तच व पर करण य वर भर. श ळ च स गणक करण करण य वर भर द ण. क ल न र प नव न अभ य सबम उपलब ध कर न द ण. श सन व यव थ 211

outbind:// B86B85FC BADB8E678AD1C EDF

outbind:// B86B85FC BADB8E678AD1C EDF Page 1 of 6 म य न ट च 'इक न मकल' ल च 26 Oct 2008, 2327 hrs IST -न ल श बन आप य खश त भरप र न ट अस य त अस क ण ल व टण र न ह? पण आप य खश त प न स पय प म ठ न ट असण ह च ' इक़ न मकल ' ल च आह. य म य न ट म ळ च ब क

अधिक जानकारी

म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक म य झ ल य चच च स त अहव ल म च २०१६ अ य स क, आय एल एस वध मह व य लय स स यट फ र म ट ग प ट सप ट ह इक स ट म म न जम

म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक म य झ ल य चच च स त अहव ल म च २०१६ अ य स क, आय एल एस वध मह व य लय स स यट फ र म ट ग प ट सप ट ह इक स ट म म न जम म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक म य झ ल य चच च स त अहव ल म च २०१६ अ य स क, आय एल एस वध मह व य लय स स यट फ र म ट ग प ट सप ट ह इक स ट म म न जम ट (स प क म) अथ सह य वसएड इ डय, प ण म हल च ह क : जम

अधिक जानकारी

आचार संिहता आिण िनतीम􁱫ा

आचार संिहता आिण िनतीम􁱫ा आच र स हत आ ण नत म ल च आ ण अय ग य द न य ब बत ध रण Magna International Inc. भ ट आ ण 1 ल च आ ण अय ग य द न य ब बत ध रण म त य क द श मध य आपल य सवर वस यक वह र त ल च आ ण अय ग य द न य न मन ई करत ह ध रण Magna

अधिक जानकारी

Microsoft Word - DDR

Microsoft Word - DDR सभ सद न स थ कड न व वध क रण स ठ उद. सद नक वकर करण, गह ण ठ वण, द र त करण, भ डय न द ण इत य द ब बत न हरकत म णपतर द ण ब बत. सहक र ग ह नम र ण स थ सहक र आय क त व नब धक, सहक र स थ, मह र टर र ज य, प ण -1 य च क

अधिक जानकारी

Microsoft Word - NED 2014

Microsoft Word - NED 2014 र य श ण दन न म सरक र आ ण अन द नत श ळ प ढ ल आ ह न य वषय वर र य तर य प रषद म गळव र, दन क २५ न ह बर २०१३ सक ळ ९:०० त स य क ळ ५:०० पय त थळ : Ôर ग वर र ग वरÕ, च थ मजल, म लय सम र, यशव तर व च ह ण त न, म बई ४०००२१

अधिक जानकारी

आचार संिहता आिण िनतीम􁱫ा

आचार संिहता आिण िनतीम􁱫ा आच र स हत आ ण नत म व सर ध आ ण स पध र य ब बत ध रण व सर ध आ ण स पध र य ब बत ध रण म ज म न म न य य य र तन स पध र करत आ ण व जव व म स पध च समथर न करत. आम ह ज य न य य धक रक ष मध य स पध र करत त थ ल ग असल ल य सवर

अधिक जानकारी

इ य त त नवव वज ञ न आ ण त ज ञ न : श क ष णक नय जन व म ल यम पन व थ य न आध नक वज ञ न च ओळख क न द त न वज ञ न च झ ल ल व स व त य र म नव ल समजल ल स च नयम आ ण

इ य त त नवव वज ञ न आ ण त ज ञ न : श क ष णक नय जन व म ल यम पन व थ य न आध नक वज ञ न च ओळख क न द त न वज ञ न च झ ल ल व स व त य र म नव ल समजल ल स च नयम आ ण इ य त त नवव वज ञ न आ ण त ज ञ न : श क ष णक नय जन व म ल यम पन व थ य न आध नक वज ञ न च ओळख क न द त न वज ञ न च झ ल ल व स व त य र म नव ल समजल ल स च नयम आ ण त य च ओळख व थ य र स ह ण आवश यक आह. तस च आपल य प थ व

अधिक जानकारी

क पन क यद २०१२ नव बदल, न य व ट, नव दश मकर द ल ल (ल खक ह इ ट य ट ऑफ क पन स क र टर ज य स थ य प चम वभ ग य म डळ य क यर क रण च सद य व म ज अ यक ष आह त. य ल

क पन क यद २०१२ नव बदल, न य व ट, नव दश मकर द ल ल (ल खक ह इ ट य ट ऑफ क पन स क र टर ज य स थ य प चम वभ ग य म डळ य क यर क रण च सद य व म ज अ यक ष आह त. य ल क पन क यद २०१२ नव बदल, न य व ट, नव दश मकर द ल ल (ल खक ह इ ट य ट ऑफ क पन स क र टर ज य स थ य प चम वभ ग य म डळ य क यर क रण च सद य व म ज अ यक ष आह त. य ल ख त ल मत य च वत च आह त. य च स थ श स ब ध न ह.) ल कसभ

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Whistle Blower Policy - FNL- 03[1][1] circulated to staff_final

Microsoft Word - Whistle Blower Policy - FNL- 03[1][1] circulated to staff_final १. त वन : हसल ल वर य जन ई स क श क ड ल मट ड, ज न तर आय.स.स.एल हण न ओळखल ज ईल, ह त य यवह र त उ च न तक दज आ ण न तक सच ट, प रदश कत आ ण य यत स ठ क टब आह. आय.स.स.एल. उ च दज च य वस यकत, म णकपण, सच ट आ ण न तक

अधिक जानकारी

Microsoft Word - instructions

Microsoft Word - instructions प व प ट लम य श ण स वक पद क रत अज करण -य उम दव र स ठ स चन : अज त ह त प र सर ख ट, च क च व अप ण म हत द ण क व खर म हत दडव न ठ वण क व य त बदल करण क व प ठ वल य द ख य य त त ल न द त अन धक तपण ख ड ख ड करण क व ख

अधिक जानकारी

त न क ल गत... भ तक ळ मन त स ठवत, वत म न ल मन म ण व कवत भ व य च व ध घ ण -य कत वव न म हल च ग थ...! स य द-य ख -य त वसल ल शह प र न व च एक त ल क. प वस ळय त

त न क ल गत... भ तक ळ मन त स ठवत, वत म न ल मन म ण व कवत भ व य च व ध घ ण -य कत वव न म हल च ग थ...! स य द-य ख -य त वसल ल शह प र न व च एक त ल क. प वस ळय त त न क ल गत... भ तक ळ मन त स ठवत, वत म न ल मन म ण व कवत भ व य च व ध घ ण -य कत वव न म हल च ग थ...! स य द-य ख -य त वसल ल शह प र न व च एक त ल क. प वस ळय त द थड भ न व हण र नद आ ण भ तश त न स प ण प रसरच आप य

अधिक जानकारी

एक भ रत ठ भ रत सव च स थ सव च वक स नवडण क ज हरन म 2014 मह व च अ श त वन आज भ रत ल ड म स, ड म फ आ ण डम ड य व प त द लभ अश मत च आ ण स ध च वरद न मळ ल आह. जर

एक भ रत ठ भ रत सव च स थ सव च वक स नवडण क ज हरन म 2014 मह व च अ श त वन आज भ रत ल ड म स, ड म फ आ ण डम ड य व प त द लभ अश मत च आ ण स ध च वरद न मळ ल आह. जर एक भ रत ठ भ रत सव च स थ सव च वक स नवडण क ज हरन म 2014 मह व च अ श त वन आज भ रत ल ड म स, ड म फ आ ण डम ड य व प त द लभ अश मत च आ ण स ध च वरद न मळ ल आह. जर आपण मजब त द य स आ ण य च सद पय ग कर य स स म झ ल, तर

अधिक जानकारी

र शभ व य - ज न व र, २०१७. द द द मल ( ) ह नव वष आपण सव न स ख च व आर यस प नत च ज व, ह स द छ! =======================================

र शभ व य - ज न व र, २०१७. द द द मल ( ) ह नव वष आपण सव न स ख च व आर यस प नत च ज व, ह स द छ! ======================================= र शभ व य - ज न व र, २०१७. द द द मल ( dadadamle@gmail.com ) ह नव वष आपण सव न स ख च व आर यस प नत च ज व, ह स द छ! ========================================================= (१) म ष - य र श य म डळ न य म ह य

अधिक जानकारी

PowerPoint Presentation

PowerPoint Presentation Concept Map ग त वषयक नयम बल स त लत बल अस त लत बल न य टनच ग त वषयक प हल नयम न य टनच ग त वषयक द सर नयम न य टनच ग त वषयक तसर नयम जडत व स व ग प रवतर न च दर स व ग अक षय यत च नयम य बल आ ण त य बल ग त वषयक नयम

अधिक जानकारी

ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद क य लय त ल व वध वभ ग कड ल क य लय न छप ई करण. ई न वद म क : 05/ श स

ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद क य लय त ल व वध वभ ग कड ल क य लय न छप ई करण. ई न वद म क : 05/ श स ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद क य लय त ल व वध वभ ग कड ल क य लय न छप ई करण. ई न वद म क : 05/ श सन वभ ग सन 2017-2018 -------------------------------------------------------------------------

अधिक जानकारी

Microsoft Word - CHAPTER 3 PART2 MARATHI.docx

Microsoft Word - CHAPTER 3 PART2 MARATHI.docx भ ग 2: व य य क यर प त 3 प रकरण त ल घटक प यक रम शक य च न प त छ) वम प लस कश खर द क य ज त त 3.9, 3.11, 3.15 आ ण लह य ज त त ज) मह व च क गदपत र 3.8, 3.12, 3.13, 3.14, 3.17 झ) व य त ल मह व च श द 3.8, 3.15, 3.16

अधिक जानकारी

The Jabil Code (Marathi)

The Jabil Code (Marathi) ज बल स हत ज बलच अ वत य क पन स क त जग त ल सव तम ल क आप य कड अस व त आ ण ठ ह य स ठ य न सश त करण य वर क त आह य न आ ह ल EMS उ प दन उ य ग त न त बनवल आह. वष न वष आ ह य स क त ल क ळज प व क ज प सल आ ण य क र, जगभर

अधिक जानकारी

Microsoft Word - ईशावाश्योपनिषद-M

Microsoft Word - ईशावाश्योपनिषद-M ईश व य उप नषद - ईश व य उप नषद 1 ॐ ईश व य मद सव य क च जग य जगत त न य न भ ज थ म ग ध क य व नम १ जग य म यत क च जगत इदम सव म ईश आव यम - अ खल ड म य ज क ह जड व च तन व प जगत आह त सव ई र न य आह - त न य न भ जथ म

अधिक जानकारी

Microsoft Word - ud-blueprint

Microsoft Word - ud-blueprint स नय जत न गर करण च दश न गर करण - न ल त हषर द अभ य कर Ð म नथर स शल ड व ह लप म ट कन स ल ट ग यव ह ट ल मट ड म चर २०१३ l प हल मस द (म न यत स ठ ) मह र ष टर नव नम र ण स न अन बम णक १. द ष टक ष प त न ल त 3 २. ज

अधिक जानकारी

प द र श णश पद वक अ य स म मह र श सन श ल य श ण व ड वभ ग, प द र श ण य जन सन सव म यम य, सव व थ पन य अन द नत / वन अन द नत / क यम वन अन द नत श ळ म

प द र श णश पद वक अ य स म मह र श सन श ल य श ण व ड वभ ग, प द र श ण य जन सन सव म यम य, सव व थ पन य अन द नत / वन अन द नत / क यम वन अन द नत श ळ म मह र श सन श ल य श ण व ड वभ ग, प द र श ण य जन सन 2016-2017 सव म यम य, सव व थ पन य अन द नत / वन अन द नत / क यम वन अन द नत श ळ मध ल अ श त श क, श ण स वक य न प द र श णश पद वक अ य स म स ठ व श म हत प तक मह र

अधिक जानकारी

ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद य वत न व वध क य म च ब नर, ल स, ब ड बन वण इ. ई न वद म क : 06/ श सन

ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद य वत न व वध क य म च ब नर, ल स, ब ड बन वण इ. ई न वद म क : 06/ श सन ई न वद फ म स सवड नगरप रषद, स सवड त. प र दर, ज. प ण वभ ग :- श सन वभ ग वषय :- नगरप रषद य वत न व वध क य म च ब नर, ल स, ब ड बन वण इ. ई न वद म क : 06/ श सन वभ ग सन 2017 2018 -------------------------------------------------------------------------

अधिक जानकारी

ज ग ह! न टब द य ब ग य पल कड उज ड न ह. अ लगढ य र झय च ४ डस बरल नधन झ ल. 'ज य ५०० पय य न ट बदल न शक य न ३ दवस प स न म य म ल च ह ण र उप सम र सहन न झ य म

ज ग ह! न टब द य ब ग य पल कड उज ड न ह. अ लगढ य र झय च ४ डस बरल नधन झ ल. 'ज य ५०० पय य न ट बदल न शक य न ३ दवस प स न म य म ल च ह ण र उप सम र सहन न झ य म ज ग ह! न टब द य ब ग य पल कड उज ड न ह. अ लगढ य र झय च ४ डस बरल नधन झ ल. 'ज य ५०० पय य न ट बदल न शक य न ३ दवस प स न म य म ल च ह ण र उप सम र सहन न झ य म ळ म वत ल ज ळ न घ तल ' अस २० न हबर य र ज ह ण लय त द

अधिक जानकारी

ITZ CASH CARD LIMITED

ITZ CASH CARD LIMITED आच र स हत इट ज क ष क सर ल मट ड/आई० स ०स ०एल० अपन व यवस य क ल ग क़ न न, नयम और तबन ध क अन स र चल न तथ व य प र सम बन ध न तकत व न तक आचरण क उच चतम म नक क थ पत करन क लय तबद ध ह आई० स ०स ०एल० इस स हत क आचरण

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Amruta_Maza_NIRMAN_Prawas

Microsoft Word - Amruta_Maza_NIRMAN_Prawas म झ नम ण नम ण व स ग ल द न वष म प य त South Asia Network on Dams Rivers and People (SANDRP) य स थ बर बर क म करत आह. न, य य वर ब धल ज ण र धरण, य धरण म ळ नम ण ह ण य पय वरण य आ ण स म जक सम य, य नम ण ह य म

अधिक जानकारी

य.एस. र हव स नसल ल य नव न न कर वर ठ वण य स ठ न न-न टवक डर र हव श स ठ प र श ण ह डब क आवश यक आह

य.एस. र हव स नसल ल य नव न न कर वर ठ वण य स ठ न न-न टवक डर र हव श स ठ प र श ण ह डब क आवश यक आह य.एस. र हव स नसल ल य नव न न कर वर ठ वण य स ठ न न-न टवक डर र हव श स ठ प र श ण ह डब क आवश यक आह ह ह डब क नव न न न-न टवक डर सहकमर च र य न (क पन च ईम ल पत त नसल ल आ ण/ क व क म प य टरवर अ क स स नसल ल सहकमर

अधिक जानकारी

Microsoft Word - RTI .docx

Microsoft Word - RTI .docx स चन क अ धक र अ ध नयम, 2005 ब ध यत ए एव द यत व सच च वर ज क छ क ल ग क अ धक र मल ज न स ह नह आय ग, ब ल क यह त धक रय द व र अन चत क यर कय ज न पर, सभ क द व र उसक वर ध करन क क षमत ह सल करन स आएग - मह त म ग ध

अधिक जानकारी

Microsoft Word - 1_5 pages

Microsoft Word - 1_5 pages (i) र ट र य नगर क यर स थ न उ य और क यर आ द र ट र य नगर क यर स थ न ह ल क वष म भ ग लश त रय, सम जश त रय और अथर श त रय क स थ-स थ तकन क और प श वर सम ह ज स इ ज नयर, शहर-य जन क र, आ कर ट क ट, प रवहन, व य वश षज

अधिक जानकारी

MODULE ONLINE SATBARA ई स तब र Information for All E-Governance for All Building Knowledge Bridge for Digital Divide

MODULE ONLINE SATBARA ई स तब र Information for All E-Governance for All Building Knowledge Bridge for Digital Divide MODULE ONLINE SATBARA ई स तब र Information for All E-Governance for All Building Knowledge Bridge for Digital Divide www.pukar.org.in www.facebook.com/pukarindia www.youtube.com/pukarorg www. azadkhayaal.wordpress.com

अधिक जानकारी

Microsoft Word - SECTION_2_Hindi

Microsoft Word - SECTION_2_Hindi अन भ ग 2 अ तर र ष टर य अभ य स और घर ल अन भव 2.1 प ष ठभ म 2.1.1 आव स एक अमण स क तक क र प म श र ह त ह ह उ स ग ट टर स चक क क एक बड़ आ थर क स क तक क र प म म न ज त ह क य क य नकट भ व य म अथर व यव थ क अन क क ष

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Document1

Microsoft Word - Document1 समजप व क व चन मजक र च क र :- अज द. २ डस बर २०१५ त म. म य य पक, ज ह प रषद थ मक श ळ र मप र, त. ज. स गल. वषय :- ब बळ पध त सहभ ग ह य ब बत अज द र :- सद शव पर जप म. मह दय, म आप य श ळ त ल आठव च व य थ आह. श णक

अधिक जानकारी

Microsoft Word - अमृतमंथन_मराठी भाषा, संगणक व माहिती तंत्रज्ञान_ले० विनय मावळणकर_अंतर्नाद_110219

Microsoft Word - अमृतमंथन_मराठी भाषा, संगणक व माहिती तंत्रज्ञान_ले० विनय मावळणकर_अंतर्नाद_110219 ल ख --} http://wp.me/pzbjo-cy अम तम थन --} http://amrutmanthan.wordpress.com/ ( अ तन द म सक य फ व र २०११ य अ क त स झ ल ल ल ख) मर ठ भ ष, स गणक व म हत त न मर ठ च स गणक करण व म ण करण आ ण मर ठ स ठ व मर ठ त

अधिक जानकारी

INTERNATIONAL RESEARCH JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY STUDIES Vol. 2, Issue 9, September, 2016 ISSN (Online): Impact Factor: (GIF), 0.67

INTERNATIONAL RESEARCH JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY STUDIES Vol. 2, Issue 9, September, 2016 ISSN (Online): Impact Factor: (GIF), 0.67 य प र ब क च र य करण - एक ट प - ब क ग नव न आ ह न त वक : ड.प ट ल क.क. य पक व अथ श वभ ग म ख क.स. कमलत ई ज मकर म हल मह व य लय,परभण म ज अ य, 36 व व ष क र य अ धव शन, मर ठ अथ श प रषद. अ लकड य क ळ त ब क ग त अन

अधिक जानकारी

Microsoft Word - booklet-he-mala-mahit-hava-11-oct-15.docx

Microsoft Word - booklet-he-mala-mahit-hava-11-oct-15.docx म लग ११-१२ वष च झ ल क त वय त य ऊ ल गल अस हणत त. त य शर र त व वभ व त क ह बदल ह ऊ ल गत त. तस च म सक प ळ स ह त. य म ळ त ग धळ न ज त. अस क ह त आह य च न मक म हत तल सहस मळत न ह. म ल न च क य पण अन क म ठ य य न

अधिक जानकारी

Microsoft Word - मराठी+एकजूट_ महाराष्ट्र राज्याच्या सांस्कृतिक धोरणाच्या मसुद्यासंबंधी सूचनांसाठी आवाहन_180210

Microsoft Word - मराठी+एकजूट_ महाराष्ट्र राज्याच्या सांस्कृतिक धोरणाच्या मसुद्यासंबंधी सूचनांसाठी आवाहन_180210 मह र र य य स क तक ध रण य मस स ब ध स चन स ठ आव हन य मर ठ ब धव न, स म नम क र. दन क: १६ फ व र २०१० मर ठ भ ष, मर ठ स क त, मर ठ त ल स ह य व एक दर तच मर ठ म णस य प ढ ल व वध आ ह न य वषय ० सल ल क ळकण य च एकच अम

अधिक जानकारी

1 जल ई, st Century Fox ( ), स गत. नय ण क प लन करन ह ग. य द ल ग ह न व ल क नन क ब र म आपक क ई भ शन क वध वभ ग य फर 21CF,.,,, -,.) (.,, -..,,,..( (

1 जल ई, st Century Fox ( ), स गत. नय ण क प लन करन ह ग. य द ल ग ह न व ल क नन क ब र म आपक क ई भ शन क वध वभ ग य फर 21CF,.,,, -,.) (.,, -..,,,..( ( 1 जल ई 2017 21st Century Fox ( ) स गत नय ण क प लन करन ह ग य द ल ग ह न व ल क नन क ब र म आपक क ई भ शन क वध वभ ग य फर 21CF ) ( ( (i) ; (ii) ; (iii) ; (iv) ) य द 1 6 व नयम तब अक सर अ धक कड़ ह त ह जब अन य प

अधिक जानकारी

प पर च चवड मह नगरप लक क प र शन इ ट ट ड ह थ ऍ ड फ मल व लफ अर स स यट २ र मजल, व कय म य क य लय, प पर च चवड मह नगरप लक, प पर - ४११ ०१८. ज हर त. ७८७ /२०१७.

प पर च चवड मह नगरप लक क प र शन इ ट ट ड ह थ ऍ ड फ मल व लफ अर स स यट २ र मजल, व कय म य क य लय, प पर च चवड मह नगरप लक, प पर - ४११ ०१८. ज हर त. ७८७ /२०१७. प पर च चवड मह नगरप लक क प र शन इ ट ट ड ह थ ऍ ड फ मल व लफ अर स स यट २ र मजल, व कय म य क य लय, प पर च चवड मह नगरप लक, प पर - ४११ ०१८. ज हर त. ७८७ /२०१७.व /०९/क व/ १२७३ /२०१७ द. २०/ ०९ /२०१७. Walk - In -Interview

अधिक जानकारी

Microsoft Word - GN _order.doc

Microsoft Word - GN _order.doc आद श म झ 20 अ ल 2018 क भ रत क म ख य न य य ध श (स ज आई) न य यम र त, द पक म क हट न क लए स वध न क अन च छ द 124(4) क तहत र ज य सभ क 64 सद य र ह त क ष रत त व क स चन मल ह त व म उ ल खत ब त न न न स र ह : - "यह

अधिक जानकारी

???? ??????? ?????

???? ??????? ????? ॐ ऐ ह क ल मन द व य वच च मन द व म मन द व स त मन द व - म गल आरत स तप ड नव सन मन म त च आरत ॐ नम भगवत मन म त नम मन द व म गर व स य सध द भ कल य ण क र णम वन द मन द व स व म मन व च छत द य नम 1 मन द व स त मन द व

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Document1

Microsoft Word - Document1 क ळश प स न व ज न मर त क द र त ट ट य क द र ल प र क र द श त प ह य द च झ ल पय र वरण नकष वर प रक षण क ळश प स न व ज न मर त करण र य क द र च व वध पय र वरण य नकष वर न कत च अ य स कर य त आल. स टर फ र स य स ऍ ड ए

अधिक जानकारी

Management - marathi note 2

Management - marathi note 2 व यवस थ पनश स त र : (म न जम ट स यन स). क णत य ह औद य गक तस च व यवस य स घटन च उ द दष ट ग ठण य स ठ क ल य ज ण र य व वध क रय च नद र शन व नय त रण य च य श स ब धत अश ज ञ नश ख ल व यवस थ पनश स त र अस म हटल ज त.

अधिक जानकारी

MAR मग येशू आला आणि बोलावले VGR

MAR मग येशू आला आणि बोलावले VGR मग य श आल आण ब ल वल स त य ह न, 11व अध य य 18व य वचन प स न स व त क, म व च इ च छत. ब थ न य शल म जवळ म हणज त थ न प ऊण क स वर ह त. त थ यह प क प ष कळ ल क म थ र व म रय च त य च य भ व बद दल स त वन करण य स आल ह

अधिक जानकारी

hom

hom ह म य प थ क ब र म ह म य प थ आज त ज स बढ़त प रण ल ह और लगभग प र द नय म इसक अभ य स कय ज रह ह भ रत म यह अपन ग लय क स रक ष और इसक इल ज क वनम रत क क रण घर क न म बन गय ह एक अध ययन म कह गय ह क भ रत य आब द क लगभग

अधिक जानकारी

Microsoft Word - sun-darkness-moon-blood-hindi.docx

Microsoft Word - sun-darkness-moon-blood-hindi.docx व ल य ह न, आ मक स य य श ज मस ह थ, क घ षण क स य क य त न च द क क श क थ न त रत कर दय वग क र य नकट आ गय थ परम र न प तक स क दन अपन आ म उड ल ड ल इसक प व ऐस घटन कभ नह ई थ ब त न स च परम भ क दन और परम र क र य आ

अधिक जानकारी

Microsoft Word - press_releases_ _01_hin

Microsoft Word - press_releases_ _01_hin कस म भ द नह म नत भ रत य ज वन ट : ज. न दक म र म खनल ल चत व द र ट र य पत रक रत एव स च र व व व य लय क ओर स आय जत 'ज ञ न स गम' म 'भ रत य ज वन ट : वतर म न स दभर म य ख य ' पर च तन-म थन प र र भ, आज प रश स नक

अधिक जानकारी

इनसाइट: भारत में मानव तस्करी

इनसाइट: भारत में मानव तस्करी इनस इट: भ रत म म नव त कर drishtiias.com/hindi/printpdf/human-trafficking-in-india स दभ व प ठभ म म नव त कर क म मल म भ रत द नय क श ष द श म श मल ह और इस म नव त कर क Source ( त), Transit (प रगमन) और Destination

अधिक जानकारी

चयन प र क रय (क) अभ यथ क चयन ल खत पर एव स त क र म उनक प रदशर न क आध र पर कय ज एग क वस ल खत पर एव स त क र क कट-ऑफ क फ सल करन क अ धक र स र त रखत ह उपय र

चयन प र क रय (क) अभ यथ क चयन ल खत पर एव स त क र म उनक प रदशर न क आध र पर कय ज एग क वस ल खत पर एव स त क र क कट-ऑफ क फ सल करन क अ धक र स र त रखत ह उपय र चयन प र क रय (क) अभ यथ क चयन ल खत पर एव स त क र म उनक प रदशर न क आध र पर कय ज एग क वस ल खत पर एव स त क र क कट-ऑफ क फ सल करन क अ धक र स र त रखत ह उपय र क त पद एव स त क र ह त अभ य थर य क प त रत स थ त क चयन

अधिक जानकारी

.स व शवस /अ. श./२०१7-१8/अ धस चन.१/२०१7/१-अ, दन क : 31/10/२०१7. अ धस चन श णक वष २०१7-१8 म य आर य व न अ य स म क रत व श घ ण य अ पस य क व य स ठ श यव. अ पस

.स व शवस /अ. श./२०१7-१8/अ धस चन.१/२०१7/१-अ, दन क : 31/10/२०१7. अ धस चन श णक वष २०१7-१8 म य आर य व न अ य स म क रत व श घ ण य अ पस य क व य स ठ श यव. अ पस .स व शवस /अ. श./२०१7-१8/अ धस चन.१/२०१7/१-अ, दन क : 31/10/२०१7. अ धस चन श णक वष २०१7-१8 म य आर य व न अ य स म क रत व श घ ण य अ पस य क व य स ठ श यव. अ पस य क वक स वभ ग, मह र श सन य च म फ त आर य व न अ य स

अधिक जानकारी

देश देशांतर : गवाह की परवाह

देश देशांतर : गवाह की परवाह द श द श तर : गव ह क परव ह drishtiias.com/hindi/printpdf/witness-protection स दभ एव प ठभ म बड़ और स व दनश ल म मल म गव ह क स र क ल कर द यर एक जन हत य चक पर स नव ई करत ह ए उ चतम य य लय न 5 दस बर क क द सरक

अधिक जानकारी

आच र स ह त

आच र स ह त आच र स ह त 2 Vesuvius / आच र स ह त 3 म ख य क र यक र अध क र कड न स द श न प तमत आण अन प लन च आमच वचनबधदत वर स ह त भर द त प र य सहक र न व स प वअस आच र स ह त क णत अपव द प वन, जगभर त ल आपल क णत र च लन मध क

अधिक जानकारी

book-samaajvaadi-vivekanand-v11-16jun15

book-samaajvaadi-vivekanand-v11-16jun15 त वन सम जव द वव क न द ह श ष क व च न त ह आ य च कत झ ल अस ल. ह द वव य ख ट य च र म ळ वव क न द च खर वच र ल क पय त कध प ह चल च न ह त. य च तम एक ह द वव द स य स हण न ल क य क ल ग ल. व म वव क न द स र य मह प ष न

अधिक जानकारी

MarathI Course T & C 1.cdr

MarathI Course T & C 1.cdr थ मक तर' नयम व अट सह स ग ख व खक म गद क www.suhasjyotish.com य अ य स म य नयम- अट सदभ त आम य व ब-स ईट वर उपल ध असल ल इ ज भ षत ल अ धकत र व मसद सव क यदश अ य ब ब स ठ म नल ज ईल. नयम-अट सदभ तल मर ठ भ षत ल ह मजकर,

अधिक जानकारी

प तक लय क ब र म स मह: व एमएमस एव सफदरज ग अ पत ल प तक लय म प तक, 8875 ब उ ड जनर ल क व ल य म, 1137 थ सस एव 607 स.ड. क स मह ह आट म शन एव स रक ष : प

प तक लय क ब र म स मह: व एमएमस एव सफदरज ग अ पत ल प तक लय म प तक, 8875 ब उ ड जनर ल क व ल य म, 1137 थ सस एव 607 स.ड. क स मह ह आट म शन एव स रक ष : प प तक लय क ब र म स मह: व एमएमस एव सफदरज ग अ पत ल प तक लय म 16251 प तक, 8875 ब उ ड जनर ल क व ल य म, 1137 थ सस एव 607 स.ड. क स मह ह आट म शन एव स रक ष : प तक लय ट एलएसएस आट म शन स फटव यर स य क त ह सभ प तक,

अधिक जानकारी

कक ष : सप तम / अष टम / नवम अभ य स-पऽक -01 न म: दन क: नम न ल खत शब द क वणर ध व न- वश ल षण कर 1. अद लत = 2. आभ र = 3. आह ल द = 4. उच छ व स = 5. उपल ब धय

कक ष : सप तम / अष टम / नवम अभ य स-पऽक -01 न म: दन क: नम न ल खत शब द क वणर ध व न- वश ल षण कर 1. अद लत = 2. आभ र = 3. आह ल द = 4. उच छ व स = 5. उपल ब धय कक ष : सप तम / अष टम / नवम अभ य स-पऽक -01 न म: दन क: नम न ल खत शब द क वणर ध व न- वश ल षण कर 1. अद लत = 2. आभ र = 3. आह ल द = 4. उच छ व स = 5. उपल ब धय = 6. क व य श = 7. क ट = 8. क षत = 9. क षय = 10. ग

अधिक जानकारी

Microsoft Word - india_2012_hi

Microsoft Word - india_2012_hi जनवर 2012 द श स र श भ रत द नय क सबस य द आब द व ल ल कत त र, भ रत, म एक ज व त म डय, एक स क रय न ग रक सम ज, एक स म नत य यप लक, और मह वप णर म नव अ धक र क सम य ए हम श रह ह य तन, और कमज़ र सम द य क रक ष क लए

अधिक जानकारी

भ रत क स सद (ल क सभ स चव लय) ल क सभ श ध अध य त व ल क सभ स चव लय क स सद य अ भ च क वषय पर प स तक ल खन ह त वषर 2016 क लए 21 श ध अध य त व य द न करन क स त

भ रत क स सद (ल क सभ स चव लय) ल क सभ श ध अध य त व ल क सभ स चव लय क स सद य अ भ च क वषय पर प स तक ल खन ह त वषर 2016 क लए 21 श ध अध य त व य द न करन क स त भ रत क स सद (ल क सभ स चव लय) ल क सभ श ध अध य त व ल क सभ स चव लय क स सद य अ भ च क वषय पर प स तक ल खन ह त वषर 2016 क लए 21 श ध अध य त व य द न करन क स त व ह इन अध य त व य, जनक म ध यम स उ स तर य स सद य वषय

अधिक जानकारी

Microsoft Word

Microsoft Word 2017; 3(3): 245-250 2015; 1(3):07-12 ISSN: 2394-7519 IJSR 2017; 3(3): 245-250 2017 IJSR www.anantaajournal.com Received: 01-03-2017 Accepted: 02-04-2017 Dr. Tripti Sharma Assistant Professor, Hindu Girls

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Corporate Ethics Policy.doc

Microsoft Word - Corporate Ethics Policy.doc ट एचड स इ डय ल मट ड क रप र ट आच र न त त वन आच र न त म नक क एक प ज ह जस सम ज वय न म त करत ह और इसस यवह र इ छ ओ और क य क करन म म ग दश न त ह त ह न तकत स प ण त: उ तरद य व एव जव बद ह क अ भ य ह उ चत ह कह गय

अधिक जानकारी

इ द र त न र भय वर भ वर च य र ढ पर पर य त अडकल ल य र रत य सम ज मध य इ ग रज सरक रच य क ळ प स म ठ य प रम ण त ब ड स र झ ल. ज म स च य द ष ट ह जस ब ल च म ठ

इ द र त न र भय वर भ वर च य र ढ पर पर य त अडकल ल य र रत य सम ज मध य इ ग रज सरक रच य क ळ प स म ठ य प रम ण त ब ड स र झ ल. ज म स च य द ष ट ह जस ब ल च म ठ इ द र त न र भय वर भ वर च य र ढ पर पर य त अडकल ल य र रत य सम ज मध य इ ग रज सरक रच य क ळ प स म ठ य प रम ण त ब ड स र झ ल. ज म स च य द ष ट ह जस ब ल च म ठ टप प ह त, त वढ च स त र स ध रण च य द ष ट ख ल फ र महत

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Annual Report CSR [HI].docx

Microsoft Word - Annual Report CSR [HI].docx अन लग नक-क 1. ह थ म ल ज न व ल प रय जन ओ और क यर बम क र पर ख और न.स.उ. न त क त स दभर और प रय जन ओ य क यर बम क व ब- ल क स हत, क न.स.उ. न त क स क षप त र पर ख. न लक, सव र भवन त स खन क दशर न क अपन त ह ए एक

अधिक जानकारी

Microsoft Word - pr UAE Migrants hn doc.doc

Microsoft Word - pr UAE Migrants hn doc.doc स य क त अरब अम र त: नम र ण क यर म अच नक आई त ज़ म क मग र क श षण नम र ण क य र म लग व स क मग र क श षण क द शर त करत एक नई रप टर (दबई, नवम बर 12, 2006) म नव धक र स गठन ह य मन र इट स व च न आज ज र अपन एक रप टर

अधिक जानकारी

Microsoft Word - PARENT AND STUDENT FINAL HDSB Hindi.docx

Microsoft Word - PARENT AND STUDENT FINAL HDSB Hindi.docx शक ष पर ल टन और श र रक क यर कल प पर ल टन क य जन : म त - पत और छ ऽ क लए ज नक र स दभर ह ल क अन स ध न स यह पष ट ह गय ह क म त क घ त क क रण कस छ ऽ क ज ञ न स ब ध एव श र रक क षमत ओ पर क फ भ व पड़ सकत ह दरअसल,

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Jharkhand Day docx

Microsoft Word - Jharkhand Day docx भ रत क र ट रप त र म न थ क व द ज क झ रख ड र य थ पन दवस क अवसर पर स ब धन 1. र ट रप त क प म झ रख ड क अपन पहल य त र म म झ धरत आब बरस म ड क प र तम पर उनक जय त क दन द ध स मन अ पर त करन क और झ रख ड र य क थ पन

अधिक जानकारी

प पर च चवड मह नगरप लक क प र शन इ ट ट ड ह थ ऍ ड फ मल व लफ अर स स यट २ र मजल, व कय म य क य लय, प पर च चवड मह नगरप लक, प पर - ४११ ०१८. ज हर त. ७८७ /२०१७.व /०९/क व/ १२७३ /२०१७ द. २०/ ०९ /२०१७. Walk - In -Interview

अधिक जानकारी

Microsoft Word - FinalAdvertisement_Palghar

Microsoft Word - FinalAdvertisement_Palghar मह र र य म ण ज वन नत अ भय न (उम द) ज ह अ भय न यव थ पन क,प लघर स ई आ शव द अप ट म ट, ल कम य नगर, कच र र ड,प लघर-401404 Email- dmmupalghar@gmail.comफ न न.02525-251260 ------------------------------------------------------------------------------------

अधिक जानकारी

स्वापक ओषधि और मन:प्रभावी पदार्थ अवैध व्‍यापार निवारण अधिनियम, 1988

स्वापक ओषधि और मन:प्रभावी पदार्थ अवैध व्‍यापार निवारण अधिनियम, 1988 स व पक ओष ध और मन:पर भ व पद थर अव ध व य प र नव रण अ ध नयम, 1988 (1988 क अ ध नयम स ख य क 46) स व पक ओष धय और मन:पर भ व पद थ क अव ध व य प र क नव रण क पर य जन क लए, क छ म मल म नर ध क और उसस स ब धत वषय क उपब

अधिक जानकारी

सदभ व फ ईल सदभ व फ इल - सदभ व क ह एक यसनम त नद न, उपच र व प नव स क आह. यसनम त सम ज नम ण कर य स ठ य क च थ पन ह १९८८ म य कर य

सदभ व फ ईल सदभ व फ इल - सदभ व क ह एक यसनम त नद न, उपच र व प नव स क आह. यसनम त सम ज नम ण कर य स ठ य क च थ पन ह १९८८ म य कर य http://drugsfreeindia.com/ सदभ व फ ईल सदभ व फ इल - सदभ व क ह एक यसनम त नद न, उपच र व प नव स क आह. यसनम त सम ज नम ण कर य स ठ य क च थ पन ह १९८८ म य कर य त आल. थ पन मन वक. अश क श ल य य अ य त झ ल. य च स बत

अधिक जानकारी

Microsoft Word - hindi code of conduct

Microsoft Word - hindi code of conduct हडक आचरण एव न तक स हत त वन यह आचरण स हत "हडक आचरण एव न तक स हत " क न म स ज न ज एग इस स हत म हडक "क पन " क प म स द भ त ह क पन क ह ल ह म अन श सन एव अप ल नयम वल (स ड ए नयम वल ) बन य ह यह आचरण स हत वश ष प

अधिक जानकारी

स्थूलपणा : एक ‘आजार’

स्थूलपणा : एक ‘आजार’ Presented By Dr. Maya Khandat (Associate Professor) Dept. Home Science स थ लपण म हणज क य? आपल य तण वप णण ज वनश ल म ळ आर ग य वर ह ण ऱ य अन क द ष पररण म प क स थ लपण ह सव णत ह ननक रक पररण म आह. शर र त अनतररक

अधिक जानकारी

Microsoft Word - MoA_NIUA

Microsoft Word - MoA_NIUA र ट र य नगर क यर स थ न ह ल क वष म भ ग लश त रय, सम जश त रय और अथर श त रय क स थ-स थ तकन क और प श वर सम ह ज स इ ज नयर, शहर-य जन क र, आ कर ट क ट, प रवहन, व य वश षज ञ व र सव क षण, अन स ध न अ ययन और शहर करण

अधिक जानकारी

Microsoft Word - RFD _Hindi

Microsoft Word - RFD _Hindi भ रत सरक र र ष टर य नगर क यर स थ न क लए आरएफड (प रण म र पर ख द त व ज) (2013-2014) खण ड 1: वज़ऩ, मशन, उद द य और क यर वज़ऩ शहर वक स म दद पर ए शय म उत क टत क बनन और भ रत म थ य और सम व श शहर वक स म सह यत करन

अधिक जानकारी

ल कश ह स ठ स घषर य त र न म स यक वद र ह व ल क यत द व र प रक शत वश ष आव द श वर फ सझमच स कट प रक शक व म द रक: स यक वद र ह प रक शन १०७४, ब -५, आन द प र स

ल कश ह स ठ स घषर य त र न म स यक वद र ह व ल क यत द व र प रक शत वश ष आव द श वर फ सझमच स कट प रक शक व म द रक: स यक वद र ह प रक शन १०७४, ब -५, आन द प र स ल कश ह स ठ स घषर य त र न म स यक वद र ह व ल क यत द व र प रक शत वश ष आव द श वर फ सझमच स कट प रक शक व म द रक: स यक वद र ह प रक शन १०७४, ब -५, आन द प र स द अप टर म ट, स व डर, र वव र प ठ, क ह प र ४१६०१२. स

अधिक जानकारी

Microsoft Word - april2009splhindi.docx

Microsoft Word - april2009splhindi.docx नप -VIII (अ ल, 2009) (1) स रल ख उ तर -I यह म मल च क स उप कर यथ ऑ स जन, क स टर एव ज ट न ब ल इजर क ल ख पर म व क य त स स ब धत ह मर ज, ज ल ख क य लय, आय ध नम ण, खम रय म स व रत व र ठ ल ख पर क क प न ह, क च क

अधिक जानकारी

KATHAK ASSIGNMENT 2

KATHAK ASSIGNMENT 2 प रभ ष १. आमद - आमद क अथर ह आगमन य आन कथक न त य म नतर क जब ख स कस म क ब ल क न चत ह ए म च पर प रव श करत ह, उस आमद कहत ह आमद म "त थ ई तत थ ई" " आ थ ई तत थ ई" ब ल क प रय ग कय ज त ह इस वल म बत लय म कय ज त

अधिक जानकारी

‘रामचरितमानस’ में प्रतिबिंबित योग शास्त्र

‘रामचरितमानस’ में प्रतिबिंबित योग शास्त्र स ठ र ह द न टक क मथक क य य अनश लन ग जर त व प ठ क व व च प त (प एच.ड.) ह द क उप ध ह त तत श ध- ब ध क स रल खन श ध थ : श ध नद शक : प ल ठ. च धर ड. जशव तभ ई प य (एम.ए., ब.ए., एम. फल.) अ य ग जर त व प ठ, ह द भ

अधिक जानकारी

Microsoft Word - GEETA KA BHAGWAN

Microsoft Word - GEETA KA BHAGWAN ग त क नर क र भगव न शव-श कर भ ल न थ य स क र क ण क आ म उफ द द ल खर ज? भ रत य क लए ढ ई हज़ र स ल स ज वन क हर म म ग दश क क क य करन व ल ग त सव श शर म ण ह, इस ब त म क ई स द ह नह ह, क त भ रत क इ तह स म इस ग त

अधिक जानकारी

Microsoft Word - india_hi

Microsoft Word - india_hi जनवर 2015 द श स र श भ रत मई 2014 म भ रत य जनत प ट र (भ जप ) क नर द र म द क भ रत क प रध नम त र च न गय दस वषर वपक ष म रहन क ब द, भ जप क स सद म मह वप णर बह मत क स थ नण र यक जन द श प र त ह आ भ जप न वक स क

अधिक जानकारी

म हल ओ क प लस आर क भत म मल ग ऊ च ई म छ ट वधव वव ह म द ल ख पय, ब प एल क शत पशन म ह ग सम आ दव स वक सख ड म स न टर न प कन आध क मत पर मल ग ध नम म त व दन य

म हल ओ क प लस आर क भत म मल ग ऊ च ई म छ ट वधव वव ह म द ल ख पय, ब प एल क शत पशन म ह ग सम आ दव स वक सख ड म स न टर न प कन आध क मत पर मल ग ध नम म त व दन य म हल ओ क प लस आर क भत म मल ग ऊ च ई म छ ट वधव वव ह म द ल ख पय, ब प एल क शत पशन म ह ग सम आ दव स वक सख ड म स न टर न प कन आध क मत पर मल ग ध नम म त व दन य जन ह ग श म म च ह न न दल स क य म म म त ओ -बहन, ब टय

अधिक जानकारी

5187_httpwwwopeneduopenlearnworks_cmid80414_ _ _mc

5187_httpwwwopeneduopenlearnworks_cmid80414_ _ _mc कह न स न न, ग त, र ल प ल और न टक Contents 3 अभ स व क त य 5 2 of 5 Thursday 31 March 2016 व द य र थ उस समय सबस अच छ ढ ग स स खत ह जब व स खन क अन भव स सक र य र प स ज ड ह त ह द सर क स थ परस पर स व द और अपन

अधिक जानकारी

Microsoft Word - 237_hindi.doc

Microsoft Word - 237_hindi.doc भ रत य स सद र ज य सभ न क स ब ध म स ख यक य स चन 237व सतर 26 नव बर, 2015 स 23 दस बर, 2015 तक सत यम व जयत भ रत य स सद र ज य सभ क स ब ध म स ख यक य स चन 237व सतर 26 नव बर, 2015 स 23 दस बर, 2015 तक र ज य सभ

अधिक जानकारी

क त पवत रक व ळ: 2 त स इ. १० व ववज ञ न आव त त रज ञ न: भ ग 1 ग : 40 स चन : 1. सर व प रश न स डर ण आर श यक आह. 2. आर श यक त थ श स त र य र त त ररक द ष ट य

क त पवत रक व ळ: 2 त स इ. १० व ववज ञ न आव त त रज ञ न: भ ग 1 ग : 40 स चन : 1. सर व प रश न स डर ण आर श यक आह. 2. आर श यक त थ श स त र य र त त ररक द ष ट य क त पवत रक व ळ: 2 त स इ. १० व ववज ञ न आव त त रज ञ न: भ ग 1 ग : 40 स चन : 1. सर व प रश न स डर ण आर श यक आह. 2. आर श यक त थ श स त र य र त त ररक द ष ट य य ग य न मत रनर द त रशत आक त य क ढ. 3. प रत य क म ख

अधिक जानकारी

Microsoft Word docx

Microsoft Word docx 2017; 3(3): 827-831 ISSN Print: 2394-7500 ISSN Online: 2394-5869 Impact Factor: 5.2 IJAR 2017; 3(3): 827-831 www.allresearchjournal.com Received: 07-01-2017 Accepted: 08-02-2017 एस सएट पर फ सर एवम अध यक

अधिक जानकारी

RTI Hindi

RTI Hindi स चन क अ धक र अ ध नयम, 2005 ब इर क स चन क अ धक र अ ध नयम, 2005 म द गई प रभ ष क अन स र एक ल कप र धकरण ह और यह अपन क यर श ल म प णर प रद शर त और जव बद ह क लए वचनबद ध ह ब इर क स गठन क व बस इट पर ''स चन क अ

अधिक जानकारी

Microsoft Word - 230th_hindi_version

Microsoft Word - 230th_hindi_version भ रत य स सद र ज य सभ न क स ब ध म स ख यक य स चन 230व सतर 5 दस बर, 2013 स 21 फरवर, 2014 तक सत यम व जयत भ रत य स सद र ज य सभ क स ब ध म स ख यक य स चन 230व सतर 5 दस बर, 2013 स 21 फरवर, 2014 तक र ज य सभ स चव

अधिक जानकारी

Financial Services Using Mobile Phones_Marathi

Financial Services Using Mobile Phones_Marathi म ब इल फ नच व पर क न म लभ त आ थ क स व प र व य य य जन स सरक रच म यत म ब इल फ सच व पर क न म लभ त आ थ क स व प र व य य स क पन मक य जन स अ तम व प द य स ठ एक अ तम लय न गट च (IMG च ) थ पन कर य त आल ह त. IMG न

अधिक जानकारी

SHIV HRM OFFICE

SHIV HRM OFFICE SHIV HRM OFFICE म द सरक र म श और र ष ट र नम र ण 06:46 AM, Sep 03, 2018 Satish Kumar पछल 4 वष म श क त र म कई ब नय द प रवतर न ह ए ह एक नई स च और ऊज र क स च र भ द खन क मल ह यह अलग ब त ह क जय वश

अधिक जानकारी

Layout 1

Layout 1 The Baptist Tabernacle of Los Angeles 1329 South Hope Street, L.A. Civic Center Mailing Address: P. O. Box 15308 Los Angeles, CA 90015 Phone: (213) 744-9999 E-mail: rlhymersjr@sbcglobal.net www.sermonsfortheworld.com

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Appointment .doc

Microsoft Word - Appointment .doc ऊज र दक षत ब य र ( वद य त म ऽ लय, भ रत सरक र) म श क त भवन, रफ म गर, नई दल ल -110001 ऊज र दक षत ब य र म मह नद शक क नय क त ऊज र दक षत ब य र (ब ईई) भ रत सरक र, वद य त म ऽ लय क अध न ऊज र स रक षण अ ध नयम, 2001

अधिक जानकारी

नद शक र क श क म र व तव, कल टर एव जल नव चन अ धक र, जल न मच म ग दश क वनय क म र ध क, अपर कल टर एव उप जल नव चन अ धक र, जल न मच त त ड. र ज श प ट द र, SLMT

नद शक र क श क म र व तव, कल टर एव जल नव चन अ धक र, जल न मच म ग दश क वनय क म र ध क, अपर कल टर एव उप जल नव चन अ धक र, जल न मच त त ड. र ज श प ट द र, SLMT नद शक र क श क म र व तव, कल टर एव जल नव चन अ धक र, जल न मच म ग दश क वनय क म र ध क, अपर कल टर एव उप जल नव चन अ धक र, जल न मच त त ड. र ज श प ट द र, SLMT एव भ र अ धक र, भ रत नव चन, जल न मच 1 2 नव चन क द र

अधिक जानकारी

Microsoft Word - BlackBerry_ID_Agreement_031011_cl_HI.doc

Microsoft Word - BlackBerry_ID_Agreement_031011_cl_HI.doc BlackBerry आईड समझ त BlackBerry आईड समझ त य "समझ त " रसचर इन म शन ल मट ड, य आपक क ष तर म ल ग ("RIM") BBSLA म न दर सह यक क पन य स ब और: क) आपक ब च, आपक नज क षमत म, नम न ल खत क स ब ध म क न न समझ त बनत ह

अधिक जानकारी

स प ण न द स क त व व व य लय व र णस आच य थम ख ड व व व य लय प रसर व श स वभ ग वषयव र म रट स च SNO प ज करण स य व श थ न म पत न म ( ) स वग क वग वषय

स प ण न द स क त व व व य लय व र णस आच य थम ख ड व व व य लय प रसर व श स वभ ग वषयव र म रट स च SNO प ज करण स य व श थ न म पत न म ( ) स वग क वग वषय 1 70409078 प श न थ प ठ रम न थ प ठ सम य श लयज व द 85.20 2 70419397 आश त ष क म र म व क म र म सम य श लयज व द 79.75 3 70450135 आश ष क म र प ड य र ज श प ड य सम य श लयज व द 77.10 4 70408749 व वज त क म र झ अ

अधिक जानकारी

थ मक तर पर ब ल स ह य क चयन: य द त व ज़ २०१२ २०१३ र भक स रत क य म र भक श वभ ग र य श क अन स ध न एवम श ण प रष 1

थ मक तर पर ब ल स ह य क चयन: य द त व ज़ २०१२ २०१३ र भक स रत क य म र भक श वभ ग र य श क अन स ध न एवम श ण प रष 1 थ मक तर पर ब ल स ह य क चयन: य द त व ज़ २०१२ २०१३ र भक स रत क य म र भक श वभ ग र य श क अन स ध न एवम श ण प रष 1 स ह वल कन ब ल स ह य अपन स थ क पन ओ क पट र ल कर आत ह. यह प ठक क भ वन ओ, क पन ओ, र म च, स ह सक

अधिक जानकारी

श ळय म ढय म य ह ण र आज र व तब ध मक उप य श ळ म ढ प लन वस य म य जस स ग पन व व थ पन य ल मह व तस च श ळय च आर य स ततक च मह व च आह. श ळय म ढय य आर य व थ पन

श ळय म ढय म य ह ण र आज र व तब ध मक उप य श ळ म ढ प लन वस य म य जस स ग पन व व थ पन य ल मह व तस च श ळय च आर य स ततक च मह व च आह. श ळय म ढय य आर य व थ पन श ळय म ढय म य ह ण र आज र व तब ध मक उप य श ळ म ढ प लन वस य म य जस स ग पन व व थ पन य ल मह व तस च श ळय च आर य स ततक च मह व च आह. श ळय म ढय य आर य व थ पन त न क ळज पण द ख व य स कळप त ल जन वर न व वध र ग च ल

अधिक जानकारी

UNIVERSITY OF DELHI

UNIVERSITY OF DELHI अन लग नक 1. प रय जन प रस त व क प रस त त श ध प रय जन ओ क लए स श धत दश नद श क) नय मत नय पर व वद य लय क क ई भ अध य पक कस भ र ष ट र य/अ तरर ष ट र य व प षण एज स स व प षण एज स क प र प क अन स र प रध न अन व षक

अधिक जानकारी

स एमएस प रय ग द व र द ष ट एक द लर भ क षय स एमएस प रय ग, सनर 19 ज ल ई 2013 स एमएस (CMS) न कण भ त त क क म नक म डल (Standard Model) द व र प र व रन म नत ए

स एमएस प रय ग द व र द ष ट एक द लर भ क षय स एमएस प रय ग, सनर 19 ज ल ई 2013 स एमएस (CMS) न कण भ त त क क म नक म डल (Standard Model) द व र प र व रन म नत ए स एमएस प रय ग द व र द ष ट एक द लर भ क षय स एमएस प रय ग, सनर 19 ज ल ई 2013 स एमएस (CMS) न कण भ त त क क म नक म डल (Standard Model) द व र प र व रन म नत एक बह त ह दल र भ क षय द ख ह Bs (उच च रत ब -सब-एस) म

अधिक जानकारी

Microsoft Word - zp bnd Advt Revised Non PESA 1Mar2019

Microsoft Word - zp bnd Advt Revised Non PESA 1Mar2019 अन स चत ब ह र ल ( बगर प स ) नम न ज हर त ज ह प रषद भ ड र ज ह प रषद, भ ड र अ तग त गट-क मध ल सरळस व च र त भर य स ठ च ज हर त ज हर त म क:- 01/2019 दन क :- 02/03/2019 ------------------------------ मह र श सन

अधिक जानकारी

Microsoft Word - [FINAL] Ready4Summer18 Sweepstakes-Official Rules_HI_Final

Microsoft Word - [FINAL] Ready4Summer18 Sweepstakes-Official Rules_HI_Final # र ड 4 समर 18 व प ट क स आ धक रक घ ड़द ड़ ( व प ट क स) क नयम प रव श करन य ज तन क लए कस खर द र क आव यकत नह ह खर द य भ गत न स आपक ज तन क अवसर म व ध नह ह ग जह न ष ध ह, वह अम य ह 1. आ धक रक नयम क लए एग र म ट:

अधिक जानकारी

स यर आच र स हत

स यर आच र स हत स यर आच र स हत सप ल यर आच र स हत 1. र जग र स वत तर त प वर क च न ज त ह 1.1 ब ध आ, तस कर, अथव क र व स शर म स हत, कस भ पर क र क बलप वर क य अ नव यर शर म नह कर य ज त ह 1.2 शर मक क अपन नय क त क प स जम नत र शय

अधिक जानकारी

Microsoft Word - Executive Summary Cover page.doc

Microsoft Word - Executive Summary Cover page.doc RInfra- Distribution (RInfra-D) - Wire and Retail Annual Performance Review towards: Truing up of ARR of FY 09, APR of FY10 and Determination of ARR and Tariff for FY 11 Executive Summary (Marathi) Filed

अधिक जानकारी

Hindi Article on Surya Namaskar - Dr Syed Zafar Mahmood

Hindi Article on Surya Namaskar - Dr Syed Zafar Mahmood स यर नमस क र पर म म बई आद श अ तध र मर क भ दभ व और म लभ त न ग रक अ धक र क कट त ह ड. सय यद ज़फ़र महम द, अध यक ष, ज़क त फ उ ड शन ऑफ़ इ डय, ZakatIndia.org ब हन म म बई नगर नगम (ब एमस ) द व र यह आद श दय गय ह क इसक

अधिक जानकारी