Management - marathi note 2

प्रतिलिपि

1 व यवस थ पनश स त र : (म न जम ट स यन स). क णत य ह औद य गक तस च व यवस य स घटन च उ द दष ट ग ठण य स ठ क ल य ज ण र य व वध क रय च नद र शन व नय त रण य च य श स ब धत अश ज ञ नश ख ल व यवस थ पनश स त र अस म हटल ज त. औद य गक क र त न तर (स ध रणपण १७६० न तर) उत प दन च य क य र मध ल भ डवल बर बरच व यवस थ पन ह य घटक च ह महत त व व ढत ग ल. क यर क षम व यवस थ पन ह स स धन च उपय ग, उत प दन च प तळ, आ थर क वक स च व ग आ ण सम ज च ज वनम न ठर वण र नण र यक घटक म नल ज त. य द ष ट न व यवस थ पन ह स कल पन श सक य, स म जक, आ थर क व औद य गक उपक रम च य स दभ र त व परल ज त असल ; तर औद य गक आ ण व य प र व यवस य स घटन च य स दभ र त, तच म ठ य प रम ण वर उपय जन करण य त य त. व यवस थ पनश स त र ह स वत त र ज ञ नश ख अस न तच य त स क रय त मक अन व षण (ऑपर शनल रसचर ), स ख यक य सद ध त, स ख यक य नणर यम म स, पद ध तम म स, नय त रण व स द शवहनश स त र, अथर मत, व यवस थ पन ल ख श स त र, ल ख श स त रम म स इ. व वध श ख त ल ज ञ न च स तत य न भर पडत आह. व यवस थ पन ह क ह अ श कल असल, तर कत र त वश ल व प र तभ व त व यवस थ पक ल ह व यवस थ पनश स त र च आद य उ द दष ट म हणज व यवस यस स थ न व जव ध क स व क रण य स ठ म गर दशर न करण ह ह य. ह म गर दशर न नर नर ळ य य जन च फ यद -त ट क णत, क णत स धनस मग र कत प रम ण त व पर व आ ण कश प रक रच प रयत न कर व त इ. ब बत त करण य त य त. व यवस थ पनश स त र त ल स प रद य : एक णस व य शतक च य अख रपयर त र बटर ओएनप स न फ र ड रक ट लरपयर त आ ण अब र हम म स ल प स न ज जर एल टन म य पयर त अन क वच रव त न व यवस थ पन वषय आप पल वच र म डल. ह वच र त य च य स व न भव त न जन म ल आल ह त. वस व य शतक च य आर भ प स न व यवस थ पन- वच र ह एक स वत त र ज ञ नश ख म हण न हळ हळ वक सत ह त ग ल. व यवस य व यवस थ पन च य व वध समस य ब बत सख ल अभ य स, वश ल षण व स श धन ह ऊ ल गल. ज जर एल टन म य य अम रकन म नसश स त रज ञ न प हल महत त व च स श धन क ल. प रत यक ष अन भव त न म डल ल वच र व स श धन वर न म डल ल वच र य ब बत मतभ दह व यक त ह ऊ ल गल. य मतभ द त न व यवस थ पन वच र च उगम झ ल. द न ह क ष त र त ल तज ज ञ च य य गद न ब बत व वच र ब बत चच र ह ऊ ल गल. सम जश स त रज ञ, म नसश स त रज ञ, ग णतज ञ, स ख य श स त रज ञ, अथर श स त रज ञ, व यवस थ पनतज ज ञ इत य द न व यवस थ पन स ब ध व गव गळ द ष टक न म ड न त य स आ तर- वद य श ख य स वर प दल. य त नच व यवस थ पन वषयक व गव गळ य प रण ल य स स त रपण प रगत ह त ग ल य. ह र ल ड क ट झ य न सवर प रथम य स प रद य च सह प रक र त वग र करण क ल. ज जर ट र य न द ख ल सह प रक रच य वग र करण ल म न यत दल. व यवस थ पन वषयक क ह प रम ख स प रद य च स वर प प ढ लप रम ण : (अ) व यवस थ पन-प र क रय स प रद य : य प रण ल न स र व यवस थ पन ह एक अख ड व सतत च लण र प र क रय ह य. व यक त च य स घ टत सम ह कड न व त य च य सहक र य न नय जन, स घटन, नद र शन, नय त रण अश प रक रच क य र प णर कर न, स घटन च उ द दष ट स ध य कर न घ ण म हणज व यवस थ पन, अस ह मतप रव ह म नत. प र सद ध फ र च व यवस थ पनतज ज ञ आ र फ य ल (१८४१ १९२५) ह य प रण ल च जनक अस न,त य च य मत व यवस थ पन च तत त व सवर त र एकस रख ल ग ह त त. सम ज च घटक असल ल य व परस पर श स म जक स ब ध असल ल य व य क तसम ह कड न क म करव न घ ण, ह च व यवस थ पन-प र क रय च उ द दष ट असत. 1 of 14

2 (आ) अन भव सद ध स प रद य : (ए प रकल स क ल). व यवस थ पक च अन भव ह च सव र त महत त व च असत आ ण यशस व व यवस थ पक च य अन भव त न व यवस थ पन च म त र-त त र वक सत ह त, अस ह स प रद य म नत. द ग र ट ऑगर न यझसर च (१९६०) ल खक अन र स ट ड ल ह य स प रद य च म ख य प रस कत र आह त. य प रण ल न स र व यवस थ पक ह जन म व ल गत न ह, तर त य ल सर व व प र शक षण त न तय र करत य त. घटन -अभ य स ल (क स स टड ) य पद धत त महत त व दल ज त. व यवस थ पक च य व य क तगत अन भव च स म न य करण क ल ज त व त य आध र सद ध तन करण य त य त. (इ) नणर य सद ध त स प रद य : व यवस थ पन म हणज प र स थत यन स र नणर य घ ण य च क यर ह य, अस ह स प रद य म नत. नणर यप र क रय द व र च व यवस थ पन ल आपल म लभ त क य र प र प डत य त त. व यवस थ पन च यश पयश ह श वट व यवस थ पक न घ य वय च य नणर य वर अवल ब न असत. ह स प रद य स म जक पद धत च य प रण ल श जवळच समजल ज त. (ई) ग णत स प रद य : ह मतप रव ह व यवस थ पन त ल समस य स ड वण य स ठ ग णत त त र च व सम करण च व पर करण य वर अ धक भर द त. श स त र य व त त रक प रगत म ळ, तस च स गणक च य श ध म ळ ग णत-श स त र च व यवस थ पन त शरक व झ ल ल आह.स क रय त मक अ व षण व यवस थ पन प ढ ल अ तशय ग त ग त च य समस य स लभपण आ ण वस त नष ठ पद धत न स ड वण शक यप झ ल आह. (उ) स म जक पद धत स प रद य : (स शल स स टम स क ल). य मत न स र व यवस थ पन ह व य क तसम ह न बनल ल एक स म जक पद धत आह. य पद धत त व यक त च य क रय -प र त क रय च स म जक द ष टक न त न वश ल षण क ल ज त. ह द ष टक न व वध स म जक सम ह त ल स स क तक स ब ध न वश ष महत त व द त. व यवस य च व यवस थ पन ह नर नर ळ य सम ह च य सहक र य वर अवल ब न असत. त य चप रम ण व यवस थ पक ल स म जक द ष टक न त न समस य च वश ल षण करण शक य ह त. (ऊ) म नव वतर न स प रद य : स घटन त क म करण र य व यक त च म नसश स त र य द ष टक न त न वच र क ल प हज, अस ह मतप रव ह म नत. व यवस थ पन त म नव य प रम ख घटक च य वतर न च अभ य स करण महत त व च ठरत. स घटन त भन न भ न न स तर वर क म करण र य व यक त च वच र, भ वन, म न सकत, आवड नवड, मन व य प र य सवर ग ष ट च वच र कर न त य न व गण क दल ; तरच व यवस थ पन ल त य च य कड न क म कर न घ ण शक य ह त. (ए) आक स मकत जन य द ष टक न स प रद य : (क टन जन स ऍप र च स क ल). य स प रद य च य मत,व यवस थ पक य क रय ब बत प र स थत यन र प आवश यक त तडज ड कर व ल गत. प र स थत लक ष त घ ऊन नणर य घ य व ल गत असल य न, व यवस थ पन ह प र स थ तजन य ( सच य एशनल) असत, अस ह स प रद य म नत. व यवस थ पन ल आपल भ मक बदलत य प र स थत प रम ण ठरव व ल गत. व ग न बदलण र य व य वस यक प र स थत श यशस व स गड घ लण य स य स प रद य च द ष ट उपय क त ठरत. 2 of 14

3 (ऐ) प रण लक द रत स प रद य : (द स स टम स ऍप र च स क ल). व यवस थ पन त ल ह एक अल कड ल वच रध र अस न तच आ वष क र वस व य शतक च य उत तर ध र त झ ल ल आह. फ र ड रक ट लर य न कमर च र, य त रस मग र व उत प दन प र क रय च क ल ल वश ल षण य स प रद य च य प य भरण ल क रण भ त झ ल. औद य गक उपक रम क व क रख न य च स घटन म हणज एक स वत त र व यवस थ अगर पद धत ( स स टम) अस न म नव शर र श तच त लन करत य त. म नव शर र त ल अवयव प रम ण औद य गक स घटन च नर नर ळ वभ ग क व उप वभ ग असत त. त य न उपपद धत (सब- स स टम स) अस म हणत य त. प रत य क उपपद धत च अ स तत व, उ द दष ट व क यर व गव गळ असत. य सवर उपपद धत मध य स द रय सहस ब ध अस न त य एक त म व परस पर वल ब असत त. सवर उपपद धत मळ न समग र एक त म पद धत आक र ल य त. य स प रद य च य प रस कत य र मध य प र म ख य न क न थ ब ल ड ग, र झ न झ व न इ. वच रव त च सम व श ह त. व यवस थ पनश स त रज ञ च पर पर : क ह प रम ख व यवस थ पनश स त रज ञ च स थ ल प रचय प ढ दल ल आह : इ ग रज सम जस ध रक र बटर ओएन (१७७१ १८५८) य ल आद य व यवस थ पनतज ज ञ म नल ज त. त य च न य व ह य ऑफ स स यट (१८१३) ह म लक ग र थ. स क टल डमध ल एक क रख न य त त व यवस थ पक ह त. व यवस थ पन मध य उत प दन च य इतर घटक प क ष म नव घटक अ धक महत त व च व श र ष ठ आह, अस प र तप दन त य न क ल. अम रकन व यवस थ पनतज ज ञ फ र ड रक वन झ ल ट लर (१८५६ १९१५) ह अम रक त ल मडव ह ल प ल द क रख न य मध य प रम ख उत प दन अ भय त ह त. त श स त र य व यवस थ पन च प रवतर क म नल ज त. क णत य ह व यवस य च य व यवस थ पन स श स त र य द ष टक न असल प हज आ ण त य आध र व यवस य च उत प दनक षमत महत तम मय र द पयर त व ढवल प हज, अस प र तप दन त य न क ल. श स त र य व यवस थ पन-त त र मध य क य र भ य स, क मग र च श स त र य द ष टक न त न नवड, प रम ण करण, क य र त मक स घटन व मन व ज ञ नक क र त य घटक च सम व श ह त. मडव ह ल प ल द क रख न य त ट लरन व यवस थ पन श स त र त ल प य भ त ठरण र य क ल- क रय म पन पद धत च (ट इम-म शन स टड ) सवर प रथम व पर क ल. य वच रस प रद य ल ट लरच य अन क अन य य न प ढ वक सत क ल. आ र फ य ल ह फ र न समध ल एक म ठ य क ळस व प ल द क रख न य मध य व यवस थ पक य स च लक ह त. आपल य अठ ठ वन वष र च य प रद घर स व क ल त ल श वटच त स वष र त य न व यवस थ पन च अभ य स कर न आपल अन भव सद ध वच र म डल. फ य लच व यवस थ पन च स म न य सद ध त प र सद ध आह. त य च य मत व यवस थ पनश स त र च तत त व स वर त रक व व श वक स वर प च आह त. त य न फ र च भ ष त त न ग र थ ल हल, त य प क म ळ फ र चमध ल (१९१६) पण इ ग रज त अन व दत (१९४९) जनरल अ ड इ ड स ट रअल ऍड म नस ट र शन ह ग र थ जगप र सद ध आह. त य न प र तप दल ल व यवस थ पन च श रम वभ गण, अ धक र व जब बद र, शस त, आद श त ल एकव क यत, स च लन त ल एकत, व य क त हत प क ष स म हक हत ल प र ध न य, व तन, क द र करण, अ धक र च स खळ, क रम न श चत, सम नत, कमर च र प र शक षण व अ भप र रण ह त र म लतत त व आजह व यवस थ पन च म लभ त तत त व म हण न म न य क ल ज त त. अम रकन अ भय त फ र क गलब र थ (१८६८ १९२४) ह ट लरच य प रण ल च प रस कत र अस न त य न श स त र य व यवस थ पन च य ग त-अभ य स ब बत भर व क म गर क ल. य वषय वर ल म शन स टड (१९११) ह त य च ग र थ प र सद ध आह. क णत ह क रय ( क व क यर ) करण य च सव र त क ष ट म गर अन सरल य स क य र च गत द पट प क ष ज स त व ढत, अस प रत यक ष प रय ग न त य न 3 of 14

4 सद ध क ल. क मग र च य क म करत न ह ण र य व यथर ह लच ल कम करण य च य द ष ट न, त य न त य ह लच ल क म र य न टपल य आ ण त य च वश ल षण क ल. क रख न य त ल सवर प रक रच य क म मध य अ तभ र त असल ल य ब ब स ब ध सतर स क त (थर ब लग ज) त य न न श चत क ल. त य च पत न ल लयन गलब र थ (१८७८ १९७२) हन स यक ल ज ऑफ म न जम ट (१९१२) ह प रब ध ल हल. सव र त क ष ट म गर अन सरण य स ठ य ग य अश क मग र च नवड, उत तम क यर स थत व स धन, तस च उत तम क यर पद धत ह य ग ष ट आवश यक आह त, अस तन म हटल आह. ज जर एल टन म य (१८८० १९४९) ह ह व हर डर ग र जज य एट स क ल ऑफ बझ नस ऍड म नस ट र शन मध य १९२६ त १९४७ य क ळ त प र ध य पक ह त. त य न आपल य सहक र य समव त व स टनर इल क ट रक क पन मध य स श धनपर प रय ग क ल. त य च वच र म न जम ट अ ड द वकर र (१९३९) य ग र थ त स क लत क ल ल आह त. क यर स थत च य भ तक स खस य प क ष व यवस य त ल म नव स ब ध व क मग र च परस पर श असल ल स म जक स ब ध ह उत प दन च य द ष ट न अ धक महत त व च आह त, अस त य न प र तप दन क ल. त य च य स श धन त न औद य गक सम जश स त र ह नव ज ञ नश ख प ढ आल. द ह य मन प र ब ल म स ऑफ ऍन इ ड स ट रअल स व ह लझ शन (१९३३) व द स शल प र ब ल म स ऑफ ऍन इ ड स ट रअल स व ह लझ शन (१९४५) ह त य च महत त व च ग र थ. म यस व बर (१८६४ १९२०) ह य प रख य त जमर न सम जश स त रज ञ च वच रह म लभ त स वर प च आह त. त य न न करश ह बद दल तस च अ धक र य स कल पन बद दलह महत त व च वव चन क ल. त य च म ळ जमर नमध ल व न तर इ ग रज त भ ष त रत झ ल ल इक न म अ ड स स यट (१९२२ इ. भ. १९६८), ब य र क रस (१९४६-४७) व द प र ट स ट ट ए थक अ ड द स प रट ऑफ क पट लझम ह ग र थ फ र महत त व च आह त. डग लस मग र गर (१९०६ ६४) ह औद य गक व यवस थ पन य वषय च प र ध य पक ह त. त य च द ह य मन स इड ऑफ द ए टरप र इझ (१९६०) ह ग र थ व यवस थ पनक ष त र त ग जल ल आह. व यवस थ पन त ल आद य वच रव त न व यवस थ पन च एकत त र ह क मपद धत, अ धक र आ ण जब बद र य मध ल समत ल अश व वध स त र स गतल आह त. य वच रसरण स त य न सद ध त क ष ( थअर एक स) म हटल आह. मन ष य बद दलच य क ह वपयर स त कल पन वर ह वच रसरण आध रल ल आह, अस त य च द व आह. य उलट वतर नव द श स त र म णस च य प रक त च अ धक व स तव अस दशर न घडवत त. य आध नक व उद रमतव द वच रसरण ल त य न सद ध तय ( थअर व य ) अस म हटल आह. स घटन च य व यवस थ पन च कमर च र य वषय च भ मक ह म नव वषयक ग हत वर अवल ब न असत, अस महत त व च प र तप दन त य न क ल आह. फ र ड रक हझर बगर च य म नव प र रण बद दलच य अ भनव सद ध त च फ रच म ठ प रभ व व यवस थ पन प रम ण च म नसश स त र वरह पडल ल आढळत. व तन प क ष क म च स वर प व त य प स न मळण र म न सक सम ध न अ धक महत त व च आह, अस प र तप दन त य न क ल. ह सद ध त वशद करण र त य च वकर अ ड द न चर ऑफ म न (१९६०) ह ग र थ प र सद ध आह. हझर बगर न अ भप र रण द य घटक च उदर नव र हप षक व श र रक घटक आ ण प र रक व म नसश स त र य घटक अश द न प रक र वग र करण क ल. नव र ह घटक क मग र च य न कर श स ब धत असत त; तर प र रक घटक न कर प स न मळण र य म न सक सम ध न श नगड त असत त. उद य गध द य त ल म नव घटक अ तशय ग त ग त च असल य न क मग र ल क यर प रवण करण अवघड आह, ह तत प व र च य वच रव त न क ल ल वश ल षण हझर बगर च य प र रण - सद ध त म ळ म ग पडल. 4 of 14

5 अब र हम म स ल (१९०८ ७०) ह अम रकन म नसश स त रज ञ व यवस थ पक य प र रण तत त व च उद ग त ह य. डग लस मग र गरच य सद ध त य च प रण ल म स ल च य म नव गरज च श र ण (ह यर क र ऑफ न ड स) य सद ध त वर आध रल ल आह. म णस त ल दव यत व च श ध घ ण य च त य न प रयत न क ल आह आ ण य कल पन वरच त य च व यवस थ पन च तत त वज ञ न - सद ध त झ ( थअर झ ड ) - आध रल ल आह. म टव ह शन अ ड पसर न लट (१९५४) व स यक ल ज ऑफ ब इ ग (१९६२) ह य च महत त व च ग र थ. वल यम आऊच य न जप न व यवस थ पन पद धत ल थअर झ ड अस न व द ऊन, ह पद धत अम रकन क पन य मध य कश र ब वत य ईल, य च वव चन क ल ल आह. अम रक त ल क बह न जग त ल अग रगण य व यवस थ पन-सल ल ग र म हणज प टर ड रकर (१९०९). त व त तपत रस प दक, ल खक, तस च अथर श स त र व व यवस थ पनश स त र य वषय च प र ध य पक ह त. त य न द प र क टस ऑफ म न जम ट (१९५४), म न जम ट ट स स र अ ड रस प न स ब लट ज (१९७३-७४), म न ज ग फ र रझल ट स (प हल भ रत य आव त त १९७०), द इफ क टव इ क झक य टव (१९६७) इ. ग र थ ल हल. त य प क द प र क टस ऑफ म न जम ट ह अत य त ग जल ल ग र थ ह य. ड रकरच य मत, व यवस थ पन ह क ह म ल य नरप क ष श स त र न ह ; तर त एक व य वह रक द ष ट य उपय क त अस ज ञ नभ ड र आह. व यवस थ पन च ग णवत त त य च य व य वह रक फल नष पत त वर अवल ब न असत. उद य गध द म हणज ग र हक व ज ञ न अश व य ख य त य न क ल आह. अ वक सत द श म ग सल ल आह त, य च म लभ त क रण म हणज त थ ल व यवस थ पन अक यर क षम आह, ह ह य; व यवस य च अध गत ह त असल य स व यवस थ पक न कठ र आत मपर क षण स सद ध झ ल प हज,उद य गध द य च य क यर क षमत च आत म म हणज व यवस थ पक च च रत र य व सच ट,य स रख ड रकरच वच र अत य त म लक आह त. स ट फन क व इ ग ल डमध ल क व ल डरश प स टर च अध यक ष,तस च स व हन ह बट स ऑफ ह यल इफ यटव ह प पल (१९९२) य प रच ड खप असल ल य ग र थ च ल खक ह त. व यवस य स घटन च य अ तशय क लष ट अश समस य ह त ळण य स ठ तत त व ध ष ठत न त त व च गरज असत ; प रश सक ज पयर त आपल म न सकत व क लब ह य वच रसरण बदलत न ह त,त पयर त व यवस य मध य उद भव शकण र य ध क य कन आ ण स कट न त स म र ज ऊ शकण र न ह त, अस प र तप दन क व य न आपल य ग र थ त क ल आह. प रत य क व यक त च ब ल य वस थ त ल ज वन पर वल ब असत. जसजश व यक त प रगल भ व प र ढ ह त ; तसतश तल नसगर, सभ वत लच प र स थत व सम ज य च य मध ल अन य न य श रय च (इ टर डप डन स) ज ण व ह ऊ ल गत. प ढ अन य न य श रय मध य आपल य प रयत न बर बरच इतर च सहक यर घ ऊन सम हपद धत न क ह भर व अश क म गर आपण कर शकत, अस वच र व यक त मध य द ढ ह त ज त. अश र त न व क रम न व यक त च य वच र श दश व वतर न बदलत ज त, अस प र तप दन स ट फन क व य न आपल य ग र थ त क ल ल आह. व य क त वक स कड न स म द यक वक स कड व यक त च य वच र च कल (प रड इम) कस प लटत आ ण व य क तगत हत प क ष स वर ज नक हत कस श र ष ठ असत, य च वव चन क व य न क ल ल आह. ऑ ल वन ट फ लर ह अम रक त ल व श ग टन य थ न प र सद ध ह ण र य फ च य र न म सक च स प दक म हण न क म कर त ह त. त य च फ य चर श क (१९७०), द थडर व व ह (१९८०) आ ण द प वर शफ ट १९९५) ह ग र थ व यवस थ पन वषयक वच र त म ल च भर घ लण र आह त. स तत य न ह त असल ल य बदल न व य क तगत, 5 of 14

6 स म जक व स स थ त मक ज वन मध य ज वढ य प रण मक रकपण स म र ज त य ईल, त य वर सम ज च सव र ग ण प रगत अवल ब न आह, अस प र तप दन त य न आपल य फ य चर श क य ग र थ त क ल आह. एक वस व य शतक त ल सम जरचन कश अस ल व व वध स म जक घटक च परस परस ब ध क य र ह ल, य च वश ल षण त य न आपल य द थडर व व ह य ग र थ त क ल आह. व यवस थ पन च क य र : व यवस थ पन करत न अन क प रक रच य म लभ त प र क रय करण आवश यक असत. त य त ल महत त व च य प र क रय प ढ लप रम ण : (१) नय जन, (२) स घटन आ ण स य जन, (३) कमर च र प रश सन, (४) स च लन, (५) स ज ञ पन, (६) नणर य घ ण, (७) नय त रण. य सवर च प र क रय व यवस थ पनश स त र त क ट क रपण स पष ट करण य त आल ल य आह त. [व यवस य व यवस थ पन]. व यवस थ पन च क यर क ष त र : (फ क शनल ए रय ज ऑफ म न जम ट). उद य गध द य च य व यवस थ पन त नय जन प स न नय त रण पयर तच सवर क म य त त. प र म ख य न उत प दन, वपणन, वत त व यवस थ पन, म नव स स धन व कमर च र व यवस थ पन ह च र प रम ख क यर क ष त र ह त. उत प दन-व यवस थ पन : उत प दनक य र त सम वष ट असण र य सवर क रय प वर नध र रत य जन न स र करण य त य व य त आ ण प रत य क प र क रय च म नक (स ट डडर ) व प रत यक ष त घड न आल ल प र क रय य मध ल वचलन श न य अस व, य स ठ करण य त य ण र य सवर प रयत न न उत प दन-व यवस थ पन क व उत प दन- नय जन व नय त रण अस म हणत त. ऑल फडर आ ण व ट ट य ल खक च य मत य क ष त र त उत प दनक र य च नय जन, म गर नध र रण (र ट ग), अन स च करण (श ड य ल ग), नगर मन ( डस प च ग) व अन सरण (फ ल -अप) य क य र च सम व श ह त. उत प दनक र य त स मग र, य त र आ ण श रम य त न घटक च वश ष महत त व असत. य त नह घटक न प वर नध र रत य जन न स र आपल क यर प र प ड व, य स ठ नय त रण आवश यक असत. उत प दनक य र च व यव स थतपण नय जन क ल य शव य उत प दनक यर नय त रत करत य त न ह. व शष ट दज र च य वस त च ठर व क प रम ण त, ठर व क व ळ ल व शष ट ग णवत त प णर उत प दन करण आ ण उत प दन च य क यर क रम त महत तम क यर क षमत प र प त करण ह उत प दन- नय त रण च प रम ख उ द दष ट असत. उत प दत वस त च य दज र च म ल यम पन क ल ज त. नध र रत प रम ण श त य च त लन कर न, उत प दत वस त मध य ग ण च य द ष ट न कत तफ वत आह, ह ज ण न घ ऊन, त य क रत जब बद र असल ल क रण द र करण ह ग णवत त - नय त रण च क रय महत त व च असत. वपणन-व यवस थ पन : उत प दक प स न अ तम उपभ क त य धपयर त वस त न ऊन प च वण य च य पद धत ल वतरणपद धत अस म हणत त. वपणन-व यवस थ पन त वस त च य वतरण स ठ क यर क षम वतरणपद धत नवडण, ब ज रप ठ च स श धन करण, वस त च ज हर त करण आ ण स य ग य म ल य नध र रत करण ह य ग ष ट च सम व श ह त. वपणन मध य उपभ क त य च य गरज च प थ:करण (स पर शन) व वश ल षण करण य त य त ; य स ठ क यर क षम अस स घटन तय र क ल ज त. म गण प वर उत प दन क ल ज त असल य म ळ ग र हक च य गरज च अभ य स कर न त य भ ग वण य च तरत द कर व ल गत. वस त वतरण च य अन क पद धत अस न त य प क स य ग य अश पद धत नवड व ल गत. आपल य वस त क व स व य म ळ ग र हक च य गरज न मक पण न भ ग वल य ज त त क व न ह, ह अभ य सण य स ठ ब ज रप ठ च स श धन कर व ल गत. क यर क षम व क शल अश वक र त य च नय क त कर व 6 of 14

7 ल गत. तस च उत प दन च ज हर तह करण गरज च असत. उत प दन च आ ण वतरण च खचर कम ठ व न न य नतम म ल य नध र रण करत य त. [ वपणन; वपणन स श धन]. वत तसव यवस थ पन : प रत य क व यवस य च यश ह त य व यवस य च वत त य व आ थर क ब ज कत भक कम आह, य वर बर य च प रम ण त अवल ब न असत. व यवस थ पन न अथर प रवठ य च य ग य त नय जन, स घटन व नय त रण करण गरज च असत. प रत य क क य र स ठ कत भ डवल ल ग ल, ह य च अ द ज घ ऊन त य न स र क ल ल भ डवल च एकत र करण आ ण व नय जन म हणज वत तव यवस थ पन ह य. भ डवल खच र च अ द ज घ ण, त भ डवल स क लत करण, त य च व वध क य र स ठ व नय ग करण आ ण त भ डवल य ग य र त य क य र न वत झ ल ल आह क व न ह ह प हण, ह य सवर क रय च सम व श वत त य व यवस थ पन त ह त. उद य गध द स र करण य स ठ,तस च त य च वक स- वस त र करण य स ठ भ डवल च आवश यकत असत. वत त य य जन आखत न एक ण भ डवल च अ द ज घ ऊन भ डवल भ ग वक र र प न, कजर र ख य द व र क व द घर म दत च य इतर कज र द व र उभ रण य च न श चत कर व ल गत. वत त य नय जन करत न ज द क व कम भ डवल करण ह ण र न ह, य च दक षत घ ण गरज च असत. क पन च आ थर क स थरत, स द ढत व वक सक षमत ह भ डवल करण प रम ण च भ डवल च रचन य ग य र त न न श चत करण य वरह अवल ब न असत. वत तव यवस थ पन त भ डवल च उभ रण व ग तवण क य द न प रम ख ब ज असत त. म नव स स धन-व यवस थ पन : (ह य मन रस सर म न जम ट). उद य गध द य त कमर च र य च नय क त करण य स ठ आ ण त य न प र शक षण द ऊन त य च वक स घडव न आणण य स ठ ह य त रण असत. स घटन त ल म नव घटक च क व श रम च महत त व त लन न ज स त असत. कमर च र य च य क म करण य च य इच छ वर व क षमत वर व वध ब ब च प रण म ह त असल य म ळ कमर च र य कड न क म करव न घ ण य च प रश न अ धक महत त व च ठरत. श रम च उत प दकत महत तम प तळ वर टकव न ठ वण य स ठ व यवस थ पन ल वश ष प रयत न कर व ल गत त. क वळ आ थर क प र रण च तरत द क ल, म हणज उत प दकत व ढत, ह समज च क च ठरल ल आह. व यवस थ पन व कमर च र य च य त सहक र य च व सल ख य च स ब ध असत ल; तरच औद य गक श तत प रस थ पत ह ऊन स घटन नय जत उ द दष ट पयर त प च शकत. कमर च र य च नवड, प र शक षण, व तन, बदल य, बढत, क यर व ग णम ल य कन आ ण व यवस थ पन त ल त य च सहभ ग य स ब ध च ध रण कमर च रव यवस थ पन ल ठरव व ल गत. व यवस थ पन- वक स : व यवस थ पन ह व यवस य च म लभ त तत त वप रण ल ह य. अ ग क त जब बद र प र प डण य स ठ व यवस थ पक च य ठ य व शष ट य ग यत व क शल य असण अत य वश यक ठरत. व यवस थ पक च य ग यत, त य च क षमत आ ण क शल य ह य च प रत य क स घटन च य द ष ट न अनन यस ध रण महत त व आह. व यवस थ पक य क शल य च वग र करण स थ लम न न त त रक क शल य, म नव क शल य, स कल पन त मक क शल य व स म जक क शल य ह य च र प रक र त क ल ज त. व यवस थ पक च य क शल य मध य व ढ करण य स ठ व गव गळ य पद धत च अवल ब क ल ज त. क यर कर त असत न शक वण ह प र शक षण च एक स म न य, स लभ, पण अत य त उपय क त अश पद धत आह. व यवस थ पक ल नर नर ळ य प रक रच क म आत मस त करत य व त, य द ष ट न त य च एक वभ ग त न द सर य 7 of 14

8 वभ ग त बदल करण य च पद धत र ब वल ज त. व य क तगत शक षण च य पद धत मध य अ धक र व त य च स ह य यक य मध य शक षक- वद य थ र सद श न त अस व ल गत. म ठ य उपक रम मध य वच र व नमय स ठ व यवस थ पक च क नष ठ म डळ स थ पन करण य च पद धत आह. स म हक व त त न क यर करण य च य भ वन च प रप ष व ह व आ ण त य न अच क नणर य घ त य व त, ह य ह त न क नष ठ म डळ च स थ पन क ल ज त. क ह उद य गसम ह नव व यवस थ पक नम र ण करण य स ठ, तस च त य च य क शल य च स वधर न करण य स ठ व यवस थ पन-प र शक षण य जन च आखण करत त. व यवस थ पक य क शल य मध य व ढ ह ण य च य द ष ट न हल ल न वद य प ठ य स तर वर क यर क रम च आखण क ल ज त. व य ख य न-पद धत व प रत यक ष घटन -अभ य स-पद धत (क स-स टड -म थड) य प रम ख घटन -अभ य स-पद धत च अवल ब क ल य स व यवस थ पक मध य प रश न च वश ल षण करण य च क षमत, तस च ह य प रश न च स डवण क करण य स ठ य ग य नणर य घ ण य च य क षमत च वक स घड न य त. व यवस थ पक स ठ य जल ल य व शष ट स द ध तक व व य वह रक शक षण ल व यवस थ पन प र शक षण म हणत त. व यवस थ पनश स त र त ल नव न स कल पन : व यवस य स घटन च व यवस थ पन अ धक प रण मक रक व क यर क षम व ह व, य उद द श न क ह नव य स कल पन म डल य ग ल य आह त. त य त ल क ह महत त व च य स कल पन प ढ थ डक य त वशद क ल य आह त : उ द दष टलक ष य व यवस थ पन : (म न जम ट ब य ऑब ज क टव ह ज). प टर ड रकरन ह स कल पन प रथम १९५४ स ल म डल आ ण १९५७ स ल मग र गरन य स कल पन वर आध रत अश एक नव य पद धत न कमर च र य च य क म च म ल यम पन कस कर व, त स पष ट क ल. व यवस य स घटन त ल कमर च र य च व य क तगत व स म हक प रयत न उ द दष ट स ध य ह ण य च य दश न च झ ल प हज त. व यवस थ पन त प वर नध र रत उ द दष ट ग ठण य वर सव र त ज स त भर दल ज त. उ द दष ट प णर करण य वर लक ष क द रत ह त असल य न कमर च र य च व यवस थ पन त ल सहभ ग स क रय ह ऊन एक ण क यर क षमत व ढत. अपव दलक ष य व यवस थ पन : (म न जम ट ब य एक स प शन). य स कल पन न स र व यवस थ पन न न हम च य, नत यन म न घडण र य घटन प क ष अपव द त मक घटन कड च अ धक लक ष क द रत कर व, ह अ भप र त आह. य स दभ र त अत य त ख त र प वर क म ग र न अपव द कस श ध यच आ ण त य स ब ध व यवस थ पन न म हत कश मळव वय च, ह य द न ब ब ठर वण आवश यक असत. य पद धत मध य अपव द त मक घटन श ध न त य कड व यवस थ पन च लक ष व धल ज त. न हम उदभवण र य समस य स ह य यक व यवस थ पक न ह त ळ व य त, अस ग ह त धरल ज त. नय जत क मक ज प स न प रत यक ष क म ठर व क मय र द ब ह र वच लत झ ल, क त अपव द त मक समजल ज त. फ लतलक ष य च व यवस थ पन : (म न जम ट ब य रझल ट स). ह व यवस थ पन क म च य फल नष पत त वर भर द त. फ लत क य अस व, ह ठर वत न म ख यत त न क ष त र च वच र क ल ज त. वक र, नफ आ ण वस त र य ब बत फल नष पत त अप क षत असत. व यवस थ पन त अ तभ र त असल ल न तक म ल य आ ण कमर च र व त य च वक स आ ण कल य ण य ब बत स पष ट ध रण ठरव व ल गत. फ लत ठर वण य त स ह य यक च सहभ ग नसत. म त र 8 of 14

9 फल नष पत त ब बत स ह य यक न उ द दष ट द त न त य च मत वच र त घ ऊन, अप र प य व अ तअवघड उ द दष ट ठरव न दल ल न ह त न, य ब बत दक षत घ य व ल गत. श न यद ष व यवस थ पन : ( झर डफ क ट म न जम ट). य पद धत मध य प र म ख य न स ख य श स त र च अवल ब क ल ज त. स ख यक य त त र च व पर कर न व यवस थ पनश स त र त ल द ष व उ णव श ध न क ढल य ज त त. ह द ष द र कर न व यवस थ पन द ष व र हत व ह व, य स ठ प रयत न क ल ज त त. अल कडच य क ळ त य स ठ स गणक च द ख ल व पर क ल ज त. नय जन, स घटन, समन वय, नय त रण इ. क य र त क णत ह द ष र ह नय त; य च दक षत घ तल ज त. य पद धत मध य प रप णर व बनच क म हत, तस च अद यय वत आकड व र उपलब ध ह ण आवश यक असत. सहभ गलक ष य व यवस थ पन : (म न जम ट ब य प टर सप शन). य पद धत मध य क मग रस ब ध न वश ष महत त व द ण य त य त. औद य गक क ष त र त श तत प रस थ पत ह ण य स ठ कमर च र य न व यवस थ पनक य र त सहभ ग कर न घ ण गरज च आह. क मग र ह इतर घटक प रम ण क वळ उत प दन च स धन नस न, त य ल मन ष य म हण न य ग य त व गण क दल प हज. व यवस थ पन न त य च आ थर क श षण न करत न हम च य आ थर क ल भ बर बर नफ य त ल क ह हस स दल प हज. तस च स च लक म डळ वर कमर च र य च प र त नध नय क त क ल प हज त. प रवतर न च व यवस थ पन : (म न जम ट ऑफ च ज). सम ज मध य ह ण र य बदल च व यवस य स घटन वर प रण म ह त. स घटन च य क यर पद धत वर आ ण क य र वर अ तगर त व ब हगर त अश द न ह प रक रच य घटक च प रण म ह त असत. ह य घटक मध य क णत ह बदल घड न आल य स व यवस थ पन ल आपल य स घटन तह य ग य त बदल घडव न आण व ल गत त. बदल च व यवस थ पन म हणज स घटन त मक बदल व यव स थतपण घडव न आणण य क रत क ल ल क यर ह य. बदल च य व यवस थ पन मध य क णत बदल आवश यक आह त, त ठरव व ल गत. बदल च स भ व य प र त क रय ज ण न घ य व ल गत, बदल च य जन तय र कर व ल गत. प रत यक ष त बदल घडव न आण व ल गत त बदल न ह ण र प र तक र स प ष ट त आण व ल गत. बदल च व यवस थ पन क यर क षमत न क ल य स व यवस य स घटन यशस व ह ऊ शकत. स घष र च व यवस थ पन : (म न जम ट ऑफ क न फ लक ट). क णत य ह औद य गक व व यवस य स घटन त सहभ ग असल ल य व यक त मध य एक स वर प च स रचन त मक स ब ध असत. स घटन च घटक असल ल य व यक त मध य, स घटन श स ब धत असल ल य क रण म ळ परस पर वर ध भ मक घ ऊन, एकम क च य उ द दष ट न वफल करण य स ठ प रण मक रक स वर प च प रयत न करण य च प र क रय म हणज च स घटन त मक स घषर ह य. सन तनव द व यवस थ पनश स त रज ञ च य मत, अव यवस थ व ब शस त नम र ण करण र, स घटन वस क ळत करण र व वघ तक प रण म न जन म द ण र अस ध रण प र क रय स घटन त मक स घषर ह आह. अल कड ल वच रव त च द ष टक न भन न अस न, त य च य मत स घटन त मक स घषर ह सवर स म न य व अप रह यर ब ब आह. स घटन त मक बदल च य प र क रय मध य स घटन त मक स घषर ह स व भ वक व अटळ अस न,अन कद अस स घषर स घटन च य द ष ट न हतक रक ठर शकत. स घटन त ल स रचन त मक स घष र च उपय ग कर न घ ण य स ठ, तस च वघ तक स घष र च नव रण करण य स ठ व यवस थ पन प तळ वर न क ल ज ण र पद धतश र प रयत न म हणज च स घष र च व यवस थ पन ह य. 9 of 14

10 स प णर ग णवत त व यवस थ पन : (ट टल क व लट म न जम ट). ग र हक न च गल य दज र च वस त अगर स व प र वण, ह उद य ग-व यवस य च प रम ख जब बद र असत. वस त व स व य च य ग णवत त त स तत य न स ध रण घडव न आणण य च य द ष ट न स घटन त ल प रत य क कमर च र य च सहभ ग अ तशय महत त व च म नल ज त. कमर च र य न आपल य स घक शक त द व र ग णवत त स ध र क यर क रम मध य सहभ ग व ह व, य द ष ट न त य च प र शक षण ह ण गरज च असत. अल कड ग णवत त - नय त रण स ठ स ब धत कमर च र य च ग णवत त -वत र ळ (क व लट सकर ल स) स थ पन क ल ज त त. व शष ट वभ ग त ल ६ त १२ ध य य नष ठ कमर च र य च सम व श अश वत र ळ मध य क ल ज त. त य च य व र व र ब ठक आय जत कर न सवर कष चच र घडव न आणल ज त. ग णवत त -वत र ळ म ळ स ब धत कमर च र य च प र शक षण ह ण य स मदत ह त, स वय शस त अ ग ब णल ज त, स घक भ वन बळकट ह त आ ण समस य स ड वण य च क षमत व ढत. त य चप रम ण त य च य त स स व द नम र ण ह ऊन स घटन तगर त स ब ध स ध रत त आ ण स घटन आपल क यर प रण मक रकपण कर शकत. अश प रक रच ग णवत त -वत र ळ स थ पन करण य च पद धत जप नमध य स र झ ल. सवर प रगत द श त ल म ठ य उद य गध द य मध य ह पद धत र ब वल ज त. आपत क ल न व यवस थ पन : (क र य सस म न जम ट). व यवस य स घटन न अन क प रक रच य स कट न (उद., भ क प, मह प र, आग इ.) स म र ज व ल गत. अश अनप क षतपण उद भवण र य स कट न यशस व पण ह त ळण व कम त कम न कस न ह ईल, अश र त न आपत क ल न प र स थत च व यवस थ पन करण आवश यक असत. न हम च य व यवस थ पन च य क यर पद धत प क ष व गळ य स वर प च व अपव द त मक अश क यर पद धत वक सत कर न तच अवल ब क ल य स, आपत क ल न प र स थत च प रण मक रक व यवस थ पन करण शयय ह त. त य द ष ट न न हम सतकर र हण व य ग य त व य हरचन (स ट र टज ) आख न स कट च प रण मक रक म क बल करण, य वर व यवस थ पन च व प रश सन च यश अवल ब न असत. आपत क ल न प र स थत वर म त करण य च य द ष ट न व गळ य प रक रच प र शक षण अल कड म ठ य क पन य त ल व यवस थ पक न, तस च श सक य उपक रम त ल प रश सक न दल ज त. व यवस थ पक य श ल : व यवस थ पक य श ल म हणज व शष ट प र स थत च य स दभ र त व यवस थ पक च वच र करण य च व क यर स धण य च, स व न भव च य आध र वक सत क ल ल, व शष ट यप णर, प रण मक रक पद धत ह य. अश श ल व यवस थ पक न स घटन तगर त प र स थत व द ष ट सम र असल ल य आव ह न च वच र कर न वक सत क ल ल असत. ज व ह स घटन मध ल ज स त त ज स त अ धक र व यवस थ पक स वत कड ठ वत त, स वत च सवर नणर य घ त त, नणर य च अ मलबज वण करण य स ठ क नष ठ न स पष ट आद श द त त, त य च य वर प रभ व नय त रण ठ वत त व व यव स थतपण क म न करण र य क नष ठ वर द ध कडक क रव ई करत त; अश क यर पद धत ल एकत त रक व ह क मश ह व यवस थ पनश ल अस म हणत त. सत त च महतम क द र करण, क नष ठ च अ धक र व त य च य जब बद र य य मध य अस त लन, एकम ग र स द शवहन, प रभ व नय त रण व च क करण र य स ह य यक न कठ र शक ष ह एकत त रक व यवस थ पनश ल च म ख य व शष ट ह त. य श ल च अवल ब क ल य स स घटन त शस त व नय त रण ठ वण जर शक य ह त असल, तर व रष ठ प तळ वर न सत त च द र पय ग स भवत, क नष ठ च मन बल कम ह त व त य च य त अस त ष नम र ण ह त. 10 of 14

11 व यवस थ पक ज व ह स ह य यक बर बर औपच रक व अन पच रक अश द न ह पद धत न चच र करत त, भन न भन न प रश न वर त य च मत ज ण न घ ऊन महत त व च नणर य घ त त आ ण नणर य च य अ मलबज वण स ठ क नष ठ न बर च स व त त र य द त त; त व ह तल सल ल मसलत-व यवस थ पनश ल (कन सल ट टव ह स ट इल) अस म हणत त. अश क यर पद धत च अवल ब क ल य म ळ स ह य यक च य अ स मत ल व व मळत,त य च सहक यर ल भत आ ण त य च य क म वर द खर ख ठ वण य च गरज भ सत न ह. व यवस थ पक च न त र त व,स ह य यक च ब द धक क षमत व क यर क शल य य वरच य श ल च यश अवल ब न असत. स ह य यक च जब बद र न श चत कर न त य न आवश यक त अ धक र दल य न तर, व यवस थ पक स ह य यक च य क मक ज त हस तक ष प कर त नसत ल क व त य च य ह लच ल वर नय त रण ठ वत नसत ल, तर अश क यर पद धत ल म क त व यवस थ पनश ल (फ र र न म न जम ट स ट इल) अस म हणत त. आपल य क यर क ष त र श स ब धत असल ल नणर य स ह य यक न घ य व त, य क रत त य न प र त स हन दल ज त, तस च त य न आपल क यर पद धत ठर वण य च प णर अ धक र दल ज त. स ह य यक न आपल क म नष ठ न, तत परत न व नय त रण शव य करण य ग ष ट य थ ग ह त धरल य ज त त. क ष आ ण य सद ध त : ( थअर एक स श अ ड व य ). व यवस थ पनश ल च स वर प ह क ह प रम ण त व यवस थ पक च तत त वज ञ न, व य क तमत त व व म नव वषयक ग ह त य वर अवल ब न असत. डग लस मग र गर य व यवस थ पनतज ज ञ न आपल य द ह य मन स इड ऑफ द ए टरप र इझ य ग र थ त व यवस थ पन च य द न ठळक श ल व णर ल ल य आह त. त य च ह स द ध तक वव चन क ष सद ध त व य सद ध त य न व न प र सद ध आह. मन ष य-स वभ व बद दलच क ह म लभ त ग ह त आ ण त य च व यवस थ पनप र क रय वर तस च कमर च र -व यवस थ पन च य भ मक वर ह ण र प रण म य च म म स य सद ध त मध य क ल ल आह. अ धक र च उपय ग कर न स च लन च व नय त रण च क यर करण, ह क ष सद ध त च म लतत त व असत. सवर स म न य म णस ल क म बद दल अ नच छ असत, क म क व जब बद र ट ळण य च त य च प रव त त असत, महत त व क क ष च त य च य त अभ व असत आ ण प र म ख य न त य ल स र क षतत हव असत. त य म ळ क म कर न घ ण य स ठ त य च य ह लच ल वर नय त रण ठ व व ल गत आ ण प रस ग शक ष करण य च धमक ह द य व ल गत. क ष सद ध त मध ल ह ग ह त वच र त घ तल य स व यवस थ पक च व यवस थ पनश ल आत मक द रत असण स व भ वक ठरत. य श ल च अवल ब क ल य स सत त च य क द र करण च द ष प रण म स भवत त. अ धक र व जब बद र य मध य अस त लन नम र ण ह त, कमर च र य च मन बल ख ल वत, तस च व यवस थ पक आ ण कमर च र य च परस परस ब ध बघडण य च शक यत असत. औद य गक करण-प र क रय च य प र थ मक अवस थ मध य क ष य क यर क द रत व यवस थ पनश ल च सवर त र व पर ह त अस ; पर त १९३० च ज ग तक म द, तस च एल टन म य य न अम रक त ल क रख न य त १९२० त १९३८ य क ळ त क ल ल स श धन य म ळ क यर क द रत व यवस थ पनश ल च य मय र द स पष ट झ ल य आ ण प रण म क ष व यवस थ पनश ल च य ल क प रयत ल ओह ट ल गल. य सद ध त मध य स ध रणत प ढ ल म नव वषयक ग ह त वच र त घ तल ज त त : म न सक व श र रक श रम करण ह य स व भ वक ब ब अस न स घटन च य उ द दष ट श व यक त च य उ द दष ट च ब धलक असत ; स घटन त य ग य प र स थत अस ल, तर व यक त क वळ स पवल ल जब बद र प र प डण य स ठ नव ह, तर अ धक जब बद र स व क रण य स ठ ह प ढ य त ; कमर च र य मध य उच चल दज र च कल पकत व सजर नश लत असत आ ण त य च य मध य असल ल य क षमत च अप र उपय ग कर न घ तल ज त. ह स थ लम न न य सद ध त म गच 11 of 14

12 म नव वषयक ग ह त ह त. य सद ध त च य प रभ व ख ल ल व यवस थ पक सम ह च महत त व ओळख न, त य न व वध प रक र क यर प रव त त करण य च प रयत न कर त असत त. य सम हक द र त व यवस थ पनश ल च अवल ब करण र व यवस थ पक स घटन मध य म नव स ब ध न प र ध न य द ऊन व यवस थ पन स ब ध च सवर नणर य घ त त. क ष सद ध त मध य प र त ब बत झ ल ल व यवस थ पन च म नव वषयक द ष टक न नक र त मक व टत, शव य ह द ष टक न क मग र च य क षमत बद दल आ ण प र म णकपण बद दल अ वश व स व यक त करत. य उलट य सद ध त मध य व यक त झ ल ल द ष टक न सक र त मक आश च, कमर च र य च य प र तष ठ च जतन करण र आ ण त य च य क षमत बद दल वश व स व यक त करण र व टत. जप नमध ल औद य गक क ष त र मध य ज व यवस थ पन च तत त वज ञ न प रच लत आह आ ण ज अम रक व इतर द श मध य कस व परत य ईल, य स ब ध वच र च ल आह ; त य च वणर न झ सद ध त मध य ( थअर झ ड ) क ल ल आह. क पन च भ गध रक, व यवस थ पक, पयर व क षक, व वध व य क तसम ह, कमर च र स घटन आ ण श सन य च य मध य परस पर वश व स च स ब ध य वच रसरण त ग ह त धरल ज त त. कमर च र य न न कर च प णर हम द ऊन स घटन त मक नणर य मध य त य न सहभ ग कर न घ तल ज त. स घटन स ठ च य क णत य ह औपच रक आर खड य ऐवज स घक श रम व परस पर-सहक यर य न महत त व दल ज त. कमर च र य च स घटन च य उ द दष ट श प णर ब धलक असल य म ळ स घटन भर व अश क म गर कर शकत. अ धक र-प रद न : (ड लग शन ऑफ ऍथ रट ). क पन मध य व यवस थ पक च यश त आपल अ धक र स ह य यक न कश र त न हस त त रत करत, य वर क ह अ श अवल ब न असत. व यवस थ पक च य जब बद र य न हम व ढत असत त. त य च य श र रक व ब द धक क षमत ल न श चत मय र द असत. त य स ठ प रत य क व यवस थ पक ल आपल य क य र प क क ह क य र च जब बद र स ह य यक वर स पव व ल गत. व यवस थ पन च य व वध क य र च त लन त मक महत त व वच र त घ ऊन, त य प क क णत क य र व यवस थ पक न स वत कर यच, ह ठरव व ल गत. स ह य यक वर स प वण य त आल ल य इतर क य र च क व जब बद र य च वच र कर न, त य प र प डण य स ठ आवश यक असल ल अ धक र त य न द य व ल गत त. य स अ धक र-प रद न अस म हणत त. ई. एफ. एल. ब र च य च य मत, स घटन त स थ न असण र य प रत य क अ धक र य ल त य च क यर व यव स थतपण करत य व, य स ठ आवश यक त अ धक र द ण य च य प र क रय ल अ धक र-प रद न अस म हणत त. स ह य यक वर स प वण य त आल ल जब बद र व त य न दल ल अ धक र य मध य य ग य समन वय व स त लन असल प हज. म त र व यवस थ पक न आपल य क नष ठ वर आपल य क ह क र य च जब बद र स पव न आवश यक त अ धक र त य न दल य स, त आपल य जब बद र त न प णर म कळ ह त, अस समजण च क आह. त य च य वर य ग य प रम ण त नय त रण ठ वण, ह व यवस थ पक च च जब बद र असत. अ धक र-प रद न च य प र क रय म ळ द यत व च ( रस प न स ब लट ) हस त तरण ह त, पर त उत तरद यत व च (अक उ ट ब लट ) हस त तरण ह त न ह. अ धक र-प रद न म ळ व यवस थ पक ल स वत च जब बद र प णर करत य त, क यर क षमत कम न ह त स घटन च वक स व वस त र य कड लक ष द त य त, त य च य क य र मध य वश ष करण ह त,स ह य यक न कतर बग र द ख वण य च स ध मळत, त य च सहक यर ल भत व मन बल उ च वत. व यवस थ पक न प ढ क र घ ऊन ज ण वप वर क प रयत न क ल य स अ धक र-प रद न च य प र क रय त ल सवर अडथळ द र ह ऊ शकत त. 12 of 14

13 अ भप र रण : (म टव ह शन). अ भप र रण ह व यवस थ पन च एक प रम ख क यर आह. स घटन मध ल प रत य क क रय ल गत मळ व, ह य क रत क रण भ त ठरण र य व यवस थ पनक य र ल अ भप र रण म हणत त. स घटन त ल सवर सदस य न त य च य क य र मध य प र त स हत करण र एक स ध रण प र क रय म हणज अ भप र रण ह य. अ भप र रण म ळ स घटन त ल सवर व यक त स घ टत र ह न त य च प रयत न एकवटत त आ ण त आपल नष ठ स घटन ल अपर ण करत त. त य च य वर स प वल ल क यर प णर करण य स ठ झटत त आ ण स घटन च उ द दष ट स ध य व ह व, ह य स ठ आपल भ मक प रभ व पण प र प डण य च प रयत न करत त. अ भप र रण ह य क य र च स ब ध कमर च र य च य क म करण य च य इच छ श आह आ ण क म करण य च य इच छ च स ब ध त य च य मन त ल त व र स वर प च य गरज श आह. म नव गरज च श र रक, स म जक व प र तष ठ वषयक अस त न प रक र वग र करण क ल ज त. अब र हम म स ल य न गरज च अग रक रम ठर वल ल अस न,त य त तळ श श र रक गरज आह त, तर वरच य ट क ल आत म वक स च य गरज आह त. फ र ड रक हझर बगर य न म नव गरज च उदर नव र हप षक क व श र रक घटक आ ण प र रक व म नसश स त र य घटक अस द न प रक रच वग र करण क ल ल आह. श र रक घटक च अ स तत व क मग र न अ भप र रण द त न ह, पर त अश घटक म ळ क मग र मध य असम ध न च भ वन नम र ण ह ऊ शकत. क म र च य सवर प र थ मक गरज भ ग वल य ज त ल, अश य जन व यवस थ पन न क ल प हज. ह य गरज च व शष ट य अस, क त य भ ग वण य त आल य न तर व यक त ल अ धक क म करण य स ठ प र त स हत कर शकत न ह त. ज व ह अ भप र रण स ठ क ल ल य प रयत न म ळ क मग र च य म लभ त व अ जर त गरज च प तर त ह त आ ण क मग र ज स त प रश रम करण य स प रव त त ह त त, त व ह त य ल सक र त मक अ भप र रण अस म हणत त आ ण क मग र न शक ष क व द ड कर न क यर प रवण क ल य स त य स नक र त मक अ भप र रण अस म हणत त. अ भप र रण ह व य क तगत व स म हक अश द न ह प तळ य वरच अस शकत. न कर च स र क षतत, प रगत स ठ व व, न य य, स पध र, व रष ठ कड न च गल व गण क, कल य णक यर, व यवस थ पन त ल सहभ ग ह य आ थर क तर अ भप र रण आह त. मन बल : स घटन च यश आ ण व यवस थ पक य क य र च प रण मक रकत कमर च र य च य सवर स ध रण मन बल वर अवल ब न असत. स वत च जब बद र प र प डण य स ठ आवश यक त सवर प रश रम करण य च क मग र च इच छ व तय र, अस मन बल च अथर ह त. ई. एफ. एल. ब र च य च य मत व शष ट सम ह च य क व स घटन च य क य र मध य,तस च उ द दष ट मध य स क रय सहभ ग ह ण य च य तत परत ल मन बल अस म हटल ज त. उद. मन बल व नम न मन बल अस द न प रक र असत त. जर कमर च र य च व य क तगत हत व स घटन च हत य त अ त वर र ध नस ल, व रष ठ श ज ळव न घ ण य च व सहक यर करण य च त य च प रव त त अस ल; तर त य च मन बल उच च दज र च ठरत. उत प दकत मध य घट, ग रहज र, ब शस त वतर न, तक र र मध य व ढ, आद श च उल ल घन, अपघ त च य प रम ण त व ढ य ग ष ट नम न मन बल दशर वत त. कमर च र य च मन बल आ थर क व आ थर क तर ल भ, क म च त स, न कर च स र क षतत, शक षण, न त त व, स घटन च ध रण, नष ठ व स द शव हन च य व यवस थ च प रण मक रकत अश व वध घटक वर अवल ब न असत. व भन न घटक च वश ल षण, नर क षण, म ल खत व प रश न वल य च य स ह य य न मन बल च म जम प करत य त. क मग र च मन बल व उत प दकत य मध य न श चत अस सहस ब ध असत. पह : औद य गक व यवस थ पन, भ रत त ल; औद य गक स घटन ; व य प र क र त ; श स त र य व यवस थ पन. 13 of 14

14 स दभर : 1. Bittel, L. P. Encyclopedia of Professional Management, Dale, Ernest, The Great Organisers, New York, Drucker, Peter, People and Performance : The Best of Peter Drucker on Management, Drucker, Peter, The Practice of Management, New Delhi, Koontz, Horold; Weihrich, Management, McGregor, Douglas, The Human Side of Enterprise, Sapre, S. A.; Northcole, C.; Rustonji, Parkinson M. K. Great Ideas in Management, Warner, Malcolm, Ed., International Encyclopedia of Business and Management, New York, ९. द शम ख, प रभ कर, व यवस थ पन प र क रय, न गप र, १९८८. १०. सप र, अ. स. व यवस य तत त वज ञ, म बई, १९७०. च धर, जयव त; भ ट, वद य धर 14 of 14