श सन न र णय क रम क अभय स - २११६/(प र.क र.४३/१६) एसड -४ द न क २५.०४.२०१६ अन वय स पन करणय त आल लय समन वय सम त चय द न क ३०.०१.२०२० र ज चय ब ठक मधय ह प ठ

प्रतिलिपि

1

2

3 श सन न र णय क रम क अभय स - २११६/(प र.क र.४३/१६) एसड -४ द न क २५.०४.२०१६ अन वय स पन करणय त आल लय समन वय सम त चय द न क ३०.०१.२०२० र ज चय ब ठक मधय ह प ठ यप सतक सन २०२०-२१ य श क षण क वर ष प स न न र ध र त करणय स म नयत द णय त आल आह. इयत त बत रत व Amnë m ñ mq> $mozdarb DIKSHA APP X²dmao nmr>çnwñvh$mà m n{hë m n îr>mdarb Q. R. Code X²dmao {S>{OQ>b nmr>çnwñvh$ d nmr>mg ~ {YV AÜ Z AÜ mnzmgmr>r Cn w³v ÑH²$-lmì gm{hë CnbãY hmob b. २०२० hmamîq > amá nmr>çnwñvh$ {Z{ Vr d Aä mgh«$ g emoyz S>i, nwuo.

4 प रथम व त त : २०२० पह ल प नर म द रण : २०२१ मह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ, प ण ४११००४. मह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ कड य प स तक च सर व हक क र ह त ल. य प स तक त ल क ण त ह भ ग स च लक, मह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ य च य ल ख परव नग श व य उद ध त कर त य ण र न ह. अर थश सत र व ष य सनम त : ड. म ज ष म सम ड (अध यक ष), प ण श म त स न त स न ल क मट, म बई श. र ज द र फक र व ख ड, ठ ण श म त. नश तल स प त न मस, अहमदनगर श म त. अर चन श न व स, म बई श. रव क रण ज धव सदस य-सच व च त रक र : श. भट र मद स ब गल म खप ष ठ व सज वट : श. भट र मद स ब गल अक षरज ळण : म द र व भ ग, प ठ यप स तक म डळ, प ण. क गद : ७० ज.एस.एम. क रर मव वह म द रण द श : म द रक : अर थश सत र अभ य स गट : श. स भ ष र जधर प ट ल, जळग व श म त. उष भ सकर क ळ, क लह प र श म त श भ स भ ष न गर, न श क श म त स व त म ल द व घ, म बई श. रघ न थ न र यण प ट ल, क लह प र श. शरदक म र उत तम श ट, स ध द र ग श म त व दन द ल प प ट ल, प ण श म त कनव त व ल स प ळ, क लह प र ड. स ध कर र मक षण क ट, और ग ब द श. क श र म परश र म ब व स न, ब लढ ण न र म त : श. सच च त न द आफळ म ख य न र म त अध क र श. ल ल धर आत र म न र म त अध क र प रक शक श. व व क उत तम ग स व न य त रक प ठ यप स तक न र म त म डळ, प रभ द व, म बई-२५.

5

6

7 प रस त व त व द त थथ नमत रत, इयतत ब र व चय वग णत त मच स व गत आह. स वत त र न वरय महर न इयतत अकर व त अर थश सत र ह न वरय श त मह आत खऱय अर थ न पर च त झ ल आह त. भ रत य अर थव यवस त ल अन क महत व चय बदल च म ह त अकर व चय प सतक त सम व ष ट करणय त आल, तस च अन क अर थश सत र य स ज व स कलपन च पर चयह तय प ठ यप सतक त त मह ल कर न द णय त आल. स पय कड न कठ ण कड, म र त कड न अम र त कड, इतय श क षण क उद दष ब र व चय प नर रच त अभय सक रम स ठ न श चत क ल ल आह तच, तय च बर बर ह अभय सक रम त ज नरचन व द ह सर व त महत व चय उद दष च ह प लन करणय त आल आह. मह र ष ट र र जय प ठ यप सतक न र म त व अभय सक रम स श धन म डळ (ब लभ रत ), प ण य च न र म त असल लय अर थश सत र चय ह प सतक त स क म अर थश सत र आण स ल अर थश सत र ह द नह च पर मर ष घ णय त आल आह. उपय ग त, म गण, प र वठ य च स द त, ब ज र च प रक र इतय स क म अर थश सत र य स कलपन च न वसत त न व व चन क ल आह. स व णजन क न वतत व यवह र, भ रत त ल न ण ब ज र व भ ड वल ब ज र, न व श वय प र ह स ल अर थश सत र य स कलपन य अभय सक रम त प रथमच न वद रय सम र ठ वत आह त. महत वप र ण बदल महरज स खय श सत र त ल नन द श क म पक च ह अभय सक रम त अ तभ ण व क ल आह. न वद रय न प ढ ल अभय सक रम स ठ ह प ठ च न वश ष फ यद ह ण र आह. म ह त आण त त रज न तस च सपरद वर आध र त आजचय य ग त ल न वद रय न न वन व न आवह न न स म र ज व ल गत. तय द ष न च स खय श सत र च सम व श करणय त आल आह. अर थश सत र ह द श च न वक स प रक र य समजणय चय द ष न अतय त महत वप र ण न वरय आह. न वद रय न इयतत अकर व व ब र व य द नह वर मधय य न वरय च न वसत त ओळख व ह व आण तय त अभ र च न र म ण व ह व, य प र म ण क ह त न य प सतक त ल प ठ च रचन क ल ल आह. य स ठ अकर व चय प सतक प रम ण च अर थश सत र य भ ष श क ठ ह तडत ड क ल ल न ह. प ठ त ल न वन वर आक तय ह अर थश सत र न वरय च अन वभ जय भ ग आह. न वरय च आकलन ह णय स ठ तय च न त त आवश यकत आह. प सतक त अख र स पररनशष च ह सम व श क ल ल आह. तय म ळ अर थश सत र य प र भ ष क शब समजण न वद रय न स प ज ईल. अत र क त म ह त व स दर भ स ठ प ठ यप सतक त द ल लय कय.आर. क डच व पर कर व. म ळ श क षण क स त र, उशद ष य न क ठ ह धक क न ल वत न व नयप र ण पर त व य वह र क महत व असल लय अर थश सत र य स कलपन, स खय श सत र य च सम व श कर न एकन वस वय शतक त ल न वद थ ह सक षम आण सजग अस व, ह स ठ प ठ च नन वड न वच रप व णक क ल आह. न वद रय न सपर ध पर क ष द णय स ठ उद क त व ह व महर न न व नयप र ण स व धय य द ख ल प ठ चय श वट सम व ष ट क ल आह त. अर थश सत र न वरय चय प नर रच त अभय सक रम च अ तभ ण व असल लय ब र व चय ह प सतक च न वद थ आण श क षक न श चतच स व गत करत ल, अस न व व स आह. आपण सर व न मन प व णक श भ च! प ण द न क : २१ फ ब र व र २०२० भ रत य स र : २ फ लग न १९४१ व व क ग सत व स त क मह र ष ट र र जय प ठ यप सतक न र म त व अभय सक रम स श धन म डळ, प ण.

8 इयत त १२ व अर थश स त र क षम त व धत स क म अर थश सत र आण स ल अर थश सत र च न वरय न व व चन करत. स क म अर थश सत र आण स ल अर थश सत र च व नशष ट सपषट करत. स क म अर थश सत र आण स ल अर थश सत र च व यवह र त ल महतत व सपषट करत. एक ण उपय ग त व स म नत उपय ग त च स कलपन सपषट करत. घटतय स म नत उपय ग त च स द ध नत तकत व आक त चय स ह यय न सपषट करत. क रम व चक उपय ग त द नषटक न च म लयम पन करत. म गण चय स कलपन च वय खय स गत. म गण च न यम तकत व म गण वक र चय स ह यय न सपषट करत. क मत ल वनचकत, उतपन न ल वनचकत व छ दक ल वनचकत य चय वय खय स गत. क मत ल वनचकत च प रक र य गय उद हरण चय स ह यय न न वशद करत. स खय तमक क शलय च व पर कर न म गण चय ल वनचकत च म पन करत. प र वठ य स कलपन च वय खय स गत. प र वठ य च न यम तकत व प र वठ वक र चय म धयम त न सपषट करत. प र प व खर च चय न वन वर स कलपन चय वय खय स गत व तय च म पन करत. ब ज र य स कलपन च वय खय स गत. प र ण सपर ध, मकत र, अलपजन ध क र व मकत र य कत सपर ध य ब ज र चय प रक र च वय खय स गत. न वन वर ब ज र प रक र च व नशष ट सपषट करत. समत ल क मत ह स कलपन उद हरण सह सपषट करत. नन द श क य स कलपन च वय खय स गत व तय च व नशष ट अभय सत. स ध नन द श क आण भ र न व त नन द श क य मध ल फरक सपषट करत. नन द श क रचन चय पद धत सपषट करत. स खय तमक क शलय च व पर कर न स ध व भ र न व त नन द श क च म पन करत. र षटट र य उतपन न च वय खय स गत. स ल द श तर गत उतप न, स ल र षटट र य उतप न, न व वळ द श तर गत उतप न व न व वळ र षटट र य उतप न य स कलपन चय वय खय स गत. र षटट र य उतपन न चय उतप न, उतपन न व खर च पद धत सपषट करत. स व णजन क न वततव यवह र चय रच न च पर क षण करत. स व णजन क उतपन न, स व णजन क खर च आण स व णजन क कर ज य च वय खय स गत. स व णजन क खर च चय कर आण कर ततर स त च व श ल षण करत. भ रत त ल व ढतय स व णजन क खर च च पर क षण करत. र जन वतत य ध रण व अ द जपत रक य चय वय खय स गत. न वतत य ब ज र य स कलपन च अर थ व वर ग करण सपषट करत. भ रत त ल न ण ब ज र व भ ड वल ब ज र चय रचन च सपषट करण करत. वय प र ब क आण मधय वतथ ब क स कलपन सपषट करत. भ रत त ल वय प र ब क आण मधय वतथ ब क च क यद सपषट करत. भ रत त ल न ण ब ज र आण भ ड वल ब ज र च भ म क आण समसय च पर क षण करत. भ रत त ल न ण ब ज र आण भ ड वल ब ज र त ल स ध रण सपषट करत. भ रत त ल न व श वय प र च भ म क सपषट करत. भ रत चय न व श वय प र च स रचन व द श सपषट करत. व यवह रत ल आण वय प रत ल य स कलपन चय वय खय स गत.

9 - श क षकत सत ठ - इयतत १२ व च प नर रच त प ठ यप सतक आपलय ह त त द त न आमह ल आन द ह त आह. प ठ यप सतक बन वत न अधययन-अधय पन स त र च व पर क ल आह. तय चबर बर ज नरचन व द च उपय ग कर न अधययन क षमत व ढ वणय च प रयतन क ल आह. क त य कत, प र य ग क व न व नयप र ण श क षण ह क ळ च गरज आह. अभय सक रम आर खड ह न वद रय णल क य श क वल ज त व न वद थ ब ह र ल जग त न क य अन भ व घ त, य त ल एक द व आह. अधययन-अधय पन प रक र य सम द ध करण आण अप क ष त अधययन पर ण म स धय करण य स ठ ख ल द ल लय म र गदर शक तत व च उपय ग ह ईल. P प ठ यप सतक प रथम स वत समज न घय व. P सदर प ठ यप सतक रचन तमक पद धत न व क त य कत अधय पन स ठ तय र क ल ल आह. P न वद रय मधय आ वड न र म ण करणय स ठ व व च र क क त ल प र तस हन द णय स ठ श क षक न प रतय क प ठ त ल क त च क शलयप व णक न य जन कर व. P य गय न य जन कर न प ठ च अधय पन कर व. P न वरय चय आकलन स ठ स य गय श क षण क स धन च व पर कर व. P प ठ च न वरय-न व व चन सन वसतर कर व. P अन क रमण क त द लय प रम ण प ठ च अधय पन कर व, क रण ज न स वर धन स लभत न ह णय स ठ घटक च न य जन क रमबद ध क ल ल आह. P स खय श सत र श स ब ध त सह वय प रकरण मधय आ तरक र य तमक द नषटक न चय आध र अधय पन कर व. न वद रय न तय प ढ ल प रकरण मध ल अर थव यवस स ब ध चय समसय स डन वणय स ठ स खय श सत र य ज न च व पर करत य ईल. P स खय श सत र य म ह त वर आध र त प र न न वच र व त. तय चय कल व प रक र न स र पर य य प र न न वच र व त. अद य वत म ह त उपलबर कर न द णय च प रयतन कर व. श क षक न न वद रय न तरय स कलन व तरय व श ल षण च महतत व समज व न स ग व. P अर थश सत र चय बह त श स कलपन य श सत र य आध र वर व अम र त ब ब वर अ वल ब न असत त. गटक र य, परसपर सहक र य न श कण इतय न प र तस हन द य व तय स ठ आवश यकत न स र वग णरचन त बदल कर व. P अधययन-अधय पन मधय अ तरक र य, प रक र य य मधय स व ण न वद रय च सहभ ग आवश यक आह आण तय स ठ आपल सक र य म र गदर शन आवश यक आह. P त म ह ल मत ह त आह कत? ह भ ग म लयम पन स ठ न वच र त घ ऊ नय व तय बद दल न वद थ अध क म ह त म ळ वत ल य च ख तरजम श क षक न कर व. P त म ह ल मत ह त हव ह भ ग म लयम पन स ठ न वच र त घय व. P प ठ त ल स व धय य व ग व गळ न कष न स र बन वल ल आह त. उद., न र क षण, सह-स ब ध, ट क तमक न व व चन, व श ल षण तमक तर क इतय. प रतय क प ठ ल सम न भ र क आह त. म लयम पन य जन ह द ल लय न कष वर आध र त अस व. प र न चय स वर प मधय व न वधयप र ण स य कत करण अस व. तय चप रम ण एक च प रक रचय प र न च प नर व तत ट ळ व. P प ठ यप सतक त द ल लय QR क डच व पर कर व. अद य वत म ह त म ळन वणय स ठ QR क ड सतत तप सत र ह व. P स दर भ स ठ स क तस ळ द ल ल आह त व तय चप रम ण स दर भग च य द द ख ल द ल ल आह. य च उपय ग श क षक न व न वद रय न अ व तर व चन स ठ आण न वरय सख ल समजणय स ठ कर व. P प र भ ष क शब स च मध ल शब प ठ यप सतक त ल प रतय क प रकरण त न ळ श ईन अध र ख त क ल ल आह त. P अर थश सत र त व परलय ज ण ऱय स नक षप र प च य द प ठ यप सतक त श वट द ल ल आह, तय च उपय ग अध क सपष करण स ठ कर व. अधय पन अन भ त स ठ ह र द क श भ च!

10 अन क रमण क अ.क र. प रकरणत त व प ष ठक रमत क अप क ष त/स भत वय त नसकत १. स क म आण स ल अर थश सत र च पर चय १-७ १० २. उपय ग त व श ल षण ८-१६ १० ३.अ म गण च व श ल षण १७-२६ १० ३.ब म गण च ल वनचकत २७-३६ १० ४. प र वठ व श ल षण ३७-४५ १२ ५. ब ज र च प रक र ४६-५२ १० ६. नन द श क ५३-६० १० ७. र ष ट र य उतपन न ६१-६९ १६ ८. भ रत त ल स व णजन क न वततव यवह र ७०-८९ १६ ९. भ रत त ल न ण ब ज र आण भ ड वलब ज र ८०-९० १६ १०. भ रत च न व श वय प र ९१-९६ १० -- अर थश सत र य स ज च पररनशष स नक षप र प च य द स दर भ स च, महत व च स क तस ळ /द व ९९-१०४ एक ण : १३० DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters ( ) but we have not heard from them. We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them. म खप ष ठ : इयतत अकर व त न न वद थ आत ब र व ल आल ल आह त. अर थश सत र ह स वत त र न वरय महर न त अभय सण र आह त. म खप ष ठ वर प ठ यप सतक त चर च ल लय न वन वर आर थ क स कलपन चय द य प रत म च स दर करण क ल ल आह. मलप ष ठ : न वन वर आर थ क क त आण न वन वर न वतत य स स च च नह तमक स दर करण क ल ल आह.

11 १ स क म आण सर ल अर थश स त च पर चय (Introduction to Micro and Macro Economics) आठव न प ह य! त म ह य प र व ११ र ह च य वर ग त वर वर ध अर थतज ज नह द ल लय वय ख य च अभय स क ल आ. वर शल षण स ठह करणय त य त. र ग नर वर श य नह अन क अर थश स तह य स कलपन चह सर ग प ररष म ष म ड ह क लह. तय चय वय प र चक र वरह ल ल ख ष मधय सर ग प ररष म र यक तक उद य ग व (उतप क चय ) अभय स ल स क ष म अर थश स त म हटल आण सष मग अर थवयर स र चय अभय स ल स र ल अर थश स त अस म हटल आ. आक त १.१ प रसत वन आध न क अर थश स त चय स क ष म अर थश स त आण स र ल अर थश स त य ष म खय न श ख आ त. स क ष म म ज ल न क र दशलक ष व भ र ह स ज ञ ष म यक स (Mikros) य ग र क शब प स न आलह आ. स थ ल म ज ष म ठ. ह स ज ञ ष म क स (Makros) य ग र क शब प स न आल लह आ. य शब च र पर १९३३ ष मधय ओस ल वर द पह ठ तह ल न र व ज यन अर थश स त ज र ग नर वर श य नह क ल. अर थश स त चय म खय श ख स क ष म अर थश स त त म ह ल म ह त आह क? स र ल अर थश स त र ग नर ॲन टन क ट ट ल वर श (१८९५-१९७३) न र व च अरग वष मतह र अर थश स त च तज ज त. तय न १९६९ स लह अर थश स त स ठह प ररष म न ब ल स ष मम तह प रस क र ज न व ट बरज न स बत प र प त झ ल. त अरग वष मतह श स त च जनक त. अरग वष मतह श स त र मधय रव तह य प र र प र स खय श स तह य त त र य च र पर अर थश स तह य स ष मग र चय आण स द ध त चय त म ह ल म ह त हव! स क म अर थश स त च ऐत ह स क व टच ल : स क ष मलक ष आर थ क वर शल षण प ररष म वर कस त क ल ग ल अस न एक प र पर क द ष ट क न आ. य वर शल षण पद धतह च प र र भ सन तनर ह अर थश स त ज चय क लख ड त झ ल ल द सत. य त ॲडष म वस ष मर, ड व ह ड र क डड, ज. एस. वष मल इतय च सष म र श त. नर सन तनर ह अर थश स त ज प र. ष म र शल य नह स क ष मलक ष आर थ क वर शल षण ल कप र य करणय च क ष म क ल. प र. ष म र शल य च अर थश स त चह ष म लतततर ग र थ १८९० ष मधय प रक श त झ ल. इतर अर थश स त ज जस प र.प ग, ज.आर.ह क स, प र. स मय लसन, श ह ष मतह ज न र ब नसन इतय ह श स त ज नह स क ष म अर थश स त चय वर क स त ष म ल च य गद न द ल. सर ल अर थश स त च ऐत ह स क व टच ल : स क ष म अर थश स त चय उतक तह अग दर स र ल अर थश स त द ष ट क न अष स ततर त त. १६ व य व १७ वय शतक त वय प रर ह वर च रर त नह (Mercantilists) र ष ट र य उतपन न आण स पततह य स कलपन च वर शल षण क ल आ. १८ वय शतक त न सरग र ह वर च रर त नह स द ध (फ र च वर च रर त -Physiocrats) र ष ट र य उतपन न आण स पततह य स कलपन च वर शल षण क ल ल आ. तस च श सन ल जय वशफ रशह क लय र ध रण स चवर लह तह स र ल अर थश स त चय आध र र र तह. तस च सन तनर ह अर थश स त ज प र. ॲडष म वस ष मर, प र. र क डड, प र. ज. एस. 1

12 वष मल य चय वस ध त त ह र ष ट र य उतपन न र र ष ट र य स पततह य चह चर च क ल लह आ. पर त तय च सष मग लक ष वर शल षण स क ष मलक ष वर शल षण त वष मसळ न एक त क ल ल द सत. तय चय स क ष मलक ष आर थ क वर शल षण न १९३० चय ज गत क ष म ष म ह पयय त अर थश स त चय जग त र जय क ल. ज गत क ष म ष म ह न तर ल र ड ज न ष म न र ड क नस य च प स, वय ज र र जग रवर षयक स ष म नय वस ध नत प रस द ध प स तक १९३६ ष मधय प रक श त झ ल. ल र ड क नस य नह आर थ क सष मस य च अभय स सष मग लक ष वर शल षण पद धतह न क ल. त य म ळ सष मग लक ष द ष ट क न चय वर क स च श य ल र ड क नस य न च द ल ज त. ल र ड क नस य चय वयवतरर त ष म लरस, वर कस ल, र लर, आयर व ग फ शर इतय ह अर थश स त ज च स र ल अर थश स त चय वर क स त ष म ल च य गद न आ. स क म अर थश स त च अर थ : स क ष म म ज वस त च ल न भ ग क र व स स य. स क ष म अर थश स त र ष ट र य अर थवयर स र चय ल न भ ग शह स ब वधत आ. स क ष म अर थश स त त र यक तक उपभ त, र यक तक उतप क क र प ढह, व श ष ट वस त चह वक ष मत क र घ टक चह क ष मत य स रख य व यक तक घ टक चय आर थ क वक य र र तग न च अभय स क ल ज त. स क म अर थश स त च वय खय : त म ह य प र व स क ष म अर थश स त चय क ह ष म ततर चय वय खय अभय सलय आ त, अज न क ह वय ख य चह चर च कर य. १) ष म र स ड ब - अर थवयर स र च स क ष म शव अधययन म ज स क ष म अर थश स त य. २) ए.पह. लर नर - स क ष म अर थश स त र र, अर थवयर स र कड जण क ह स क ष म दर शक द र र प व ल ज त. अर थवयर स र र पह शरह र तह ल ल ख प श म हणज वय तह आण क ट ब उपभ तय चय र प न आण व यक त व उतप नस स थ उतप क चय र प न, अर थवयर स र चय स चलन त कश प रक र भ वष मक प र प डत त अभय सणय स ठह स क ष मलक ष अर थश स त कड जण क ह स क ष मदर शक त न प त. 2 स क म अर थश स त च वय प : ख लह ल त तय र र स क ष म अर थश स त चह व य प त स पष ट करत य त. स क म अर थश स त च वय प र स त चय वक ष मत न श च तह च स द ध नत ष म र ह च वर शल षण उतप न क त तह ल क यग क ष मत प रर ठ च वर शल षण उतप न घ टक चय वकष मतह न श च तह च स द ध त ख ड र तन वय ज नफ उपभ ग क त तह ल क यग क ष मत आर थ क कलय च स द ध त एक ण आर थ क क यग क ष मत अ) वसत चय क मत न श चत च स द ध नत : र यक तक र स त चय वकष मतह ब ज रप ठ तह ल ष म र ह र प रर ठ न न श च त क लय ज त त. स क ष म अर थश स त म र ह वर शल षण शह स ब वधत आ. त र यक तक उपभ तय च र तग न आण र यक तक उतप क च र तग न म ज र यक तक उतप क च य वर तन शह स ब वधत आ. ब) उतप दन घटक च क मत न श चत च स द ध नत : स क ष म अर थश स त त भ ष मह, श ष म, भ डर ल, स य जक घ टक उतप न प रवक य त स भ रह त त. स क ष म अर थश स त भ ष मह ल -ख ड, श ष म ल -र तन, भ डर ल ल -वय ज आण स य जक ल -नफ य ष म बदलय चह वनष शचतह करणय स ष म त करत. क) आर थ क कलय च स द ध नत : आर थ क कलय च अभय स प र ष म खय न स धनस ष मग र चय क यग क ष म र टप शह स ब वधत आ. जर स धनस ष मग र चय झ ल लय र टप ष म ळ स प र ण सष म ज ल ष म ततष म सष म ध न प र प त त अस ल तर त र टप क यग क ष म र टप आ अस म त य ईल. स धन चय क यग क ष म र टप ष म ळ सष म ज च ज स त तज स त आर थ क कलय च उद द ष ट स ध य ह त. द सऱय शब त आर थ क क यग क ष मत च अभय स य त त. आर थ क क यग क ष मत च वर च र तह न प रक र त. १) उतप न क त तह ल क यग क ष मत २) उपभ ग चय क त तह ल क यग क ष मत ३) एक ण आर थ क क यग क ष मत उतप न क त तह ल क यग क ष मत : उतप न क त तह ल

13 क यग क ष मत म ज उपलबध स धनस ष मग र चय ष म तह न ज स त तज स त उतप न घडर न आणण. उपभ ग चय क त तह ल क यग क ष मत : स प र ण सष म ज च ज स त तज स त सष म ध न ईल अश पद धतह न उतप व त र स त र स र च ल क ष मधय वर तर ण. एक ण आर थ क क यग क ष मत : ल क न सर ग वधक प र ध नय न वय असण ऱ य वस त च उतप न ण. य क यग क ष मत स धय करणय चय द ष ट न आर शयक असण ऱय अ ट च वर र चन स क ष मलक ष अर थश स त त क ल ज त. स क ष मलक ष अर थश स त च अभय स प र ष म खय न क ष मत स द ध न त व स धनस ष मग र च र टप य चय शह स ब वधत आ. स क ष म अर थश स त य श ख त स प र ण अर थवयर स र शह स ब वधत सष मग पररष म ण च अभय स क ल ज त न ह. य श ख त ब क रह, द र द र य, उतपन न चह वर षष मत य स रखय र ष ट र य प तळह र रह ल आर थ क सष मस य च अभय स क ल ज त न ह. आर थ क र म धह च स द ध नत वय प रचक च स द ध नत, ष म वर क र र जयवर ततह य ध रण इतय च अभय स स क ष म अर थश स त चय कक ब र आ. स क म अर थश स त च व श ष ट : १) व यशत क घटक च अभय स : स क ष म अर थश स त त व श ष ट उद र स स थ, क ट ब स स थ, र यक तक वकष मतह य स रखय ल न र यक तक आर थ क घ टक चय र तग न च अभय स क ल ज त. २) क मत स द ध नत : स क ष म अर थश स त र स त र स र चय क ष मत न श च त शह तस च उतप न घ टक चय वक ष मत न श च त शह स ब धह त आ. म न स क ष म अर थश स त ल क ष मत स द ध नत अस ह म त त. ३) आ तशक समत ल : द न घ टक ष मधह ल स त लन म ज सष मत ल य. स क ष मलक ष अर थश स तह य वर शल ष म ज आ वशक सष मत ल च वर शल ष य. आ वशक सष मत ल ष मधय एक उपभ त, एक उतप न स स थ, व श ष ट उद र इत य द व यक तक आर थ क घ टक चय सष मत ल च वर शल षण क ल ज त. आ वशक सष मत ल वर शल षण पद धतह त र यक तक घ टक ल इतर आर थ क घ टक प स न ब ज ल क ढ न तय चय सष मत ल च स वत त रपण अभय स क ल ज त. 3 ४) व श ष ट ग ह तक वर आध र त : इतर पररवस रतह क यष म य ष म लभ त रम ह तक च ह आध र घ ऊन वर र चन चह स र र त क लह ज त. प र ण र जग र, श द ध भ डर लश ह, प र ण स पध ग, सरक रच वन ग स तक प च ध रण इतय ह रम ह तक र र आध र त असत. य रम ह तक ष म ळ स द ध त च वर र चन स प त. ५) तवभ जन पद धत : स क ष मलक ष अर थश स त त अर थवयर स र च ल न त ल न र यक तक घ टक ष मधय वर भ जन क ल ज त र न तर प रतय क घ टक च स वत त रपण, तपशह लर र अभय स क ल ज त. म ज स क ष मलक ष अर थश स त त वर भ जन-पद धतह च र पर क ल ज त. उद., र ष ट र य उत पन न मधह ल र यक तक उतपन न च अभय स, सष मग ष म र ह ष मधह ल र यक तक ष म र ह च अभय स इतय ह. ६) स म नत तततव च व पर : सह ष म नत स कलपन ह स क ष म-आर थ क वर शल षण च ष म खय स धन आ. सह ष म नत पररष म म ज एक र ढह र नग ष म ळ एक ण पररष म ण त ण र बदल य. सह ष म नत तततर च र पर स क ष म बदल च पर ण ष म, उतप क र उपभ तय च आर थ क न र णय घ त न क ल ज त. ७) ब ज र रचन च तव ल षण : स क ष म अर थश स त प र ण स पध ग, ष म त रह य त स पध ग, ष म त रह, अलप वधक र ब ज र य वर वर ध ब ज र रचन च वर शल षण करत. ८) मर य द त वय प : स क ष म अर थश स त चह व य प त त जह -ष म ह, वयर रत ल, र ष ट र य उतपन न, द र द र य, ब र जग रह, ल कस खय, आर थ क र म धह य स रखय र ष टट वय पह आर थ क सष मस य शह स ब वधत नस न फ त र यक तक घ टक प रतह ष मय ग व त आ. स क म अर थश स त च म ततव : १) क मत न र ध रण : वर वर ध र स त चय वकष मतह तस च वर वर ध उतप न घ टक चय वकष मतह य च स पष ट करण करणय स स क ष म अर थश स त र मदत करत. २) म क त ब ज र अर थवयवसर : स क ष म अर थश स त र म त ब ज र अर थवयर स र चह क र यपद धतह सष मजणय स ष म त करत. ष म त ब ज रप ठ ह अशह अर थवयर स र आ क, जय त वस त चय उतप न ब बत क णत उतप न कर र, कस उतप न कर र, क तह उतप न कर र,

14 य स रख आर थ क न र णय ख जरह प तळह र र घ तल ज त त. तय त श सन क र इतर क णतय य त रण च स तक प नसत. ३) व द श वय प र : स क ष म अर थश स त जक त श लक च वर वशष ट र स त र रह ल पर ण ष म, क णत य ह द न द श चय चलन वर वनष मय दर चह वनष शचतह, आ तरर ष ट र य वय प र तह ल फ यद, य स रखय वर शह वय प र तह ल वर वर ध प ल च स पष ट करण करणय स ष म त करत. ४) आर थ क प र र प च न र म त : स क ष म अर थश स त स लभ प र र प द र र वर वर ध ग त ग तह चय आर थ क पररवस रतह च आकलन करणय स स यय करत. वर वर ध स ज ञ, स कलपन, पर भ ष, नर ह न आर थ क वर शल षण चह स धन य स रख महत त वप र ण य गद न स क ष म अर थश स त र र द ल आ. ५) वय वस य क न र णय : व य वस य क न महत त वप र ण व य वस य क न र णय घ णय स स क ष म आर थ क स द ध नत ष म त करत त. य न र णय ष मधय उतप न खर च चह न श च तह, र स त चह वक ष मत न श च तह, ष म ततष म उतप न आण नफ इतय च सष म र श त. ६) श सन स उपय क त : सरक रह कर ध रण, स र ग जन क खर च ध रण, क ष मत ध रण य स रखय आर थ क ध रण चह आख ह करणय स ठह स क ष म अर थश स त उपय त ठरत. ह ध रण स स धन च क यग क ष म वर तरण करणय स ठह आण आर थ क कलय चय प रस र स ठह श सन स ष म त करत त. ७) कलय क र अर थश स त च आध र : स क ष म अर थश स त उपलबध स धन च पर य प त र पर कर न सष म ज च ष म ततष म कलय कस स धत य ईल, य च अभय स करत. तस च स ष म ज क कलय र र कर च कस पर ण ष म त य ब बत अभय स करत. सर ल अर थश स त च अर थ : स र ल अर थश स त स प र ण अर थवयर स र च वर शल षण करण रह अर थश स त चह एक श ख आ. उद. एक ण र जग र, र ष ट र य उतपन न, र ष ट र य उतप न, एक ण ग तर क, एक ण उपभ ग, एक ण बचत, सर ग स ध रण क ष मत, वय जदर प तळह, वय प र चक तह ल चढउत र, व यवस य तह ल चढउत र इतय ह. स र ल अर थश स त 4 सष मग घ टक च अभय स करत. सर ल अर थश स त चय वय खय : १) प र. ज. एल. नस न - स र ल अर थश स त र ह अर थश स त चह अशह श ख आ क, जय त एक ण र जग र, एक ण बचत, एक ण ग तर क, र ष ट र य उतपन न य स रखय ष म ठ सष म च चय च र तय चय तह ल परस परस ब ध च वर च र करणय त य त. २) प र. क र ल श प र - स र ल अर थश स त अर थवयर स र चय स प र ण क र यपद धतह शह स ब वधत आ. ख लह ल त तय चय आध र स र ल अर थश स त चह व य प त स पष ट करत य त. सर ल अर थश स त च वय प उतपन न र र जग र स द ध नत उपभ ग फलन च स द ध नत वय प रचक च स द ध नत सर ग स ध रण क ष मत स द ध नत र भ र र ढ ग तर क स द ध नत आर थ कर म धह र वर क स च स द ध नत वर भ जन च सष मग लक ष स द ध नत १) उतपन न व र जग र स द ध नत : स र ल अर थश स त र ष ट र य उतपन न आण र जग र प तळह य चय वनष शचतह च वर शल षण करत. तस च उतपन न, उतप न, ब र जग र प तळह तह ल बदल क र चढउत र य चह क रण स पष ट करत. र जग र प तळह कशह वनष शचत क लह ज त सष मज न घ णय स ठह उपभ ग फलन आण ग तर क फलन य च अभय स कर र ल गत. व य वस य तह ल बदल च स द ध न त ह उतपन न र र जग र स द ध त च एक भ ग आ. २) सर वस ध रण क मतप तळ स द ध नत : स र ल अर थश स त सर ग स ध रण क ष मत प तळह कशह वनष शचत त आण तय तह ल चढउत र चह क रण य वर षयह वर शल षण करत. त य म ळ त जह र ष म ह स ष म नय प तळह ष म ळ वनष म ग ण ऱय बदल च वर शल षण करत. त जह आण ष म ह न वनष म ग ण ऱय सष मस य ष म ळ सर ग स ध रण क ष मत प तळह च अभय स महत त वप र ण ठरत.

15 ३) अ र थ क व द ध व व क स च स द ध नत : स र ल अर थश स त त वर कस त अ ण वर कसनशह ल द श तह ल आर थ क र म धह र वर क स स ब वधत स द ध त च सष म र श त. तय त अलपवर क स आण द र द र य य चह क रण र क र यपद धतह च स पष ट करण क ल ज त. तस च आर थ क र म धह र वर क स च र र र ढवर णय चह व य हरचन स चवर लह ज त. ४) व भ जन च समग रलक स द ध नत : स र ल अर थश स तह य स द ध नत, एक ण र ष ट र य उतपन न तह ल ख ड, र तन, वय ज र नफ य चय शह स ब वधत स प क भ ग शह न गड त आ. सर ल अर थश स त च व श ष ट १) समग र घटक च अभय स : स र ल अर थश स त स प र ण अर थवयर स र च अभय स करत. उद. र ष ट र य उतपन न, र ष ट र य उतप न, र ष ट र य र जग र, सर ग स ध रण क ष मत प तळह, वय प रचक इतय ह. २) उतपन न स द ध नत : स र ल अर थश स त र ष ट र य उतपन न चह स कलपन, तय च वर वर ध घ टक, ष म पनपद धतह आण स ष म ज क ल ख कन च अभय स करत. त एक ष म र ह र एक ण प रर ठ शह स ब वधत आ. तस च र ष ट र य उतपन न तह ल चढ-उत र, वय प रचक तह ल त जह -ष म ह य चय क रण च र बदल च स पष ट करण करत. ३) सर वस ध रण समत ल च तव ल षण : स र ल अर थश स त एक ण घ टक च य वर तन शह आण तय चय क र यपद धतह शह स ब वधत आ. सर ग स ध रण सष मत ल स प र ण अर थवयर स र तह ल ष म र ह, प रर ठ र वक ष मत य चय र तग न शह वनरवडत आ. ४) प सप वल बन : स र ल वर शल षण त एक ण आर थ क चल उद. उतपन न, उतप न, र जग र, ग तर क, क ष मतप तळह य स रखय आर थ क चल च परस पर र ल बन लक त घ तल ज त. उद., ग तर क प तळह त ण ऱय बदल च अ वतष म पर ण ष म, उतपन न, एक ण उतप न, र जग र आण अख रह स आर थ क र म धह चय प तळह र र त. ५) र श पद धत : र शह पद धतह त एक घ टक च अभय स नस न स प र ण अर थवयर स र च अभय स क ल ज त. प र. ब ष लड ग य चय ष मत, ज रल म ज स प र ण झ ड च सष म च चय 5 असत ; पर त तय त एक व श ष ट झ ड चह र र वशष ट द स न य त न ह त. य त न स क ष म अर थश स त र स र ल अर थश स त य ष मधह ल फरक दर शवर ल ज त. ६) व द ध च प र र प : स र ल अर थश स त त आर थ क र म धह र आर थ क वर क स तह ल वर वर ध घ टक च स भ ग अभय सल ज त. स र ल अर थश स त र व द धह चह प र र प वर कस त करणय स ठह उपय त ठरत. आर थ क वर क स चय अभय स स ठह ह प र र प उपय रह ठरत त. वर क स चय र म धह अभय स स ठह उद., ष म लभ त र अर जड उद र र र भर द ण र ष म लन ब स र म धह प र र प. ७) सर वस ध रण क मत प तळ : स र ल अर थश स त त सर ग स ध रण क ष मत प तळह वनष शचतह र तय तह ल बदल य च अभय स असत. सर ग स ध रण क ष मत प तळ म हणज अर थवयर स र तह ल सद वस रतह त उतप व त क ल लय सर ग र स त र स र चय वकष मत चह सर सरह य. ८) ध रण भ म ख - ल र ड क नस य चय ष मत, स र ल अर थश स त आर थ क सष मस य स डवर णय ऱय ध रण चह चर च करण र श स त आ. उद., भ र र ढ न य त रण, र जग र वनवष मग तह अर थवयर स र ल ष म ह त न ब र क ढण इतय ह. सर ल अर थश स त च म ततव १) अर थवयवसर च क र यपद धत : स र ल आर थ क वर शल षण आपलय ल आर थ क वयर स र चय क र यपद धतह चह कलपन द त वर शल षण वय पक आण र त ग तह चय अर थवयर स र तह ल एक ण आर थ क चल च र तग न सष मज न घ णय स स यय करत. २) आर थ क चढउत र : उतपन न तह ल चढ-उत र, उतप न आण र जग र तह ल चढ-उत र चह क रण तस च तय च न य त रण आण तय चह तह व रत कष मह करणय स ठ स थ ल अर थश स त च वर शल ष ष म त करत. ३) र ष ट य उतपन न : स र ल अर थश स त चय अभय स ष म ळ र ष ट र य उतपन न आण स ष म ज क ल ख य च अननयस ध रण महत त व सष म र आल आ. र ष ट र य उतपन न चय अभय स वशर य नर ह न आर थ क ध रण चह ष म ड ह करत य त न ह. ४) आर थ क व क स : स र ल अर थश स त तह ल प रगत अधययन ष म ळ वर कसनशह ल द श तह ल द र द र य, उतपन न र

16 स पततह तह ल वर षष मत, ल क चय र ह ष म न तह ल फरक इतय ह सष मस य सष मजणय स ष म त त. त आर थ क वर क स स धय करणय स ठह ष म त करत. ५) अर थवयवसर च क मग र : स प र ण अर थवयर स र चय क ष मवररह च वर शल षण करणय स ठ स थ ल अर थश स त र मदत करत. र ष ट र य उतपन न चय आकड र रह च उपय ग ह घग क ळ त अर थवयर स र चय क ष मवररह च ष म पन करणय स ठह क ल ज त. एक क ल र धह तह ल उतप व त र स त र स र चह त लन द सऱय क ल र धह तह ल उतप व त र स त र स र शह क लह ज त. ६) सर ल आर थ क चल च अभय स : अर थवयर स र च क र य सष मज न घ णय स ठह स र ल आर थ क चल च अभय स करण महत त व च आ. आपलय अर थवयर स र तह ल ष म खय आर थ क सष मस य य एक ण उतपन न, उतप न र र जग र आण स ष म नय वक ष मत प तळह य स रखय आर थ क चल शह स ब वधत आ त. ७) स म नय र जग र प तळ : स र ल अर थश स त र जग र चह सर ग स ध रण प तळह आण उतप न च वर शल षण करणय स ष म त करत. त म ह ल म ह त हव : त लन स ठ अ ध र अर थ एक द शट क प त स क म अर थश स त स क ष म अर थश स त र ह अर थव यवस थ तह ल र यक त क घ टक चय र तग न च अभय स करत. सर ल अर थश स त स थ ल अर थश स त र ह स प र ण अर थव यवस थ तह ल एक ण घ टक चय र तग न च अभय स करत. स धन वय प महत व र यक त क ष म र ह आण र यक त क प रर ठ र यक त क ष म र ह आण प रर ठ, उतप न वकष मतह, उतप न घ टक चय वकष मतह, उतप न उपभ ग, आर थ क कलय इत य द क ष मत न र ध रण प र र प चह वनवष मग तह, व य वस य क न र णय इत य द. सष मग ष म र ह आण सष मग प रर ठ र ष ट र य उतपन न, स ष म नय वक ष मत प तळह, र जग र, प स इत य द. आर थ क चढ- उत र, र ष ट र य उतपन न च अधययन, आर थ क वर क स इत य द. स द ध नत क ष मत स ध नत उतपन न आण र जग र स ध नत उद हरण र यक त क उतपन न, र यक त क उतप न र ष ट र य उतपन न, र ष ट र य उतप न इत य द. ह कर न पह! नजह कचय पर सर तह ल भ जह ब ज र ल भ ट द. आण भ जह वर क तय कड न तय चय उतपन न र खर चवर षयक ब ब चह ष म व तह वष मळर. 6

17 सव धय य प र.१. य ग य पर य य न वड : १) अर थश स त चह श ख, जह स स धन र टप शह स ब वधत आ. अ. स क ष म अर थश स त ब. स र ल अर थश स त क. अरग वष मतह ड. य प क क ह ह न ह पर य य : १) अ, ब आ ण क २) अ आ ण ब ३) फ त अ ४) र रह लप क न ह २) स क ष म अर थश स त त अभय सल लय स कलपन अ. र ष ट र य उतपन न ब. स ष म नय वक ष मत प तळह क. घ टक क ष मत ड. उतप न क ष मत पर य य : १) ब आ ण क २) ब, क आ ण ड ३) अ, ब आ ण क ४) क आ ण ड ३) स क ष म अर थश स तह य वर शल षण त र परलह ज ण रह पद धत. अ. र शह पद धत ब. सष मग पद धत क. वर भ जन पद धत ड. सर ग सष म र शक पद धत पर य य : १) अ, क आ ण ड २) ब, क आ ण ड ३) फ त क ४) फ त अ ४) स र ल अर थश स त ख लह ल स कलपन च अभय स करत. अ. स प र ण अर थवयर स र ब. आर थ क वर क स क. एक ण प रर ठ ड. उतप न क ष मत पर य य : १) अ, ब आ ण क २) ब, क आ ण ड ३) फ त ड ४) अ, ब, क आ ण ड प र.२. सहस ब ध प र ण कर : १) स क ष म अर थश स त वर भ जन पद धत स र ल अर थश स त २) स क ष म अर थश स त झ ड स र ल अर थश स त ३) स र ल अर थश स त उतपन न आण र जग र स द ध नत स क ष म अर थश स त ४) ष म क स स र ल अर थश स त ष म यक स ५) सर ग स ध रण सष मत ल स र ल अर थश स त स क ष म अर थश स त प र.३. ख ल ल उद हरण चय आध र स कलपन ओळख न त सपष ट कर : १) ग रह न एक व श ष ट उद र तह ल र यक तक उतपन न चह ष म ह तह र ळ क लह. २) रष म शन उतप नवर षयक सर ग वन ग य स वत घ णय च ठरवर ल, उद., क य आण कस उतप न कर र? ३) शब न न आपलय क रख नय तह ल क ष मर र न र तन आण ब क कज ग र रह ल वय ज द ल. प र. ४. ख ल ल प रश न च उतत ल ह : १) स क ष म अर थश स त चह र वशष ट स पष ट कर. २) स थ ल अर थश स त च महत त व स पष ट कर. ३) स र ल अर थश स त चह व य प त स पष ट कर. प र. ५. ख ल ल व ध न श आपण सहमत क व असहमत आह त सक रण सपष ट कर : १) स क ष म अर थश स त चह व य प त अष मय ग आ. २) स र ल अर थश स त त र यक तक र तग न च अभय स क ल ज त. ३) स र ल अर थश स त स क ष म अर थश स त प क ष व गळ आ. ४) स क ष म अर थश स त त वर भ जन पद धतह च र पर क ल ज त. ५) स क ष म अर थश स त उतपन न स द ध नत म न ओळखल ज त. प र. ६. सतवसत उतत ल ह : १) स क ष म अर थश स त च महत त व स पष ट कर. २) स र ल अर थश स त चह स कलपन र वशष ट स स पष ट कर. 7

18 २ उपय ग त तव ल षण (Utility Analysis) आठव न पह : १) गरज म ज सष म ध न चय अभ र चह ज ह र य. २) गरज अष मय ग व त असत त. ३) गरज प नर द भर ह असत त. ४) गरज र य र ट, वल रपरतर, ॠत ष म न न स र, सर यह न स र आण स स कक तह न स र बदलत त. ५) उपय ग त म ज र स त ष मधय असण रह ष म नर ह ररज भ गवर णय चह क ष मत य. प रसत वन : त म ह य प र व इयतत ११ र ह ष मधय उपय ग त य स कलपन ब बत ओळख कर न घ तल लह आ च. य घ टक त उपभ तय च य वर तन ब बत सवर स तर स पष ट करण क ल आ. प रतयक वयर र त प रतय क वय तह उपलबध स धनस ष मग र चय स यय न आपलय ररज भ गवर णय च प रयतन करत. खर तर, सर ग ष म नर ह ररज एक च र ळह प ग ऊ शकत न ह त. उपय ग त वर शल षण त उपभ तय चय ष म ततष म सष म ध न वष मळवर णय चय र तग न च स पष ट करण क ल ज त. ह कर न पह! १) त ष मचय ररज भ रर ऱ य दह र स त चह य ह कर. २) व श ष ट वय त चय क ह र वशष टप र ण कक तह करणय स ठह र ररज भ गवर णय स ठह ल गण ऱ य दह र स त चह य ह तय र कर. उद. वशक क ल खड ष मधय उपय ग त ज र त. उपय ग त च व श ष ट : उपय ग त चह र वशष ट ख लह लप रष म ण आ त. १) स प क स कलपन : उपय ग त ह स रल र क लस प क स कलपन आ. तह स रलपरत व व क लपरतर बदलत ज त. उद., व र ळ त ल करह चय कपड ष मधय ज स त उपय ग त ज र त. सष म र क ठ प क ब धक ष म चय ठ क ह र ळ ष मधय ज स त उपय ग त ज र त. २) वयतक ततनष ठ स कलपन : उपय ग त ह ष म नसश स तह य स कलपन आ. उपय ग त वयत ह न स र बदलत. य च 8 क रण आर डह -वनर डह, प र ध नय, स वभ र, पस तह, व यवस य इतय ष मधय फरक असत. उद., ड क टरल स ट थ स क पष मधय उपय ग त ज र त ; पर त सर ग स ष म नय वय तह ल ज र त न ह. ३) न त कद ष ट तटसर : उपय ग त चय स कलपन त न त कत च वर च र नसत. ह स कलपन न त कद ष ट त टस र असत. वस त न च रल -र ई ट, य ग य-अय ग य, अस क णत ह वर च र न करत वय तह चह क णतह ह ररज प र ण कर यल र ह. उद., स रह वक र च क च र पर फळ क र भ जह प ल क पणय स ठह रम व ह कड न क ल ज त. तर य वस त च र पर एख द ल इज करणय स ठह ह क ल ज त. द न ह गरज र गळ आ त. पर त एक च वस त च र पर कर न तय भ रर लय ज त त. म न उपय ग त न त कद ष ट त टस र आ. ४) उपय ग त व उपय क तत य त फरक : उपय ग त म ज र स त चय अ रह असण रह ष म नर ह ररज भ गवर णय चह क ष मत आ, तर उपय तत म ज वस त च उपय रष म लय य. उद., उपभ तय ल द ध ष मधय उपय ग त र उपय तत ह ज र त. ष म त वयसनह वय तह ल द र ष मधय उपय ग त ज र त ; पर त उपय तत ज र त न ह. ५) उपय ग त व आन द य त फरक : र स त ष मधय उपय ग त असलह तरह तय प स न उपभ तय ल आन वष मळत च अस न ह. उद., आज रह वय तह ल इ ज शनष मधय उपय ग त ज र त. क रण त य म ळ आज र बर त. पण तय प स न तय ल आन वष मळत च अस न ह. ६. उपय ग त व सम ध न य त ल फरक : उपय ग त उपभ ग च क रण आ, तर सष म ध न उपभ ग च पर ण ष म आ. उपय ग त र सष म ध न परस परस ब वधत अस न ह भ न न स कलपन आ त. उद., त नल लह वय तह एक ग ल स प ह वपत. क रण प णय ष मधय त न भ गवर णय चह क ष मत असत. प णय ष मधह ल उपय ग त उपभ ग च क रण आ आण वष मळ ल ल सष म ध न उपभ ग च पर ण ष म आ. ७) उपय ग त च क वळ त तततवक म पन शक य : उपय ग त ह ष म नसश स तह य स कलपन आ. तह अद श य व अष म र त

19 स कलपन आ. त य म ळ स खय तष मक क र आकड र रह त ष म पन करण श य न ह. उद., ज व ह त नल लह वय तह प ह वपत त व वष मळण ऱय सष म ध न चह कष मह -अध क प तळह त न उपय ग त ज र त. म न उपय ग त फ त अन भर त य त आण उपय ग त धन त मक, श न य व ॠण त मक ज र त. ॠण त मक उपय ग त ल नक र त मक उपय ग त अस ह म त त. ८) उपय ग त बह पर य य आह : एक र स त ष म ळ एक प क ज स त वय त चह ररज भ गवर लह ज त. तस च तह र स त वर वर ध र पर स ठह उपय रह ठरत. उद., वर ज च र पर वर वर ध वय त स ठह आण एक च र ळह वर वर ध त स धय करणय स ठह त. ९) उपय ग त गरज चय त व रत वर अवल ब न असत : वस त चह उपय ग त ह वय तह चय ररज चय तह व रत र र अर ल ब न असत. ज र ढह ररज चह तह व रत ज स त त र ढह उपय ग त अध क ज र त, तर गरज चह तह व रत कष मह झ लय स उपय ग त घ टत ज त. उद., भ क ल लय वय तह ल अन न ष मधय भ क नसल लय वयत ह प क ज स त उपय ग त ज र त. १०) उपय ग त म गण च आध र : र स त ष मधय उपय ग त अस ल तरच वय तह तय र स त स ठह ष म र ह कर ल. उद. आज रह वयत ह ल औषध ष मधय उपय ग त ज र त म न तह औषध चह ष म र ह करत. उपय ग त च प रक र उपय ग त च प रक र ख ल लप रम ण आह त. १) र प उपय ग त : ज व ह अवस ततर त असल लय र स त च आक रष म न र स वर प बदल न उपय ग त वनष म ग क लह ज त त व ह तय स र प उपय ग त अस म त त. उद., ष म तह प स न ख ळ ह, ल कड प स न फर न चर इतय ह. २) सरल उपय ग त : ज व ह वस त च स रळ बदललय न र स त ष मधय उपय ग त र ढत त व ह तय स स रल उपय ग त म त त. उद., उष ण हव ष म न चय प रद श प क ष थ ड र ष म न चय प रद श त उबद र र ररष म कपड य मधय ज स त उपय ग त ज र त. वस त च स रल तर क लय न स रल उपय ग त वनष म ग त. आक त २.२ ३) स व उपय ग त : सष म ज तह ल वर वर ध व य वस य क कड न इतर न वयव तरत स र प रवर लय ज त त म ज स र उपय ग त य. उद., ड क टर, र क ल, वशक क, ग यक इतय चय स र. आक त २.३ ४) ज न उपय ग त : ज व ह उ पभ त व श ष ट वस त बद दल ज न प र प त करत त व ह तय स ज न उपय ग त म त त. उद. ष म ब इल फ न क र स र क चय वर वर ध क र यप रण ल च ज न त त व ज न उपय ग त वनष म ग त. अ क त २.१ 9 आक त २.४

20 ५) सव तमतव उपय ग त : वस त चह ष म लक एक वयत ह कड न द सऱय वयत ह कड स त तरह त त, त व स र वष मतर उपय ग त वनष म ग त. उद., वर क तय कड न ग र हक कड र स त स त तरह त त. आक त २.५ ६) क ल उपय ग त : क ळ बदललय न क ळ न स र र स त ष मधय उपय ग त वनष म ग त. तय स क ल उपय ग त अस म त त. उद., वर द रय ग ल स ट टह चय क ळ प क परह क क ळ त प ठ प स तक ष मधय ज स त उपय ग त ज र त. तस च वस त चह स ठर कर न आर शयकत न स र द वष मग ळत चय क ळ त र स त र पर स ठह उपलबध कर न द ण म ज क ल उपय ग त वनष म ग करण य. उद., र तप ढह. आक त २.६ अ ह कर न पह! उपय ग त च प रक र आण तय चह उद रण ख लह द ल लह आ त. तय चय आध र ज ड ज ळर. उपय ग त च प रक र - क ल उपय ग त, स र वष मतर उपय ग त, स र उपय ग त आण स रल उपय ग त उद रण १) तर द र ग य चय त र र इल ज करत त. २) ग र य र क उ च ठ क ह ज णय स ठह ऑक सजन स ल डर र परत त. ३) श तकरह र ष म चय श र टह र द ष म त स ठर न ठ र ल लय त ळ चह वर क करत त. ४) क रक ळ वर क त १०० ख चय य चह खर ह घ ऊक वय प ऱय कड न करत. उपय ग त चय स कलपन : उपय ग त ष म पन चय न ष म खय स कलपन ख लह व ल लय आ त. १) एक ण उपय ग त (Total Utility(T.U.)) : एक ण उपय ग त म ज वस त चय सर ग नग चय उपभ ग प स न उपभ तय ल प र प त ण ऱय एकव तत उपय ग त चह ब रह ज य. तस च ह सलगपण उपभ ग घ तल लय र स त चय सर ग नग प स न वष मळ ल लह एक ण उपय ग त असत. २) स म नत उपय ग त (Marginal Utility(M.U.) : सह ष म नत उपय ग त म ज उपभ तय कड न उपभ ग घ तल लय र ढह र र स त प स न वष मळ ल लह उपय ग त य. द सऱय शब त सह ष म नत उपय ग त म ज उपभ ग घ तल लय र ढह र नग प स न एक ण उपय ग त त पडण रह भर य. आक त २.६ ब आक त २.६ क 10 आक त २.६ ड

21 त म ल म ह त हव! एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त य तह ल परस परस ब ध ख लह ल स त र चय आध र स पष ट त. स त - TU = SMU TU = एक ण उपय ग त, SMU = सह ष म नत उपय ग त चह ब रह ज TU = MU १ + MU २ +MU ३...MU n MU १,२,३ = प रतय क नग चह सह ष म नत उपय ग त Mu n = व श ष ट नग चह सह ष म नत उपय ग त MU n = TU n - TU (n-१) TU n = व श ष ट प तळह र रह ल एक ण उपय ग त TU (n-१) = अग दरचय प तळह तह ल एक ण उपय ग त एक ण उपय ग त व स म नत उपय ग त य त ल स ब ध : वस त चय वर वर ध नग प स न वष मळ ल लह सह ष म नत उपय ग त आण एक ण उपय ग त य चय त परस परस ब ध असत. त त क.२.१ ष मधह ल उद रण र र न स पष ट करत य त. तक त क र.२.१ क ष वसत च नग एक ण उपय ग त स म नत उपय ग त १ १० १० २ १८ ८ ३ २४ ६ ४ २८ ४ ५ ३० २ ६ ३० ० ७ २८-२ त त क.२.१ चय अ ध र एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त वक र ख लह ल आक तह व र स पष ट करत य त. एक ण उपय ग त व स म नत उपय ग त एक ण उपय ग त व स म नत उपय ग त आक त क र.२.७ सह ष म नत र क उपय ग त 11 क अक ष वर वस त च नग आण य अक ष वर एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त दर शवर लह आ. आक तह २.७ ष मधय एक ण उपय ग त वक र ड र ह कड न उजर ह कड र र ज ण र आण सह ष म नत उपय ग त वक र ड र ह कड न उजर ह कड ख लह ज ण र वष मळत. सह ष म नत उपय ग त वक र श नय आण ॠण त मक प तळह शग र त. तर एक ण उपय ग त र क ष म ततष म आण वस रर स वर प चह एक ण उपय ग त शग र त. आक तह २.७ द र र ख लह लप रक र परस पर स ब ध स पष ट करत य त. सह ष म नत उपय ग त र एक ण उपय ग त य ष मधह ल परस पर स ब ध. १) स र र तह ल एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त सष म न असत त. एक ण उपय ग त = सह ष म नत उपय ग त २) क वस त चय नग च उपभ ग जसजस घ तल ज त तसतशह एक ण उपय ग त घ टतय र न र ढत आण सह ष म नत उपय ग त घ टत ज त. (ए.उ. सह. उ. ) ३) ज व ह एक ण उपय ग त ष म ततष म असत त व ह सह ष म नत उपय ग त श न य ह त. ह ष स रतह सर ग वधक सष म ध न च (तम प तह ) वब शग र त. ए. उ. = ष म ततष म, सह.उ. = ० ४) ज व ह एक ण उपय ग त घ टत त व ह सह ष म नत उपय ग त ॠ त ह वस रतह उपभ तय च असष म ध न शग र त. (ए.उ. सह. उ. ) ५) सर ग वधक सष म ध न च (तम प तह च ) वब ग ठलय न तर सर ग स ध रण उपभ त र स त च उपभ ग घ णय च थ बर त. क रण तय वब त तय ल सर ग वधक सष म ध न वष मळत आण एक ण उपय ग त त क ह ह भर पडत न ह. ६) सर ग वधक सष म ध न चय (तम प तह चय ) वब न तर सष म ध न च र प तर असष म ध न त त. द सऱय शब त उपभ तय ल उपय ग त च द षपर ण ष म ज र ल गत त. ह कर न पह! एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त य तह ल फरक लक त घ ऊन ख लह ल त त प र ण कर.

22 एक ण उपय ग त १) वस त चय सर ग नग चय उपभ ग प स न वय तह ल प र प त ण ऱय उपय - ग त चह ब रह ज म ज एक ण उपय ग त असत. २) एक ण उपय ग त घ टतय दर न र ढत. स म नत उपय ग त १) वस त चय प रतय क र ढह र नग चय उपभ ग त न वयत ह ल प र प त ण रह अत रर त उपय ग त असत. २) ३) ३) सह ष म नत उपय ग त श नय असत. ४) सष म ध न च य ब द न तर ४) उपभ ग च ल ठ र लय स एक ण उपय ग त कष मह त ज त. ५) एक ण उपय ग त ५) वस त च य व पर ब ब- त(उपय ग) ष म लय न र ध र त करत. ६) ६) सह ष म नत उपय ग त धन,ॠण क र श नय अस शकत. ७) आकक तह : ७) आकक तह : य ४ २ ० क घटतय स म नत उपय ग त च स द ध नत (The Law of diminishing Marginal Utility(DMU) : प रसत वन : घ टतय सह ष म नत उपय ग त च स द ध नत सर ग प ररष म प र.ग स न य नह ष म डल. प रत प र.आलर ड ष म र शल य नह १८९० स लह प रक श त झ ल लय अर थश स त चह ष म लतततर य ग र थ त वर स तम त स वर प त स पष ट क ल. स द ध त च व ध न : प र.आलर ड ष म र शल य चय ष मत, इतर पररवस रतह ष स रर असत न, वयत ह जर ळ आधह प स न असल लय एख द 12 वस त चय स ठ त र ढ त ग लय स तय प स न वष मळण र अत रर त सष म ध न कष मह त ज त. द सऱय शब त इतर पररवस रतह क यष म असत न एख द वस त चय स ठ त र ढ त ग लय स वस त चय स ठ त ण ऱय र ढह बर बर प रतय क र ढह र नग प स न वष मळण रह ज द चह उपय ग त क ष मश घ टत ज त. थ ड य त, एख ह र स त अध क प रष म ण त अस ल तर तह वस त अध क ध क प रष म ण त घ णय चह इच कष मह कष मह त ज त. ग ह तक : घ टतय सह ष म नत उपय ग त स द ध त चह रम ह तक ख लह लप रष म ण आ त. १) व व कश लत : उपभ त वर र कशह ल आ आण तय चह र तग क सर ग स ष म नय आ अस ष म नल ज त. त य म ळ त ष म ततष म सष म ध न वष मळवर णय च प रयतन करत. २) स खय तमक म पन : स द ध त त उपय ग त च स खय तष मक ष म पन करत य त अस रम ह त धरल ज त. त य म ळ गण तह प रवक य स ज शक य ह त त. य ष म ळ वस त चय प रतय क नग प स न वष मळण रह उपय ग त ज ण न घ त य त र तय चह त लन करत य त. ३) एकज नस पण : उपभ ग तह ल वस त च सर ग नग आक र, स वर प, र र, चर इतय ब बत सष म न आ त. ४) उपभ ग स ततय : एख द र स त चय सर ग नग च उपभ ग क णत ह ख ड न पडत सलगपण एक प ठ प ठ एक घ तल ज त. ५) य ग य आक रम न : उपभ ग य वस त चय सर ग नग च आक रष म न य ग य वक र स ध रण अस र. त अतय त ष म ठ क र ल न नस र. ६) तसर त : उपभ ग चय प रवक य त उपभ तय च उतपन न, चर -पस तह, सर यह, आर डह -वनर डह य स रख घ टक वस रर अस र त. प श चह सह ष म नत उपय ग त स ध वस रर असलय च रम ह त धरल ज त. ७) व भ ज यत : स द नत अस रम ह त धरत क, उपभ ग त आणल लह र स त वर भ जय अस र ह. त य म ळ वस त च ल न भ ग त वर भ जन करत य ईल. ८) एकच गरज : एकच गरज प र णपण भ गवर णय स ठह र स त च

23 र पर त अस स द ध नत रम व त धरत. त त २.२ चय आध र घ टतय सह ष म नत उपय ग त च स द ध त स पष ट त. तक त २.२ x च नगस खय स म नत उपय ग त १ १० २ ०८ ३ ०६ ४ ०४ ५ ०२ ६ ० ७-२ र रह ल त तय र र न अस स पष ट त क, एख द र स त चय नग च उपभ ग जसजस र ढत ज त तसतशह तय प स न वष मळण रह सह ष म नत उपय ग त क ष मश घ टत ज त, श न य व ॠ त ज त. घटतय स म नत उपय ग त चय स द ध त च वक र आक त २.८ आक त च सपष ट करण : र रह ल आक तह त क अक ष वर वस त च नग दर शवर ल अ त र य अक ष वर सह ष म नत उपय ग त दर शवर लह आ. त तय न स र सह ष म नत उपय ग त च वर वर ध वब आल ख र र र ख ट न ज डल असत वक र ड र ह कड न उजर ह कड ख लह य त र अस दर शवर त क, वस त चय उपभ ग त स ततय न र ढ झ लय स सह ष म नत उपय ग त घ टत ज त. ज व ह सह उ र क क अक ल स पशग करत त व ह सह ष म नत उपय ग त श न य ह त. वब कष म ल सष म ध न चह प तळह शग वर त. य ल सर ग वधक सष म ध न च सर ड ततष म वब (तम प तह च वब ) अस म त त. य वब न तर वस त च उपभ ग 13 घ तलय स असष म ध न (नक र त मक) वष मळत आण सह ष म नत उपय ग त ॠण दर शवर लह ज त, जह आक तह त छ य वकत कर न द खवर लह आ. स द ध त च अपव द : घ टतय सह ष म नत उपय ग त स द ध त च ख लह लप रष म ण आ त : अपर द १) छ द : प स ट चह वर वर ध वतवक ट, द वष मग ळ न ह र वष मग ळ वच त य च स ग करण, स रह त ऐकण, प स तक च र चन करण य स रखय छ ब बत स द ध नत अन भर स य त न ह. य च क रण तय चय स ठ त ण रह र ढ अध क ध क आन त. त य म ळ सह ष म नत उपय ग त र ढत. पर त य त एकज नसह पण र स ततय य रम ह तक च उलल घन झ ल आ. २) क ज ष वयक त : क ज ष उपभ तय चय ब बतह त प र प त ण ऱय प रतय क र ढह र नग प स न तय ल अध क ध क सष म ध न वष मळत क रण त ल भह असत. अवर र क असत. त य म ळ प श चय स ठ त ण ऱ य व ढह बर बर प श चह सह ष म नत उपय ग त र ढत. पर त य त वर र कशह लत य रम ह तक च उलल घन झ ल ल आ. ३) वयसन : वयसनह वय त चय ब बतह त अस आढळ न य त क, ष मद चय प रतय क र ढह र नग चय उपभ ग बर बर तय चह नश चह प तळह र ढत ज त. त य म ळ ष मद पह वय तह चह सह ष म नत उपय ग त र ढलय स रख र टत. खर तर आभ स असत. ह वस रतह जर ळजर ळ सर ग च वयसन चय ब बतह त ल ग त. ष म त य त वर र कशह लत य रम ह तक च उलल घन झ ल ल आ. ४) सतत : वयव तल जसजशह सतत प र प त त तसतशह सतत चह ल लस र ढत ज त. तह ज स त तज स त सतत वष मळवर णय च प रयतन करत. पर त य थ वर र कशह लत य रम ह तक च उलल घन झ ल ल आ. ५) प स : प श चह सह ष म त उपय ग त कधह ह श न य ह त न ह अस म हटल ज त. प श चय स ठ च य व ढह बर बर सह ष म नत उपय ग त र ढत ज त. क रण वर वर ध गरज भ गवर त न अन क र स त र स र चह खर ह करणय स ठह वर वनष मय ष म धयष म म न प स र परल ज त. ष म त क ह अर थतज ञ चय ष मत स द ध त प श ल ल ग त. उद., श ह ष म त वय तह प क गरह ब वय तह ल प श चह सह ष म नत उपय ग त ज स त ज र त.

24 र रह ल सर ग ब बह वसध द त च अपर ष म नल ज त त पण तय त क णतय न क णतय रम ह तक च उलल घन त असल य म ळ घ टतय सह ष म नत उपय ग त च अपर द खर अपर द नस न क र ळ भ सष म न असत त. य स द ध त वर ल ट क : प ढह ल ष मय ग चय आध र स द ध त च टह क त मक पर क षण क ल आ. १) अव सतव ग ह तक : घ टतय सह ष म नत उपय ग त च स द ध नत एकज नसह पण, स ततय, वस ररत, वर र कशह लत इतय ह वर वर ध रम ह तक र र आध र त आ. पर त प रतयक त य सर ग अ टह एक च र ळह प ग ऊ शकत न ह त. २) स खय तमक म पन : उपय ग त स खय त ष म जत य त. त चह ब रह ज र त लन करत य त आण क ष टक द र र स दर करत य त. पण प रतयक त उपय ग त च स खय तष मक ष म पन करण अश य असत. क रण उपय ग त ह ष म नसश स तह य स कलपन आ. ३) अवर भ जय र स त : स द ध त ग डह, र वर जर टर, द रदर शन स च य स रखय अवर भ जय र अर जड र स त स ठह ल ग पडत न ह. क रण, स ध रणपण य र स त चह खर ह एक र ळह एक च वस त चह क लह ज त. अश वस त चय सह ष म नत उपय ग त चह त लन अश य असत. ४) प श च शसर स म नत उपय ग त : स द ध नत रम ह त धरत क प श चय प रतय क एकक चह सह ष म नत उपय ग त वस रर असत प टह क क र चय ष मत प श चह सह ष म नत उपय ग त वयव तपरतर बदलत. तस च वकष मत तह ल बदल, प श च स ठ य ष म ळ प रभ वर त त. ५) एकच गरज : स द ध नत वर वशष ट र ळह एकच गरज प र ण कर न वष मळण ऱय सष म ध न प रत ष मय ग व त आ. र स तवर क वय तह एक च र ळह अन क गरज प र ण कर न सष म ध न वष मळवर त. स द ध त च म ततव : घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय वस ध त र र जरह टह क त असलह तरह तय वस ध त चय स र वत र क र पर ष म ळ स द ध नत एक प रस द ध र ष म ततर प र ण अर थश स तह य स द ध नत आ. १) उपभ क तय स ठ उपय क त : ष मय ग व त स धन ष म ळ ष म ततष म उपय ग त प र प त करणय स ठह र स त चय उपभ ग ष मधय र वर धय असण आर शयक आ. 14 २) सरक रस ठ उपय क त : श सन ल वर वर ध आर थ क य जन चह आख ह करणय स ठह स द ध नत उपय त ठरत. उद. प रगतशह ल कर ध रण, क ष मत ध रण, वय प र ध रण इतय ह. ३) म लय व र ध भ स : वस त च उपय ग त ष म लय र वर वनष मय ष म लय य तह ल फरक द खर न स द ध नत ष म लय च वर र ध भ स स पष ट करत. ज य मधय उपय ग त ष म लय ज स त उद. प ह, र, स र यप रक श इतय ह. घ टक च वर वनष मय ष म लय कष मह असत तस च क ह र स त च उपय ग त ष म लय कष मह असत, पण द वष मग ळत ष म ळ वर वनष मय ष म लय ज स त असत. उद. व र, स न. स द ध न त वस त च उपय ग त ष म लय र वर वनष मय ष म लय ह तह ल वर र ध भ स सष मजणय स ठह स यय करत. ४) म गण स ध द त च आध र : ष म र ह च स द ध नत घ टतय वसष म त उपय ग त चय वस ध त र र आध र त आ. ष म र ह स द ध त न स र वस त चह वक ष मत कष मह झ लय स वस त चह ष म र ह र ढत आण क ष मत ज स त झ लय स ष म र ह कष मह त. ज व र स त चय नगस खय चह अध क ध क खर ह उपभ तय कड न क लह ज त त व ह सह ष म नत उपय ग त क ष मश घ टत ज त. म न फ त कष मह वकष मतह ल वस त चह ज स त नगस खय खर ह क लह ज त. ह कर न पह! ष म लय वर र ध भ स र र उद रण चय आध र ष म व तह र ज टह प वल. स म नत उपय ग त व क मत य त ल स ब ध : ष म र ह च स द ध नत घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय स द ध त र र आध र त आ सष मज न घ णय स ठह सह ष म नत उपय ग त र वक ष मत य तह ल परस परस ब ध ब बत चर च कर य. स द ध नत वय र र क उपय जन च सष मपग क उद रण आ. क ष टक क. २.३ चय आध र सह ष म नत उपय ग त आण क ष मत य चय शह स ब वधत ख लह ल वनषकषग क ढत य त त. ब ज र वकष मत शह त लन करणय स ठह सह ष म नत उपय ग त च र प तर प श त वय त क ल ज त अस रम ह त धरल क क वस त चय एक नग चह ब ज र क ष मत ५० `. आ आण एक नग चह सह ष म नत उपय ग त १० `. बर बर सष मत लय आ. अश प रक र एक नग चह सह ष म नत उपय ग त आण ब ज र क ष मत ह चह त लन स त भ क.५ ष मधय खर लह आ. प ढह ल क ष टक क.२.३ द र र ह स कलपन च रलय प रक र सष मज न घ त य ईल.

25 क वस त च नग क वस त च नग/ सह ष म नत उपय ग त तत क र.२.३ सह ष म नत उपय ग त ` ष मधय १ नग = १० ` सह.उ. १०` ब ज र क ष मत/ घ टक नग क ष मत (५० `) सह ष म नत उपय ग त आण वकष मतह चह त लन १ १० १००(१० १०`) ५० १०० सह.उ.> ५० ` २ ८ ८० (८ १० `) ५० ८० सह.उ.> ५० ` ३ ७ ७० (७ १० `) ५० ७० सह.उ.> ५० ` ४ ५ ५० (५ १० `) ५० ५० सह.उ.= ५० ` ५ ३ ३० (३ १० `) ५० ३० सह.उ.< ५० ` ६ १ १० (१ १० `) ५० १० सह.उ.< ५० ` उपभ त एक ष म ग न एक सलगपण वस त च उपभ ग घ त. घ टतय सह ष म नत उपय ग त स द ध त न स र खर ह क ल लय र उपभ ग घ तल लय प रतय क र ढह र नग चह सह ष म नत उपय ग त घ ट रह असत. सह ष म नत उपय ग त ब ज र वकष मत प क ज स त असत. उद.,क ष टक क.२.३ ष मधय पव लय तह न नग प स न वष मळण रह सह ष म नत उपय ग त ब ज र क ष मत ` ५० प क अध क आ. य च क रण उपभ तय चह ररज तह व र असत. य न तर सह ष म नत उपय ग त र वक ष मत सष म न त त. म न उपभ त च थ नग घ णय च वर च र कर शकत. प चवय आण स वय नग चय ब बतह त प र प त सह ष म नत उपय ग त ब ज र वकष मतह प क कष मह त. य सष मत ल वस रतह न तर वर र क उपभ त नग चह खर ह र बर त. १) ज व ह उपभ त इच न स र र स त च उपभ ग घ त त व ह सह ष म नत उपय ग त वकष मतह प क ज स त असत. (MUx>Px) सह ष म नत उपय ग त = सह.उ. क > क. य ल च सह ष म नतप र ग नग म त त. २) जय नग च य व ळ स सह ष म नत उपय ग त र वक ष मत सष म न त त तय नग ल सह ष म नत नग स ब धल ज त. (MUx = Px) सह.उ. = क. = उपभ तय च सष मत ल. ३) वर र क उपभ त ज नग वर कत घ ऊ इच छ त न ह तय नग न सह ष म नत ततर नग अस म त त. (MUx < Px = स.उ. < क.) अश प रक र ज व ह MUx = Px असत, त व ह वर र क उपभ तय च सष म ध न च सष मत ल स धल ज त. उपय ग त र वक ष मत य तह ल परस पर स ब ध ष म र ह चय स द ध त च प य आ. त म ह ल म ह त आह क? वर व टश अर थतज ज ज. आर. ह क स आण आर.जह.डह. ॲलन ह नह सष मर म ततह र क पद धतह च वर क स क ल. प र. अलर ड ष म र शल य चय स ख य व चक उपय ग त स द ध त ल ज. आर. ह क स र स तर र ह पर य य म न स द ध नत अवस ततर त आल. सष मर म ततह र क पद धतह ष मधय क ष मर चक उपय ग त स र ह क रल ल आ. सष मर म त त वक र ह द न र स त चय स य ग चय वर वशष ट स र न ल ज डण र वक र अस न उपभ त य आर.ज.ड. ॲलन र स त चय स य जन बद दल त टस र असत. क रण तय ल द न ह र स त चय उपभ ग न सष म न सष म ध न चह प तळह वष मळत. 15

26 सव धय य प र. १. ख ल ल व ध न प र ण कर : १) घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय वस ध त त आलर ड ष म र शल य नह रम ह त धरल लह प श चह उपय ग त. अ) र ढत ब) वस रर र त क) घ टत ड) र ढत आण न तर घ टत २) घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय वस ध त त सह ष म नत उपय ग त चह स कलपन. अ) क ष मर चक स कलपन ब) स खय तष मक स कलपन क) क ष मर चक स कलपन आण स खय तष मक स कलपन द न ह ह ड) य प क न ह ३) ज व ह सह ष म नत उपय ग त ॠ त, त व ह एक ण उपय ग त. अ) र ढत ब) वस रर असत क) घ टत ड) श नय असत ४) घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय वस ध त त सर ग वधक सष म ध न च (तम प तह ) वब म ज ज व ह. अ) एक ण उपय ग त र ढत आण सह ष म नत उपय ग त घ टत. ब) एक ण उपय ग त घ टत आण सह ष म नत उपय ग त ॠ त. क) एक ण उपय ग त ष म ततष म त आण सह ष म नत उपय ग त श न य ह त. ड) सह ष म नत उपय ग त घ टत आण एक ण उपय ग त र ढत. ५) घ टतय सह ष म नत उपय ग त चय वस ध त त ज व ह सह ष म नत उपय ग त घ टत त व ह एक ण उपय ग त. अ) र ढत ब) घ टत क) बदलत न ह ड) ष म ततष म त. प र.२. य ग य ज ड च पर य य न वड : १) अ ब १) क ळ उपय ग त अ) र त क २) स रल उपय ग त ब) र तप ढह ३) स र उपय ग त क) ष म ब इल फ न ४) ज न उपय ग त ड) ड क टर पर य य : अ) १-ड, २-ब, ३-अ, ४-क ब) १-ब, २-अ, ३-ड, ४-क क) १-अ, २-ब, ३-क, ४-ड ड) १-ब, २-क, ३-ड, ४-अ 16 २) उपभ तय च सष मत ल दर शवर र वर ध न. अ) सह ष म नत उपय ग त क ष मतह प क ज स त ब) सह ष म नत उपय ग त र वक ष मतह सष म न क) सह ष म नत उपय ग त क ष मतह प क कष मह ड) क ष मत एक प क कष मह पर य य : i) अ आण ब ii) अ, ब, क आण ड iii) अ, ब आण क iv) फ त ब प र. ३. ख ल ल उद रहण चय आध र स कलपन ओळख न त सपष ट कर : १) सलष म न व र ळ त त च य वड ल स ठह स र टर खर ह क ल. २) न ल शन तय चय बव ह स ठह ग न खर ह क ल. ३) कवर त न स तय च एक ष म ग एक प च नग स र न क ल. ४) भ षणन च र चप तय ख ललय न तर प चर ह चप तह ख णय स नक र द ल. ५) लल त न र ह -प नच र पर कर न न ब ध ल खन चह ररज प र ण क लह. प र. ४. ख ल ल तक तय च न र क षण कर न प रश न च उतत ल ह : वसत च नग एक ण उपय ग त स म नत उपय ग त १ ६ ६ २ ११ ५ ३ १५ ४ ४ १५ ० ५ १४-१ १) एक ण उपय ग त र सह ष म नत उपय ग त वक र क ढ. २) अ) ज व ह एक ण उपय ग त ष म ततष म असत त व ह सह ष म नत उपय ग त ब) ज व ह एक ण उपय ग त घ टत त व ह सह ष म नत उपय ग त प र. ५. सतवसत उतत ल ह : १) घ टतय सह ष म नत उपय ग त च स द ध नत अपर द स स पष ट कर.

27 ३ अ) म गण च तव ल षण - (Demand Analysis) प रसत वन : ष म रह ल प रकरण ष मधय आपण उपय ग त चय स कलपन च अभय स क ल आ. उपय ग त ष म र ह च आध र आ. व श ष ट र स त ष मधय असण रह उपय ग त इच वनष म ग करत. पण उपय ग त स वत ह न वस त ल ष म र ह वनष म ग करत न ह. य प रकरण ष मधय ष म र ह च वर शल षण करणय च प रयतन क ल आ. ष म र ह च वर शल षण उपभ तय च य वर तन शह वनरवडत आ. म गण च स कलपन : सर ग स ध रणपण ष म गण म हणज इच. एख ह र स त र ह र ह शह र ट म ज इच छ ह य. अर थश स तह यद ष ट य म र ह म ज अशह इच वजल खर ह शक त च प ठबळ आण त खर च करणय चह ष म नस क तय रह असत. अश इच च र प तर ष म र ह त त. उद., एख द वय तह ल द रदर शन स च खर ह करणय चह इच अस ल पण तय स ठह प र श क रयशक त उपलबध नस ल, तर तह क र ळ इच अस ल ष म र ह न ह. थ ड य त, सर ग इच म ज ष म र ह न ह. पर त ष म र ह म ज पर ण ष मक रक इच. म गण = इचछ असण + खर द करणय च तय र + खर द क मत ह कर न पह. स कलपन च न व ल ह. १) गरह ब वय तह ल क र र ह आ. २) एख द श ह ष म त वय तह न क र वर कत घ तलह. म गण च वय खय : ब न ष म य चय ष मत, वर वशष ट र ळह वर वशष ट वकष मतह ल व श ष ट वस त चह खर ह क ल लह नगस खय म ज तय र स त चह ष म र ह य. य र र न ष म र ह चह ख लह ल र वशष ट स पष ट त त. १) ष म र ह ह स प क स कलपन आ. २) ष म र ह ल वर वशष ट र ळ च र वकष मतह च स भग आर शयक असत. 17 म गण प तक : एख द व श ष ट वस त चह वक ष मत आण तय र स त चह ष म र ह य तह ल क र य त मक स ब ध जय स र ह र र दर शवर ल ज त, तय स ष म र ह प तक अस म त त. ष म र ह प तक र यक तक ष म र ह प तक आण ब ज र ष म र ह प तक असत. अ) व यतक तक म गण प तक : व श ष ट क ळ त, वर वशष ट वकष मतह ल एक उपभ तय न क ल लह ष म गण म हणज र यक तक ष म र ह प तक य. वर वशष ट र ळ ल र र रर गळ वकष मत न र यक तक उपभ त वकतह नगस खय खर ह करत जय प तक त दर शवर ल ल असत, तय स र यक तक ष म र ह प तक म त त. ख लह व ल लय र यक तक ष म र ह प तक द र र ह च स पष ट करण द त य ईल. तक त ३.१ व यतक तक म गण प तक क वसत च क मत (`) क वसत ल असल ल म गण (क ल ) १० १ ८ २ ६ ३ ४ ४ २ ५ र रह ल त तय त एक उपभ तय चह क वस त चह वर वर ध वकष मत न क ल लह खर ह शग र ल लह आ. य र र न अस द स न य त क, अध क क ष मतह ल कष मह नगस खय चह ष म र ह क लह ज त आण कष मह वकष मतह ल अध क नगस खय चह ष म र ह क लह ज त. य र र न क ष मत आण ष म र ह य ष मधय वयस त स ब ध आ. व यतक तक म गण वक र : र यक तक ष म र ह र क र यक तक ष म र ह त तय च आल खह य स दरह करण असत. त त ३.१ चय आध र र यक तक ष म र ह र क ख लह ल आकक तह चय स यय न स पष ट करत य ईल.

28 व यतक तक म गण वक र वसत च म गण (क.ग र.) आक त ३.१ आक तह ३.१ ष मधय क अक ष वर वस त चह ष म र ह र य अक ष वर क ष मत दर शवर लह आ. क ष मत र ष म र ह य ष मधल वयस त स ब ध द खर र ष मष म ष म र ह र क ड र ह कड न उजर ह कड ख लह ज ण र आ. ख लह ल ब ज र ष म र ह प तक चय स यय न स पष ट करत य त. तक त क र.३.२ ब ज र म गण प तक क ष वसत च क मत (`) क ष वसत च म गण (क ल ) ग क ग क ग क अ ब क १० ५ १० १५ ३० ब ज र म गण (क ल ) अ+ब+क ८ १० १५ २० ४५ ६ १५ २० २५ ६० ४ २० २५ ३० ७५ २ २५ ३० ३५ ९० र रह ल त तय त र रर गळ अ,ब, क उपभ तय चह क र स त चह वर वर ध वकष मत न क ल लह खर ह शग वर ल लह आ. य र र न अस द स न य त क, अध क क ष मतह ल कष मह नगस खय चह ष म र ह क लह ज त आण कष मह वक ष मतह ल अध क नगस खय चह ष म र ह क लह ज त. अश प रक र क ष मत आण ष म र ह य ष मधय वयस त स ब ध आ. ब ज र म गण वक र : आल खह यद ष ट ब ज र ष म र ह र क र यक त क ग र हक चय ष म र ह त तय चह आडर ह ब रह ज य. त त क.३.२ चय आध र ब ज र ष म र ह र क ख लह ल आक तह चय स यय न स पष ट क ल आ. ब ज र म गण वक र आक त ३.२ ब) ब ज र म गण प तक : व श ष ट क ळ त व श ष ट क ष मतह ल ब ज र तह ल सर ग उपभ तय नह क ल लह ष म र ह य. वर वशष ट र ळ ल र र रर गळ वक ष मत न ब ज र तह ल सर ग उपभ त वकतह नगस खय खर ह करत त जय प तक त दर शवर ल ल असत, तय स ब ज र ष म र ह प तक अस म त त. प तक सर ग ग र हक नह वर वर ध क ष मत न क ल लय ष म र ह चय रक नय चह आडर ह ब रह ज कर न प र प त करत य त. क ष मत र ष म र ह य त वयस त स ब ध आ, अस ह य र र न द स न य त. 18 क मत (`) य १० ८ ६ ४ २ अ० २० म ४० ६० मम ब ज र म गण व ८० म गण (क.ग र.) आक त ३.३ म १००

29 आकक तह ३.३ ष मधय एक ष मव नय तह ल क र स त चय वर वर ध वकष मत न असल ल य म र ह चय आध र क वस त स ठह च ष म र ह र क क ढल ल आ. य र र न अस द स न य त क, ष म र ह र क च उत र ॠण त मक स वर प च आ आण वक र ड र ह कड न उजर ह कड र र न ख लह य ण र आ. ४) व व ध उपय ग वसत : ज व ह एख ह र स त अन क गरज भ गवर णय स ठह र परलह ज त अश वस त चह वक ष मत कष मह झ लह असत ष म र ह र ढत. य उल ट अश वस त चह वक ष मत र ढलह असत ष म र ह कष मह त. ५) नव न उपभ क त : ज व र स त चय वक ष मतह कष मह त त त व ह नर ह न ग र हकर रग वनष म ग त, जय न य वस त खर ह करण परर डत अश र स त चय वक ष मतह कष मह झ लय न र स त चय एक ष म र ह त र ढ त. आक त ३.४ ब ज र म गण ह कर न पह! त ष मच क ट ब ष म गवर त असल लय वर वर ध र स त चय ष म र ह च ष म स क त त तय र कर. उद., भ जय, फळ, औषध इतय ह. म गण वक र ड व कड न उजव कड वर न ख ल य णय च क रण प ढ लप रम ण आह त : १) घटतय स म नत उपय ग त च न यम : एख द र स त चय स ठ त र ढ झ लह असत सह ष म नत उपय ग त क ष मश घ टत ज ण रह असत. म न एख द र स त चह वक ष मत कष मह झ लह तर उपभ त ज स त नगस खय चह ष म र ह करत. २) उतपन न पर ण म (व सतव उतपन न) : ज व ह क ष मत घ टत, त व ह उपभ तय चह खर ह शक त (र स तव उतपन न) र ढत. त य म ळ त सर ग स ध र र स त चह ज स त प रष म ण त ष म र ह कर शकत त, तय ल उतपन न पर ण ष म अस म त त. ३) पर य यत पर ण म : पर य यह र स त ब बत अस द स न य त क, एख द र स त चह वक ष मत र ढलह तर उपभ त पर य यह र स त चह ज स त ष म र ह करत आण जय र स त चय वकष मतह र ढत त तय चह ष म र ह कष मह करत. य र र न अस द स न य त क, क ष मत र ष म र ह य त वयस त स ब ध असत. 19 ह कर न पह! ख लह ल क लपवनक ष म र ह प तक प र ण कर. क वसत च क मत (`) म गण (क ल ) ३५० ३ ३०० २५० १० २०० १५० १०० ३० म गण च प रक र म गण च प रक र १) प रतयक ष म र ह २) अप रतयक ष म र ह ३) प रक ष म र ह ४) स वष मश ष म र ह ५) स पध ग तष मक ष म र ह १) प रतयक म गण : प रतयक ररज प र ण करणय स ठह उपभ तय कड न जय र स त न ष म र ह क लह ज त, तय ल प रतयक ष म र ह अस म त त. य वस त उपभ तय चय गरज प रतयक भ गवर त त. अश प रक रचय उपभ ग य वस त न ष म र ह क लह ज त. उद., अन न चह ष म र ह, कपड इतय ह. २) अप रतयक म गण : अप रतयक ष म र ह ल पर क ष म र ह अस ह म त त. य र स त चह ष म र ह र स त चय उतप न स ठह आर शयक असत. ह ष म र ह उतप न चय र स त चह असत. अश प रक र उतप न घ टक चह ष म र ह अप रतयक ष म र ह असत. उद., स खर क रख नय तह ल क ष मर र चह ष म र ह ह अप रतयक ष म र ह असत.

30 ३) प रक म गण : ज व ह एख द र स त चह ष म र ह इतर क णत य ह वस त बर बर क लह ज त, त व ह तय स प रक ष म र ह अस म त त. प रक ष म र ह ल च स य त ष म र ह अस ह म त त. व श ष ट गरज प र ण करणय स ठह न क र अध क र स त चह एकव तत ष म र ह क लह ज त, त व ह तह अष स ततर त य त. उद., श ईप न आण श ईचह ष म र ह, क र आण इ धन चह ष म र ह इतय ह. ४) स तमश र म गण : एक वस त चह ष म र ह अन क उपय ग स ठह क लह ज त, त व ह तय स स वष मश ष म र ह अस म त त. उद., वर ज चह ष म र ह. य चह ष म र ह र रर गळ उपय ग स ठह जस, वर द त द र, प ख, ध ल ईय त र इतय स ठह क लह ज त. ५) सपध थतमक म गण : ह अश र स त चह ष म र ह असत, जह एकष म क न पर य य असत त. उद., च आण क फ, स खर आण ग ळ इतय ह. ह कर न पह! म गण च प रक र प रतयक ष म र ह प रक ष म र ह ख ल ल तक त प र ण कर. उद हरण क पड उद र तह ल क ष मर र क फ तय र करणय स ठह म गण न र ध र त करण र घटक : क फ प र डर सह एनजह आण प टट ल, प न आण प न स ल च ह द ध प रतयक उपभ ग वष मठ ई र स त चह ष म र ह वनध ग र त करण र घ टक ख लह लप रष म ण : १) क मत : र स त चह ष म र ह वनध ग र त करण र महत त वप र ण घ टक म ज क ष मत य. उपभ त ज व र स त चह वक ष मत कष मह असत त व ह अध क प रष म ण त वस त खर ह करत त 20 आण ज व र स त चह वक ष मत अध क असत त व ह कष मह प रष म ण त वस त खर ह करत त. २) उतपन न : उपभ तय चय उतपन न च खर ह श तह र र पर ण ष म त. तय च वस त चय ष म र ह र र पर ण ष म त. उतपन न त र ढ झ लय न र स त चय ष म र ह त र ढ त आण उतपन न त घ ट झ लय न र स त चय ष म र ह त घ ट त. ३) पर य य वसत चय क मत : जर कष मह वक ष मतह त पर य य उपलबध असतह ल तर वय तह ष म र र स त प क स वस त पर य यह र स त चह ष म र ह करतह ल. उद., स खर आण ग ळ. जर स खर चय वकष मतह त र ढ झ लह तर ग ळ चह ष म र ह र ढ ल. ४) प रक वसत चय क मत : एक वस त चय वक ष मतह त बदल झ लय स तय च पर ण ष म इतर र स त चय ष म र ह र र त. उद., क र आण इ धन. जर इ धन चय वक ष मतह त र ढ झ लह तर क रचह ष म र ह कष मह ईल. ५) वसत च सवर प : जर एख द र स त च उपभ ग अतय र शयक र ट ळत य णय स रख नस ल तर तय र स त चह ष म र ह वकष मतह शह वनरवडत न र त वस रर र ह ल. उद., र त ब न य त रण च औषध. ६) ल कस खय च आक रम न : ल कस खय च आक रष म न ज स त अस ल त व र स त चह ष म र ह ज स त असत आण ल कस खय च आक रष म न कष मह अस ल त व र स त चह ष म र ह कष मह असत. ७) भव ष यक ल न क मत च अ द ज : वस त चह वक ष मत भवर षय त कष मह ईल अस उपभ तय च अ ज अस ल तर सद वस रतह ल उपभ त तय र स त चह कष मह खर ह कर ल. तय चप रष म ण र स त चह वक ष मत भवर षय त र ढ ल अस उपभ तय च अ ज अस ल, तर सद वस रतह ल उपभ क त वस त चह ज स त खर ह कर ल. ८) ज ह र त : ज व र त, वर क प र तस न य जन आण प रभ र ह वर क क शलय ग र हक चय आर डह -वनर डह त बदल घडर न आणत त र अन क र स त चह ष म र ह वनष म ग करत त. उद., स दर य प रस धन, ट रर श इतय ह. ९) आवड न वड, सवय व फ शनस : उपभ तय चय आर डह वनर डह आण सर य च ष म र ह र र प रभ र पडत.

31 उद., च कल टचह आर ड आण च चह सर य इतय ह. य चप रष म ण ज व ह ब ज र त नर ह न फ शन य त त व ह उपभ त तय प रक रच य वस त चह ष म र ह करत. पर त ज व ह फ शन क लब ह त. तय न तर अच नक तय र स त चह ष म र ह कष मह त. १०) कररचन : र स त र स र र र ज स त कर दर आक रलय स र स त र स र चह वक ष मत र ढ न ष म र ह कष मह ईल आण र स त र स र र र कष मह कर आक रलय स र स त र स र चह क ष मत कष मह ऊन ष म र ह र ढ ल. ११) इतर घटक : १) न सर ग क पररवस रतह २) त त ज न तह ल बदल ३) सरक रह ध रण ४) र ढह आण पर पर इतय ह म गण च न यम (Law of Demand) प रसत वन : सन १८९० ष मधय प रक श त झ ल लय अर थश स त चह ष म लतततर य ग र थ त प र.आलर ड ष म र शल य नह ष म र ह चय न यष म चह ष म ड ह क लह आ. य न यष म द र र क ष मत र ष म र ह य तह ल परस पर स ब ध स पष ट क ल आ. स द ध त च व ध न : प र. आलर ड ष म र शल य चय ष मत, इतर पररवस रत स थ र असत न वस त चह वक ष मत र ढलह असत ष म र ह घ टत आण वस त चह वक ष मत कष मह झ लह असत ष म र ह र ढत. द सऱय शब त, इतर पररवस रतह क यष म असत न, वस त चय वकष मतह त र ढ त त व ह वस त चय ष म र ह त घ ट त आण ज व ह वस त चय वक ष मतह त घ ट त त व ह वस त चय ष म र ह त र ढ त. अश प रक र क ष मत आण ष म र ह च स ब ध वयस त स वर प च म ज च परस परवर र धह असत. ष म र ह र वक ष मत य च फलनस ब ध ख लह ल प रक र स पष ट करत य त. Dx = f (Px) य थ D = वस त चह ष म र ह (Demand for the commodity) x = वस त (Commodity) 21 f = फलन (Function of ) Px = वस त चह वक ष मत (Price of the commodity) ग ह तक : ष म र ह च न यष म ख लह ल रम ह तक र र आध र त आ. १) तसर उतपन नप तळ : ष म र ह च न यष म जर अन भर यच अस ल तर उपभ तय च उतपन न वस रर अस र. जर उतपन न प तळह त र ढ झ लह तर उपभ तय कड न वकष मतह त र ढ ऊन ह ष म र ह त र ढ क लह ज ईल. २) ल कस खय चय आक रम न त बदल न ह : द श तह ल ल कस खय च आक रष म न आण रचन र स त चह एक ण ष म र ह प रभ वर त करत. त य म ळ अस रम ह त धरल ज त क, ल कस खय च आक रष म न वस रर आ. ३) पर य य वसत चय तसर क मत : पर य यह र स त चय वकष मतह त बदल त न ह, अस रम ह त धरल आ. क रण पर य यह र स त चय वकष मतह त बदल झ ल तर तय च पर ण ष म र स त चय ष म र ह र र त. ४) प रक वसत चय तसर क मत : प रक र स त चय वकष मतह त बदल त न ह, अस रम ह त धरल आ. क रण प रक र स त चय वकष मतह त बदल झ ल तर तय च पर ण ष म र स त चय ष म र ह र र त. ५) भतवष य त क मत बदल च अप क न ह : उपभ तय चह भवर षय त क ष मतवर षयक बदल घड न य णय चह क णतह ह अप क न ह, अस रम ह त धरल आ. जर भवर षय त वस त चह वक ष मत र ढणय च अ ज अस ल तर उपभ त सधय वक ष मत र ढत असत न ह ज स त ष म र ह कर शकत त. ६) आवड न वड, सवय, प र ध नय, फ शनस इतय द मधय बदल ह त न ह : उपभ तय चय आर डह वनर डह, सर यह, प र ध नय, फ शन इतय ष मधय बदल त न ह, अस रम ह त धरल आ. य ष मधय बदल झ लय स ष म र ह ष मधय बदल त. ७) करव षयक ध रण त बदल न ह : प रतयक आण अप रतयक कर ब बतचय सरक रह ध रण च वर वर ध र स त र स र चय ष म र ह र र ष म ठ प रभ र पडत. सरक रन ज ह र क ल लय

32 करवर षयक सरक रह ध रण ष मधय क णत ह बदल त न ह, अस रम ह त धरल आ. ख लह ल उद रण चय स यय न ष म र ह च न यष म प तक र आक तह चय स यय न स पष ट क ल आ. तक त क र.३.३ म गण प तक क ष वसत च क मत (`) क ष वसत च म गण (क ल ) ५० १ ४० २ ३० ३ २० ४ १० ५ त त क.३.३ ष मधय शग वर लय प रष म ण, ज व ह क वस त चह क ष मत प रत क ल स ५० ` असत, त व ष म र ह १ क ल आ. पर त ज व ह क ष मत ५० ` र र न ४० ` पयय त कष मह त, त व ह ष म र ह १ क ल र र न २ क ल पयय त र ढत. जय र ळ स वस त चह क ष मत ३० ` असत, त व ष म र ह ३ क ल त. तय चप रष म ण क ष मत २० ` प रत क ल असत न ४ क ल ष म र ह क लह ज त आण क ष मत १० ` पयय त घ टत त व ष म र ह ५ क ल पयय त र ढत. य र र न अस स पष ट त क, ज व र स त चह वक ष मत कष मह त त व ष म र ह त र ढ त आण र स त चह वक ष मत र ढत त व ह ष म र ह त घ ट त. म ज च क ष मत र ष म र ह य त वयस त स वर प च स ब ध असत. म गण वक र क मत (`) य ५० ४० ३० २० १० ० म १ २ ३ ४ ५ म म गण नगस खय (क ल ) आक त ३.५ मम म गण वक र 22 आक तह ३.५ ष मधय, क अक ष वर वस त चह ष म र ह अ ण य अक ष वर क ष मत दर शवर लह आ. ष मष म ष म र ह र क आ. ज ड र ह कड न उजर ह कड र र न ख लह य ण र असत. म ज ष म र ह र क च आक र ॠण त मक असत. क र वक र क ष मत आण ष म र ह च वयस त स ब ध दर शवर त. ह कर न पह! ख लह ल ष म र ह त तय चय स यय न ष म र ह र क क ढ. सफरच द च प रत क ल सफरच द च म गण क मत (`) (क ल ) ४० ५ ५० ४ ६० ३ ७० २ ८० १ म गण चय न यम च अपव द : ष म र ह चय वनयष म च क ह अपर द आ त. य च च अर थ क ह अपर द त मक पररवस रतह त र स त चह वक ष मत र ढत त व ह उपभ त अध क र स त चह खर ह करत आण क ष मत कष मह झ लय र र कष मह र स त चह खर ह करत. अश र ळह ष म र ह र क ड र ह कड न उजर ह कड ख ल न र र ज ण र असत. ष म र ह र क तह ल धन त मक स ब ध आक तह ३.६ चय स यय न स पष ट क ल आ. अपव द तमक म गण वक र क मत (`) य ० म मम अपव द मक म गण व म म गण नगस खय (क ल ) आक त ३.६

33 म गण चय न यम च अपव द ख ल लप रम ण आह त : १) ग फ नच व र ध भ स : कवनषठ र स त वक र ल य प रतह चय र स त म ज ग फ न वस त, क जय र स त चय वकष मतह कष मह झ लय तरह तय चय ष म र ह त र ढ त न ह. अश र ळह ज व ह वस त चह वक ष मत कष मह त, त व ह तय वस त चह ष म र ह कष मह त. सर र ब टग वरफ न य नह इ ग ल डष मधय कवनषठ ज ग चय र स त ष मधह ल स ब ध श ध न क ढल, ज व ह प र चय वक ष मतह कष मह त त त व ह वय तह तय चह अध क खर ह करत न ह त. क रण तय चह खर ह शक त आण र स तव उतपन न त र ढ त आण तय ऐर जह त उच च दर ज चय र स त. उद., ष म स खर ह करणय स प र ध नय त त, य ल च ग फ नच वर र ध भ स अस म त त. २) प रततष ठ चय वसत : ष म लयर न वस त जस, व र, स न इतय ह प रत षठ शग क वस त आ त. म न श ह ष म त वय तह अश र स त चय वकष मतह त र ढ झ लह तरह ह अध क वस त खर ह करत त. ३) भव ष यक ल न क मत च अ द ज : ज व ह ल क न भवर षयक ळ त र स त चय वक ष मतह र ढतह ल अस अ ज अस ल, त व ष म र ह च न यष म खर ठरण र न ह. अश पररवस रतह त, र स त चय वक ष मतह र ढत असत न द खह ल उपभ त अध क ष म र ह करत त. उद., ह प र लह चय अग दर स खर, त ल य स रख य वस त चय वक ष मतह र ढत असत न ह उपभ क त व ढतय वक ष मतह ल ष म र ह करत त. क र ह प र लह ष मधय वक ष मतह अध क र ढणय चह श यत असत. ४) क मत च आभ स : अन क र ळ उपभ तय न अस र टत क, ज स त वकष मतह चय र स त च रलय ज ग चय असत त आण म न य र स त चय ष म र ह त ष म ठ प रष म ण त र ढ त. उद., उच च दर ज चय र स त. ५) अज न : क ह र ळ स वय तह अ ज न ष म ळ अध क क ष मत असत न ह र स त खर ह करत त. त व ह च ऊ शकत ज व ह उपभ तय ल इतर ठ क ह त य वस त वरह ल वकष मतह बद दल ष म व तह नसत. ६) सवय चय वसत : च स रखय वर वशष ट र स त चय उपभ ग चह सर य असलय स अध क क ष मतह ल ह गरज न स र खर ह क लह ज त. 23 ह कर न पह! ष म र ह चय वनयष म चय अपर द चह आणखह उद रण श ध. १) प रत षठ चय र स त - २) सर यह चय र स त - ३) वर खय त उतप न स स थ चय र स त - म गण त ल व चलन : इतर पररवस रतह त बदल न त क र ळ क ष मतह तह ल बदल ष म ळ ज व ष म र ह त चढउत र त त. त व ह तय ल ष म र ह तह ल वर चलन म त त. य च द न प रक र आ त. १) म गण त ल व सत (प रसरण) : इतर पररवस रतह त, जस आर डवनर ड, उपभ तय च उतपन न, ल कस खय च आक रष म न इतय ष मधय क णत ह बदल न त फ त क ष मत कष मह झ लय न ष म र ह त र ढ त, त व ह तय स ष म र ह तह ल व स त र अस म त त. ष म र ह र क ह तय च ष म र ह र क र वर ख लचय व श न सरकत. आक तह ३.७ चय स यय न स पष ट क ल आ. म गण त ल व सत म गण नगस खय आक त ३.७ आक तह ३.७ ष मधय शग वर लय प रष म ण ष मष म ष म र ह र क आ. स वब कड न स १, वब कड तय च ष म र ह र क र वर ख लचय व श न ण र वर चलन ष म र ह तह ल व स त र दर शवर त.

34 २) म गण त ल स क च (आक चन) : इतर पररवस रतह त जस, आर डवनर ड, उपभ तय च उतपन न, ल कस खय च आक रष म न इतय ह ष मधय क णत ह बदल न त फ त वकष मतह त र ढ झ लय न ष म र ह त घ ट त, त व ह तय स ष म र ह तह ल स क च अस म त त. ष म र ह ह तय च ष म र ह र क र वर र रचय व श न ज त. आक तह ३.८ चय स यय न स पष ट क ल आ. म गण त ल स क च/आक चन म गण नगस खय आक त ३.८ आक तह ३.८ ष मधय शग वर लय प रष म ण, ष मष म ष म र ह वक र आ. स वब कड न स २ वब कड तय च ष म र ह र क र वर र रचय व श न ज ण र वर चलन ष म र ह तह ल स क च (आक चन) शग र त. म गण त ल बदल : क ष मत वस रर असत आण इतर घ टक तह ल बदल च पर ण ष म म न ज व ह वस त चह ष म र ह र ढत क र कष मह त, तय ल ष म र ह तह ल बदल अस म त त. य च द न प रक र आ त. १) म गण त ल व द ध (व ढ) : इतर पररवस रतह ष मधय जस उपभ तय चय आर डह वनर डह, उपभ तय च उतपन न, न सर ग क पररवस रतह इतय ष मधय अन क ल बदल त आण क ष मत वस रर असलय न ष म र ह त र ढ त, त व ह तय स ष म र ह तह ल र म धह अस म त त. ष म र ह र क ष म ळ ष म र ह र क चय उजर ह कड स र न तरह त त. आक तह ३.९ चय स यय न स पष ट क ल आ. 24 म गण त ल व द ध म गण नगस खय आक त ३.९ आक तह ३.९ ष मधय शग वर लय प रष म ण ष म ष म ळ ष म र ह वक र आ. ष मष म र र न ष म,ष म १ पयय त स र न तरह त झ ल ल ष मष म १ ष म र ह र क ष म र ह ष मधय झ ल लह र म धह शग वर त. २) म गण त ल ऱ स (घट) : इतर पररवस रतह ष मधय जस उपभ तय चय आर डह वनर डह, उपभ तय च उतपन न, न सर ग क पररवस रतह इतय ष मधय प रत क ल बदल त आण क ष मत वस रर असलय न ष म र ह त घ ट त, त व ह तय स ष म र ह तह ल ऱ ह स अस म त त. ष म र ह र क ष म ळ ष म र ह र क चय ड र ह कड स र न तरह त त. आक तह ३.१० चय स यय न स पष ट क ल आ. म गण त ल ऱ स म गण नगस खय आक त ३.१० आक तह ३.१० ष मधय शग वर लय प रष म ण ष मष म ष म ळ ष म र ह र क आ. ष मष म र र न ष म २,ष म २ पयय त स र न तरह त झ ल ल ष मष म ष म र ह र क ष म र ह ष मधय झ ल ल ऱ ह स दर शवर त.

35 त म ल म ह त हव! १) ष म र ह - ष म र ह ह स क ष म अर थश स तह य स कलपन आ. वय तह एख द वर वशष ट र ळह वर वशष ट वकष मतह त वस त चह जह नगस खय खर ह करणय स तय र असत, तय ल ष म गण म हणत त. २) सष मग ष म र ह - सष मग ष म र ह ह स र ल अर थश स तह य स कलपन आ. व श ष ट र जग र प तळह असत न उतप व त झ ल लय र स त चय वर क ष मध न आल ल अप वक त वर क ष म लय म ज सष मग ष म र ह य. सव धय य प र. १. ख ल ल व ध न प र ण कर : १) पर य यह र स त चह वक ष मत आण ष म र ह य त. अ) प रतयक स ब ध असत. ब) वयस त स ब ध असत. क) क णत ह बदल न ह. ड) प रतयक आण वयस त स ब ध असत. २) ल य प रतह चय ब बतह त उतपन न र ष म र ह य त. अ) प रतयक स ब ध असत. ब) वयस त स ब ध असत. क) क णत ह बदल न ह. ड) प रतयक आण वयस त स ब ध असत. ३) ष म र ह र वक ष मत य च फलनस ब ध ख लह ल स त न अस. अ) Dx = f(px) ब) Dx = f(p २ ) क) Dx = f(y) ड) Dx = (Tx) ४) ज व ह अध क वकष मतह ल कष मह नगस खय ल ष म र ह क लह ज त, अस दर शवर त क,. अ) ष म र ह तह ल र म धह ब) ष म र ह तह ल व स त र क) ष म र ह तह ल ऱ ह स ड) ष म र ह तह ल स क च प र. २. अर थश स त य प र भ ष क शब द स चव : १) अशह पररवस रतह, ज थ कष मह वकष मतह त अध क प रष म ण त ष म र ह क लह ज त. २) ष म र ह प तक च आल खह य स दरह करण ३) अशह र स त,जह अन क उपय ग स ठह र परलह ज त. ४) क ष मत वस रर असत न इतर घ टक तह ल बदल च पर ण ष म म न ज व ष म र ह र ढत. ५) अशह इचछ, जह ल खर ह शक त च प ठबळ आण त खर च करणय चह ष म नस क तय रह असत. प र. ३. फरक सपष ट कर : १) इचछ आण ष म र ह २) ष म र ह तह ल व स त र आण ष म र ह तह ल स क च ३) ष म र ह तह ल र म धह आण ष म र ह तह ल ऱ ह स. प र. ४. ख ल ल व ध न श त म सहमत क असहमत त सक रण सपष ट कर : १) ष म र ह र क ड र ह कड न उजर ह कड र र न ख लह य त. २) ष म र ह वनध ग र त करण र क ष मत एकष म र घ टक आ. ३) ज व ह ग फ न र स त चह वक ष मत कष मह त, त व ह तय चह ष म र ह र ढत. प र. ५. १) ख ल ल तक तय च न र क षण कर न प रश न च उतत ल ह : क मत (`) उपभ क त अ म गण (क ल ) उपभ क त ब उपभ क त क २५ १६ १५ १२ ३० १२ ११ १० ३५ १० ०९ ०८ ४० ०८ ०६ ०४ ब ज र म गण (क ल ) अ+ब+क 25

36 अ) ब ज र ष म र ह प तक प र ण कर. ब) र रह ल ब ज र ष म र ह प तक चय स यय न ब ज र ष म र ह र क तय र कर. २) ख ल ल आक त च न र क षण कर आण प रश न च उतत द. क मत (र पय ) ३) ख ल ल आक त च सपष ट करण कर. अ क मत (र पय ) ब क मत (र पय ) म गण क ल १) उजर ह कड स र न तरह त ण र ष म र ह र क २) ड र ह कड स र न तरह त ण र ष म र ह र क ३) वस त चह वक ष मत ४) ष म र ह तह ल र म धह आण ऱ ह स स कलपन स पष ट कर. म गण क ल म गण क ल अ ब १) अ य आक तह त ष म र ह तह ल १) ब य आक तह त ष म र ह तह ल... दर शवर ल आ.... दर शवर ल आ. २) अ य आक तह त ष म र ह २) ब य आक तह त ष म र ह वक र... चय व श न सरकत. वक र... चय व श न सरकत. प र. ६. ख ल ल प रश न च सतवसत उतत ल ह : १) ष म र ह च न यष म अपर द स स पष ट कर. २) ष म र ह च न र ध रक सवर स तर स पष ट कर. 26

37 ३ ब) म गण च लवच कत - (Elasticity Of Demand) प रसत वन : ष म रह ल प रकरण त त म ह वस त चह वक ष मत आण ष म र ह च स ब ध वयस त स वर प च असत, अस अभय सल आ. एख द वस त चह वक ष मत र ढलह असत ष म र ह त क तह प रष म ण त घ ट त आण वस त चह वक ष मत कष मह झ लह असत ष म र ह त क तह प रष म ण त र ढ त, आपलय ल ष म र ह चय वनयष म र र न सष मजत न ह. अश प रक र ष म र ह च न यष म वस त चह वक ष मत र ष म र ह य तह ल स खय तष मक स ब ध स पष ट करणय स अप र पडत. म न प र. आलर ड ष म र शल य नह ष म र ह चह लर वचकत ह स कलपन ष म डलह. म गण चय लवच कत च स कलपन : एक चल तह ल बदल च द सऱय चल र र ण र पर ण ष म लर वचकत चह स कलपन स पष ट करत. ष म र ह चह लर वचकत ह स कलपन क ष मत आण इतर घ टक तह ल बदल च ष म र ह तह ल बदल र र ण र पर ण ष म शग वर त. प र. ष म र शल य चय ष मत, जय प रष म ण त क ष मतह त घ ट त तय न स र ष म र ह ज स त अरर कष मह प रष म ण त र ढत तस च जय प रष म ण त वकष मतह त र ढ त तय न स र ष म र ह ज स त अरर कष मह प रष म ण त घ टत, य ल च ष म र ह चह लर वचकत म त त. र रह ल वय ख य वर न अस स पष ट त क, ष म र ह चह लर वचकत ह एक त त र क स कलपन अस न तह वक ष मतह तह ल बदल ष म ळ ष म र ह तह ल बदल र र ण ऱय पर ण ष म च ष म पन दर शवर त. द सऱय शब त, क ष मतह तह ल प रष म णशह र बदल ष म ळ ष म र ह त घड न य ण ऱय प रष म णशह र बदल स ष म र ह चह लर वचकत म हणत त. म गण चय लवच कत च प रक र : १) उतपन न लर वचकत २) छ दक लर वचकत ३) क ष मत लर वचकत १) उतपन न लवच कत : उतपन न तह ल बदल च पर ण ष म म न ष म र ह त घड न य ण ऱय बदल चय स ब ध ल उतपन न लर वचकत अस म त त. उतपन न वयवतरर त ष म र ह र र पर ण ष म करण र अनय घ टक वस रर असत त. ख लह लप रष म ण स पष ट करत य त. 27 ष म र ह चह उतपन न लर वचकत = स तर प न - ष म र ह तह ल उतपन न लर वचकत = य थ, ष म = ष म ळ ष म र ह य = ष म ळ उतपन न D ष म म ज ष म र ह तह ल बदल D य म ज उतपन न तह ल बदल त म ल म ह त हव. ष म र ह तह ल श कड बदल उतपन न तह ल श कड बदल % ष म % य, = ष म ष म य = ष म ष म य य य धन उतपन न लवच कत : (धन त मक) सर ग स ध रण वस त जय चह ष म र ह र ढतय उतपन न बर बर र ढत. ॠण उतपन न लवच कत : (ॠण त मक) कवनषठ र स त जय चह ष म र ह र ढतय उतपन न बर बर घ टत. श नय उतपन न लवच कत : अतय र शयक वस त जय चह ष म र ह र ढतय उतपन न बर बर वस रर र त. २) छ दक लवच कत : छ दक लर वचकत म ज एक वस त चय वक ष मतह तह ल बदल च अनय (पर य यह आण प रक) र स त चय ष म र ह त घड न य ण र बदल य. ख लह लप रष म ण स पष ट करत य ईल. अ वस त चय ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह दक लर वचकत = ब वस त चय वक ष मतह तह ल श कड बदल (अ = ष म ळ वस त, ब = अनय र स त )

38 स तर प न, ष म र ह चह छ दक लर वचकत = = = % ष म अ % क ब ष म अ ष म अ ष म अ ष म अ क ब क ब क ब क ब य थ, ष म अ - अ वस त चह ष म ळ ष म र ह D अ म ज अ य ष म ळ वस त चय ष म र ह तह ल बदल क ब - ब वस त चह ष म ळ क ष मत D ब म ज ब य पर य यह र स त चय वक ष मतह तह ल बदल म गण चय क मत लवच कत च प रक र : १) अन त/स प र ण लवच क म गण : (Ed = ) : क ष मतह त अलप वक र ष म ळह च बदल न त ष म र ह त अन त बदल त. त व ह तय ल अन त/स प र ण लर चह क ष म र ह म त त. उद., स नय चय वक ष मतह त बदल न त ष म र ह सतत र ढत. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = = वकष मतह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = (अन त बदल) स प र ण लवच क म गण वक र. य त म ल म ह त हव! १) धन त मक छ दक लर वचकत - पर य यह र स त उद., च आण क फ २) ॠण त मक छ दक लर वचकत - प रक वस त उद., च आण स खर ३) श नय छ दक लर वचकत - अस ब वधत वस त उद., च आण प स तक ३) क मत लवच कत : प र. अलर ड ष म र शल य चय ष मत, वकष मतह तह ल प रष म ण त बदल ष म ळ ष म र ह त ज प रष म ण त बदल त तय ल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत अस म त त. ख लह लप रष म ण स पष ट करत य ईल. ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = स तर प न, % D ष म ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = % D क ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = ष म ष म य थ, ष म = ष म ळ ष म र ह = ष म ष म ष म र ह तह ल श कड बदल क ष मतह तह ल श कड बदल क क D ष म - नर ह न ष म र ह र ज नह ष म र ह य तह ल फरक क - ष म ळ क ष मत D क - नर ह न क ष मत आण ज नह वक ष मत य तह ल फरक क क 28 क मत क म Ed = अ ० म गण नगस खय आक त ३.११ आक तह त दर शवर लय प रष म ण क य क ष मतह ल ष म र ह अन त लर वचक ( ) आ, जह ष मष म य ष म र ह र क न दर शवर लह आ. ष म र ह ज व ह अन त लर चह क असत. त व ष म र ह वक र क अक ल सष म तर असत. २) स प र ण अलवच क म गण : (Ed = 0) : क ष मतह ष मधय क तह ह श कड बदल झ ल तरह ष म र ह त क णत च बदल त न ह, त व ह तय ल स प र ण अलर चह क ष म र ह वक र त ठर ष म गण म हणत त. उद., वकष मतह त २०% न घ ट झ लह तरह ष म र ह त क णत ह बदल त न ह. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = क ष मतह तह ल श कड बदल % D ष म ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = % D क ० ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = = ० २० ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = ० वयर र त ह पररवस रतह कष मह प रस रह आढळत. उद., ष मह ठ ल, द ध ल असल लह ष म र ह. म

39 स प र ण अलवच क म गण वक र. ४) ज सत लवच क म गण : (Ed > 1) : वकष मतह तह ल श कड बदल चय प रष म ण प क ज व ष म र ह तह ल बदल च प रष म ण ज स त असत, त व ह तय ल ज स त लर चह क ष म र ह म त त. उद., वकष मतह त ५०% न घ ट झ लय स ष म र ह त १००% न र ढ त. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = वकष मतह तह ल श कड बदल म गण नगस खय आक त ३.१२ आक तह ३.१२ ष मधय शग वर लय प रष म ण ष मष म ष म र ह र क य अक स सष म तर असत. अक य क ष मतह स अष म ह ष म र ह आ. क ष मतह ष मधय अक १, अक अस बदल झ ल तरह २ ष म र ह त क ह बदल त न ह. ३) एकक लवच क म गण : (Ed = 1) : क ष मतह तह ल श कड बदल चय प रष म ण इतक च वस त चय ष म र ह तह ल बदल च प रष म ण अस ल त व ह तय स एकक लर चह क ष म र ह म त त. उद., वकष मतह त ५०% न घ ट झ लय स ष म र ह त ५०% न र ढ त. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = वकष मतह तह ल श कड बदल ५० ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = = १ ५० एकक लवच क म गण वक र क मत य क क १ अ० म Ed = १ म ब ब १ म गण नगस खय आक त ३.१३ आक तह ३.१३ ष मधय शग वर लय प रष म ण कक १ वकष मतह तह ल बदल आ. तर बब १ ष म र ह तह ल बदल आ. द न ह ह बदल एकस रख असलय न ष मष म ष म र ह र क एकक लर चह क ष म र ह शग वर त र त आयत क तह पररर लय च असत. 29 १०० ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = = २.० ५० (Ed > 1) ज सत लवच क म गण वक र य क मत क क १ अ० म Ed > 1 ब ब १ म गण नगस खय आक त ३.१४ आक तह ३.१४ ष मधय शग वर लय प रष म ण बब १ ष म र ह तह ल बदल कक १ य वकष मतह तह ल बदल चय प रष म ण प क ज स त आ. त य म ळ ष मष म ष म र ह र क लर चह क ष म र ह शग वर त. य प रक र त ष म र ह र क पसर ट असत. ५) कम लवच क म गण : ( Ed < १) : ज व ह वकष मतह तह ल श कड बदल चय प रष म ण प क ष म र ह तह ल बदल च प रष म ण कष मह असत त व ह तय ल कष मह लर चह क ष म गण म हणत त. उद., वकष मतह त ५०% न घ ट झ लय स ष म र ह त २५% न र ढ त. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = क ष मतह तह ल श कड बदल २५ ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = = ०.५ ५० कम लवच क म गण वक र क मत य क क १ ० म ब ब १ Ed < १ म म गण नगस खय आक त क र.३.१५ म

40 आक तह ३.१५ ष मधय शग वर लय प रष म ण बब १ ष म र ह तह ल बदल कक १ य वकष मतह तह ल बदल प क कष मह आ. म न ष मष म ष म र ह र क कष मह लर चह क ष म र ह शग वर त. ष म र ह र क तह व र उत र च असत. ह कर न पह! ख लह ल र स त चय ष म र ह चह लर वचकत क तह अस ल य चह न द घय. १. स दर य प रस धन २. औषध ३. श ळ च र र श ४. एअर क ड शनर स/र त न क ल त य त र ह कर न पह! तक त प र ण कर. अ. क र. म गण चय लवच कत च म लय म गण चय लवच कत च प रक र १ स प र ण अलर चह क ष म र ह सपष ट करण क ष मतह तह ल श कड बदल च ष म र ह र र क णत ह पर ण ष म त न ह. २ Ed = १ क ष मतह तह ल प रष म णशह र बदल इतक च ष म र ह तह ल बदल असत. ३ Ed > 1 अध क लर चह क ष म र ह ४ कष मह लर चह क ष म र ह क ष मतह तह ल प रष म णशह र बदल प क ष म र ह तह ल बदल कष मह असत. ५ Ed = क ष मतह त अलपस क र श नय बदल झ ल असत ष म र ह त अन त बदल त. म गण चय क मत लवच कत म जम प चय पद धत : १. ग ण तत /श कड व र पद धत प र. ष म र शल य नह ह पद धत वर कस त क लह आ. य पद धतह ष मधय ष म र ह तह ल श कड बदल ल वकष मतह तह ल 30 श कड बदल न भ ग क र कर न ष म र ह चह लर वचकत ष म जलह ज त. श कड र रह पद धतह ल प रष म ण त पद धत अस ह म त त. तह ख लह लप रष म ण स पष ट करत य त. ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह लर वचकत = वकष मतह तह ल श कड बदल % D Q Ed = % D P गण तह य पद धतह न प ढह लप रष म ण स पष ट करत य त. Ed = Q Q P P य थ, Q = ष म ळ ष म र ह D Q = ष म र ह तह ल बदल P = ष म ळ क ष मत D P = क ष मतह तह ल बदल स खय तमक तव ल षण Ed = Q Q P P क ष मत (`) ष म र ह स त क ल २० १० Ed = Q Q P २५ ०९ P Q = १० D Q = १ (नर ह न र ष म ळ ष म र ह तह ल फरक) ष म ळ क ष मत = १० आण नर ह न क ष मत = ९ P = २० (१०-९ = १) म ज च D Q = १ D P = ५ (ष म ळ क ष मत र नर ह न वकष मतह तह ल फरक) (२०-२५ = ५) म ज च P = ५ ष म र ह तह ल श कड बदल ष म र ह चह लर वचकत = क ष मतह तह ल श कड बदल Ed = Q Q १ Ed = P P Ed = Q Q P P २० १० ५ Ed = ०.४ Ed < १ य च च अर थ, ष म र ह कष मह लर चह क आ. त म ल म ह त आह क? ष म र ह चह लर वचकत ष म जणय स ठह श कड र रह

41 पद धत च व पर करत न ख ल ल म द द लक त ठ व. १) म गण च लवच कत च म ल ह ॠण त मक असत. म गण वक र ह ॠण त मक असत. पण स स त रत य ण स ठ ॠण त मक च नह कड आपण द र लक करत. २) म गण च लवच कत ह क वळ स ख त असत. वसत च क मत व त च स ख म जण स ठ त क णत ह म पन वर अवल ब न नसत. २) एक ण खर च पद धत : ह पद धत प. म र शल य न व कस त क ल आह. म ळ क मत ल वसत वर य ण र खर च व बदलल ल चकमत ल ह ण र खर च य च त लन कर न म गण च लवच कत म जत य त. एक ण खर च म हणज क मत व म गण य च ग ण क र ह य. एक ण खर च = क मत म गण य स दर भ त म र शल य न ख ल ल स कल पन स पष ट क ल य आह त : अ) ज स त लवच क म गण (Ed>१): ज वह वसत च क मत त ल बदल म ळ एक ण खर च त व ढ ह त, त वह त ज सत लवच क म गण असत. म गण च लवच कत >१, य थ म गण च लवच कत एक प क ज सत असत. आ) एकक लवच क म गण (Ed=१) : ज वह चक मत कम ह त क व व ढत, एक ण खर च त बदल ह त न ह क व चसथर र हत. म गण च लवच कत = १. य थ म गण च लवच कत एक असत. इ) कम लवच क म गण (Ed<१) : ज वह वसत च क मत त ल बदल म ळ एक ण खर च त घट ह त, त वह त कम लवच क म गण असत. म गण च लवच कत <१, य थ म गण च लवच कत एक प क कम असत. ह ख ल ल उद हरण च आध र सपष ट क ल आह. तकत क र.३.४ एक ण खर च पद धत क मत (`) म गण नग एक ण खर च (`) म गण लवच कत अ ६ १० ६० Ed>१ ५ २० १०० आ ४ ३० १२० Ed=१ ३ ४० १२० इ २ ५० १०० Ed<१ १ ६० ६० तकत क र.३.४ मध चसथत, अ मध म ळ क मत ६ ` तर म ळ म गण १० नग आह. म हणज वसत वर ६० ` एवढ एक ण खर च ह त. ज वह चक मत ५० ` प य त घटत, त वह म गण २० नग प य त व ढत व १०० ` एवढ एक ण खर च ह त. ह एक ण खर च म ळ खर च प क ज सत असल न म गण च लवच कत एक प क ज सत आह. (Ed > १) म हणज ह ज सत लवच क म गण आह. चसथत, आ मध म ळ क मत ४ ` तर म ळ म गण ३० नग आह. म हणज वसत वर ` १२० एवढ एक ण खर च ह त. ज वह क मत ३ ` प य त घटत त वह म गण ४० नग प य त व ढत व ` १२० एवढ एक ण खर च ह त. ह एक ण खर च म ळ खर च एवढ असल न म गण एकक लवच क आह. (Ed = १) चसथत, इ मध म ळ क मत २ ` तर म ळ म गण ५० नग आह. म हणज वसत वर ` १०० एवढ एक ण खर च ह त. ज वह क मत १ ` प य त घटत, त वह म गण ६० नग प य त व ढत व एक ण खर च ` ६० एवढ ह त. ह एक ण खर च म ळ खर च प क कम असल न म गण च लवच कत एक प क कम आह. म हणज ह कम लवच क म गण आह. (Ed < १) श ध प ह! श गद ण प क ट च क मत ५% न व ढल. म हण न श गद ण प क ट च म गण त ५% न घट झ ल, तर श गद ण प क ट च म गण च लवच कत क त आह? Ed = % Q % P ३) ब द पद धत/भ म त पद धत : प. म र शल य न म गण च लवच कत म जण च आणख एक पद धत व कस त क ल आह. त ल ब द पद धत क व भ म त पद धत अस ह म हणत त. क रण ग ण त तर पद धत आण एक ण खर च पद धत त आपण म गण वक र वर ल एख द चब द च लवच कत म ज शकत न ह. य पद धत त ख ल ल स त र च स ह य न म गण वक र वर ल (र ष य म गण वक र व वक र क र म गण वक र) ब द च लवच कत म जत य त. 31

42 वब चह ष म र ह लर वचकत = ष म र ह र क र वरह ल वब प स नच ख लच अ तर ष म र ह र क र वरह ल वब प स नच र रच अ तर अ) र ष य म गण वक र - ज व ष म र ह र क र षह य क र सरळ र ष असत, त व ष म र ह र क य अक ष वर ष म वब पयय त आण क अक ष वर ष म वब पयय त र ढवर त य त. ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत क अक ष वर श नय आण य अक ष वर अन त लर चह क असत. य ष मष म र ष र रह ल प रतय क वब चह लर वचकत र रर गळह असत. ख लह ल आक तह त दर शवर ल आ. तब द पद धत - र ष य म गण वक र Ed = α म गण आक त क र.३.१४ सष मज कब अ तर ८ स.ष मह. आ. १) सष मज, ष म वब वर च र त घ तल, वब ष म र ह र क च द न ख ड त वर भ र ह करत. य त र रह ल अ तर ष मक आण ख लह ल अ तर ष मब आ. (ष मब) = ४ स.ष मह, (ष मक) = ४ स.ष मह. (ष मब) ४ Ed = (ष मक) = ४ = ०१ जर, र रह ल अ तर = ख लह ल अ तर अस ल तर य थ ष म = १, म ज च ष म र ह एकक लर चह क आ. २) सष मज, ष म १ वब वर च र त घ तल, य थ ख लह ल अ तर ष म १ ब ष म क प क कष मह आ. १ (ष म १ ब)= २ स.ष मह., (ष म १ क) = ६ स.ष मह. (ष म १ ब) २ \ Ed = = = ०.३३ (ष म १ क) ६ \ Ed < 1 ३) सष मज ष म २ वब वर च र त घ त य थ ख लह ल अ तर 32 ष म २ ब ष म २ क प क ज स त आ. ष म २ ब = ६, (ष म २ क)= २ (ष म२ ब) ६ Ed = = = ३ (ष म २ क) २ \ Ed > 1 जर ख लह ल अ तर र रह ल अ तर प क ज स त अस ल तर य थ ष म २ = ३ म ज च ष म र ह अध क लर चह क आ. ४) क वब र र, वब चह लर वचकत अन त ( ) आ. क रण र रह ल अ तर श नय आ. य थ स प र ण लर चह क ष म र ह आ. ५) ब वब र र, वब चह लर वचकत श नय आ. क रण ख लह ल अ तर श नय आ. य थ ष म र ह स प र ण अलर चह क आ. २) अर ष य म गण वक र : ज व ष म र ह र क अर खह य स वर प च असत, त व ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत ष म जणय स ठह व ल लय वब ल स पशग करण रह कब ह स पशग र ष क ढ र ह ल गत. आण ह स पशग र ष य अक ष वर क वब ल स पशग र ष क ढ र ह ल गत आण ह स पशग र ष य अक ष वर क वब ल आण क अक ष वर ब वब ल स पशग करत. स त - स पशग र ष र रह ल वब प स नच ख लच अ तर ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत = स पशग र ष र रह ल वब प स नच र रच अ तर अर ख य म गण वक र क मत य क क म स म १ अ० म ब म गण आक त ३.१५ जर, सब = सक (Ed = 1) - एकक लर चह क ष म र ह सब > सक (Ed > 1) - अध क लर चह क ष म र ह सब < सक (Ed < 1) - कष मह लर चह क ष म र ह

43 म गण च लवच कत न र ध र त करण र घटक : ष म र ह चह लर वचकत अन क घ टक र र अर ल ब न असत. तय तह ल महत त व च स पष ट करण ख लह व ल ल आ. १) वसत च सवर प : र स त चय स वर प न स र जह र न र शयक वस त, स खस ईचय र स त आण च नह चय र स त अस वर ग करण क ल ज त. जह र न र शयक वस त, उद., अन नध नय, औषध, प स तक इतय चह ष म र ह अलर चह क असत. स खस ई आण च नह चय र स त उद., क र, अततर (स र धह द रवय ), फर न चर इतय चह ष म र ह लर चह क असत. २) पर य य वसत च उपलब धत : ज व ह वस त ल ब ज र त अन क पर य य उपलबध असत त अश र स त चह ष म र ह सर ग स ध रणपण लर चह क असत. उद., वल ब सरबत, उस च रस इतय ह. पण वस त ल ब ज र त जर ळच पर य य उपलबध नस ल. उद., ष मह ठ; तर अश र स त चह ष म र ह अलर चह क असत. ३) वसत च अन क उपय ग : एक च उपय ग स ठह असण ऱय वस त चह लर वचकत कष मह लर चह क असत. वर वर ध पय रह र स त चह ष म र ह ज स त लर चह क असत. उद., क ळस, र ह ज इतय ह. ४) वयसन चय वसत : सर यह च य वस त चह ष म र ह अलर चह क असत. उद., वयसन, अष मलह पद र थ इतय ह. ५) ट क ऊपण : व टक ऊ वस त चह ष म र ह ज स त लर चह क असत. उद., फर न चर, ध ल ईय त र इतय ह. तर न शर त र स त चह ष म र ह अलर चह क असत. उद., द ध, भ जह प ल इतय ह. ६) प रक वसत : एक गरज प र ण करणय स ठह अन क र स त न ष म र ह क लह ज त. अश प रक र स त चह ष म र ह अलर चह क असत. उद., ष म ब इलचह वक ष मत कष मह झ लह तर वसष मक र डचह ष म र ह र ढ शकत. ७) उपभ क तय च उतपन न : उपभ तय चह उतपन न प तळह उच च अस ल तर ष म र ह अलर चह क असत. उच चभ वय तह आण गरह ब वय त चय ष म र ह र र क ष मत बदल च पर ण ष म र वचतच त. ८. गरज च त व रत : जय र स त चह ररज अध क तह व र असत. तय र स त चह ष म र ह कष मह लर चह क असत. उद., औषध. जय र स त चह ररज कष मह तह व र असत. तय र स त चह ष म र ह ज स त लर चह क असत. उद., ष म ट रग डह. ९) क ल वध : स ष म नयपण अस स रत य ईल क, क ल र धह 33 ज र ढ अध क त र ढह ष म र ह चह वक ष मत लर वचकत अध क असत आण क ल र धह ज र ढ कष मह त र ढह ष म र ह चह क ष मत लर वचकत कष मह असत. क रण उपभ तय चय उपभ गप रर म त त द र घ क ल र धह त स वस त व पर य यह र स त चय ब ज न बदल शकत त. १०) उतपन न त ल खर च च प रम ण : र स त र रह ल खर च च एक ण उतपन न तह ल प रष म ण कष मह अस ल तर ष म र ह अलर चह क असत. उद., र तग ष म नप त. ज व र स त र रह ल खर च च प रष म ण ज स त अस ल तर ष म र ह ज स त लर चह क असत. त म ल म ह त हव. न र ध रक घटक सवर प म गण च क मत लवच कत १. घ टक चह ज स त अध क लर चह क उपलबधत ष म र ह कष मह कष मह लर चह क ष म र ह २. वस त च स वर प अतय र शयक वस त कष मह लर चह क ष म र ह च नह चय र स त अध क लर चह क ष म र ह ३.सर यह सर यह चय र स त कष मह अलर चह क ष म र ह सर यह चय नसल लय अध क लर चह क ष म र ह ४. क ल र धह अलपक ल र धह कष मह लर चह क ष म र ह ह घग क ल र धह अध क लर चह क ष म र ह ५.उपभ ग प ढ श य अध क लर चह क ष म र ह ढकलणय चह अश य कष मह लर चह क श यत ष म र ह ६. वस त च उपय ग अन क अध क लर चह क ष म र ह व श ष ट कष मह लर चह क ष म र ह

44 म गण चय लवच कत च म ततव ष म र ह चय लर वचकत चह स कलपन उतप क, श तकरह, क ष मर र आण श सन ल ष म ठ प रष म ण र र उपय रह असत. ख लह ल घ टक र र न स कलपन च महत त व स पष ट करत य ईल. १) उतप दक स ठ म ततवप र ण : प रतय क उतप क त वर क करत असल लय उतप न चह वक ष मत ठरवर त असत. ह ठरवर त न तय ल ष म र ह चह लर वचकत उपय रह ठरत. जर वस त चह ष म र ह ज स त अलर चह क अस ल तर त क ष मत अध क ठरर ल. तस च जर वस त चह ष म र ह अलर चह क अस ल तर त क ष मत कष मह कर ल. जर उतप क ष म त र अस ल तर तय च ष म लयभ द ध रण भ न न ब ज रप ठ तह ल ष म र ह चय लर वचकत र र अर ल ब न अस ल. २) श सन स ठ म ततवप र ण : कर ल ग करत न द श च अरग ष म तह य स कलपन च र पर करत त. त त य वस त वर कर आक रत त. जय चह ष म र ह त लन न अलर चह क असत. क रण अश र स त चय ष म र ह र र फ रस पर ण ष म त न ह आण अरग ष म तह कर द र र स जपण ष म स ल त र ढ कर शकत त. ३) उतप दन घटक च म बदल ठरव त न म ततवप र ण : ष म र ह चय लर वचकत चह स कलपन उतप न घ टक चय वकष मतह ठरवर णय स ठह उपय त आ. जय उतप न घ टक चह ष म र ह लर चह क आ. तय चय प क जय उतप न घ टक चह ष म र ह अलर चह क आ तय च ष म बदल ज स त असत त. उद., जय क ष मर र चय उतप न चह ष म र ह अलर चह क आ, तय च य व तन त स ज र ढ त. ४) व द श वय प र स ठ म ततवप र ण : आ तरर ष ट र य वय प र तह ल न यष म र अ टह वनष शचत करणय स ठह ष म र ह चह लर वचकत उपय त ठरत. क ष मतह ष मध य व ढ करत य तह ल अश अलर चह क र स त चह वनय ग त द श करत त. उद., ओप क - प टट वलयष म वनय ग त करण ऱय श चय स स थ न अन क र ळ तय चय वक ष मतह त र ढ क लह आ. द श च आय त-न र य त ध रण ठरवर णय स ठह खह ल य स कलपन च उपय र त. ५) स र वजन क स व ध : र लर स रखय अलर चह क ष म र ह असण ऱय स र ग जन क स वर ध चय ब बतह त उपभ तय च श ष ट ळणय स ठह सरक र एकतर अन द न द त क र तय च र ष ट र यह करण करत. सव धय य प र. १. ख ल ल व ध न प र ण कर : १) र षह य ष म र ह र क र वरह ल क अक ष वर असल लह ष म र ह चह क ष मत लर वचकत. अ) श नय ब) एक क) अन त ड) Ed < 1 २) र षह य ष म र ह र क र वरह ल य अक ष वर असल लह ष म र ह चह क ष मत लर वचकत. अ) श नय ब) एक क) अन त ड) Ed > 1 ३) क अक स सष म तर असल ल क ष मत लर वचकत च ष म र ह वक र. अ) स प र ण लर चह क ष म र ह ब) स प र ण अलर चह क ष म र ह क) ज स त लर चह क ष म र ह ड) कष मह लर चह क ष म र ह ४) वकष मतह तह ल बदल प क ज व ष म र ह तह ल बदल च प रष म ण ज स त असत, त व ह असण र ष म र ह र क. अ) पसर ट ब) तह व र उत र च क) आयत क तह पररर लय च ड) सष म तर ५) Ed =० अन भर य ण ऱय र स त. अ) स खस ईचय ब) सर ग स ध रण क) जह र न र शयक ड) अतय र शयक 34

45 प र. २. य ग य अर थश स त य प र भ ष क शब द स चव : १) फ त उतपन न तह ल बदल च पर ण ष म म न ष म र ह त घड न य ण र बदल २) एक वस त चय वकष मतह तह ल बदल च अन य वस त चय ष म र ह त घड न य ण ऱय बदल च पर ण ष म. ३) वकष मतह तह ल बदल ष म ळ वस त चय ष म र ह त घड न य ण र बदल. ४) ष म र ह तह ल अन त बदल ष म ळ ण रह लर वचकत ५) वकष मतह तह ल श कड बदल चय प रष म ण इतक च वस त चय ष म र ह त श कड बदल घडर रह लर वचकत. प र. ३. ख ल ल सहस ब ध प र ण कर : १) स प र ण लर चह क ष म र ह Ed = Ed = ० २) पररर लय च ष म र ह र क क अक कड झ कण र तह व र उत र च ष म र ह र क कष मह लर चह क ष म र ह ३) सरळ र ष तह ल ष म र ह र क र षह य ष म र ह र क अर षह य ष म र ह र क. ४) प न आण श ई च क र क फ पर य यह र स त. ५) ग ण ततर पद धत ष म र ह चह लर वचकत वब चह ष म. ल. = वकष मतह तह ल श कड बदल ष म र ह र क र वरह ल वब प स नच ख लच अ तर ष म र ह र क र वरह ल वब प स नच र रच अ तर प र. ४. व ध न आण तर क प र न : १) व ध न अ : एक चल तह ल बदल च पर ण ष म सऱय चल र र त लर वचकत स पष ट करत. तर क व ध न ब : ष म र ह चह लर वचकत ह स कलपन क ष मत आण इतर घ टक तह ल ष म र ह र र ण ऱय बदल च पर ण ष म दर शवर त. पर य य : अ) वर ध न अ सतय आ, पण तर क वर ध न ब असतय आ. ब) वर ध न अ असतय आ, पण तर क वर ध न ब सतय आ. 35 क) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण आ. ड) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण न ह. २) व ध न अ : एक वस त चय वक ष मतह तह ल बदल अनय वस त चय ष म र ह त बदल घडर त. तर क व ध न ब : उपभ तय चय उतपन न तह ल बदल वस त चय ष म र ह त बदल घडर त. पर य य : अ) वर ध न अ सतय आ, पण तर क वर ध न ब असतय आ. ब) वर ध न अ असतय आ, पण तर क वर ध न ब सतय आ. क) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण आ. ड) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण न ह. ३) व ध न अ : कष मह लर वचकत ष मधय वक ष मतह चह लर वचकत ह एक प क कष मह असत. तर क व ध न ब : क ष मतह तह ल बदल चय प रष म ण प क ष म र ह तह ल बदल च प रष म ण कष मह असत. पर य य : अ) वर ध न अ सतय आ, पण तर क वर ध न ब असतय आ. ब) वर ध न अ असतय आ, पण तर क वर ध न ब सतय आ. क) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण आ. ड) द न ह वर ध न सतय अस न वर ध न ब वर ध न अ च य ग य स पष ट करण न ह. प र. ५. फरक सपष ट कर : १) अध क लर चह क ष म र ह आण कष मह लर चह क ष म र ह २) स प र ण लर चह क ष म र ह आण स प र ण अलर चह क ष म र ह प र. ६. ख ल ल प रश न च उतत ल ह : १) ष म र ह चह लर वचकत न र ध र त करण र घ टक स पष ट कर. २) ष म र ह चह लर वचकत ष म जणय चह एक ण खर च पद धत स पष ट कर. ३) ष म र ह चय लर वचकत च महत त व वर शद कर.

46 प र. ७. ख ल ल आक त च न र क षण कर आण प रश न च उतत ल ह : १) ख लह ल ष म र ह र क चह लर वचकत क णतह आ त स ग आण स पष ट कर. य म य २) आक तह ष मधह ल ष मष म र षह य ष म र ह र क आ. आक तह चय आध र र र ख लह ल वर ध न सतय क असतय त वल. तय चह क रण स पष ट कर. य म म १ क मत क मत म म क मत म २ म ३ म ४ अ० म म गण नगस खय अ० म गण नगस खय अ० म गण नगस खय क मत य क क १ अ० म म ब ब १ म गण नगस खय क मत य क क १ अ० म म ब ब १ म गण नगस खय १) ष म ३ य वब र र ष म र ह अध क लर चह क आ. २) ष म १ य वब र र ष म र ह एकक लर चह क आ. ३) ष म २ य वब र र ष म र ह कष मह लर वचक आ. ४) ष म य वब र र ष म र ह स प र ण लर वचक आ. 36

47 ४ प रवठ तव ल षण (Supply Analysis) प रसत वन : ष म र ह चय अभय स प रष म ण प रर ठ च ह अभय स महत त व च आ. प रर ठ ह ष म लभ त आर थ क स कलपन आ ; जह वर क तय कड उपलबध असल लय व श ष ट वस त आण स र चय एक ण नगस खय च र ग न करत. क णत य ह व श ष ट वकष मतह ल वर क स ठह उपलबध असल लय एक ण वस त आण स र य चह स खय म ज प रर ठ य. द र स, एक आठर ड, एक ष मव न, एक र षग य ष मधय वर क स ठह ब ज र त उपलबध क ल लह नगस खय म ज प रर ठ य. स ठ प रवठ एक ण उतप दन, स ठ आण प रवठ य स कलपन : एक ण उतप दन उतप न उतप न प रवक य द र र क ल ज त. व श ष ट क ल र धह त अर थवयर स र त उतप व त क ल लय र स त चय नगस खय चह एक ण ब रह ज म ज एक ण उतप न य. उतप न उपभ ग च ष म धयष म आ. उतप न प रवक य त आद न च र प तर प रद न ष मधय वक र वस त चय उतप न ष मध य ह त. स ठ व श ष ट क ल र धह त वर क तय कड वर क स ठह उपलबध असल लह एक ण नगस खय म ज स ठ य. प रर ठ च स त आ. त स भ वय प रर ठ आ. उतप न र ढल क स ठ र ढ शकत. स ष म नयत स ठ प रर ठ प क ज स त असत आण त वस रर अस न अलर चह क असत. न शर त वस त चय ब बतह त स ठ आण प रर ठ सष म न असत. उद., द ध, ष म स य स रखय वस त. व टक ऊ र स त च स ठ तय चय प रर ठ प क अध क अस शकत. उद., फर न चर, कपड इतय ह. प रवठ प रर ठ ह स प क स कलपन आ. तह न ष मह वक ष मत, र ळ आण नगस खय य स दर भ त स पष ट क लह ज त. प रर ठ शब क ळ आण क ष मत य चय शह स ब वधत असत. द ल लय व श ष ट क ळ ष मधय व श ष ट क ष मत असत न उतप क कड न वर क स ठह प रवर ल लह नगस खय म ज प रर ठ य. प रर ठ ह प रर ह स कलपन आ. उतप क न उतप व त क ल लय र स त चह नगस खय आण व श ष ट क ळ जस क, एक 37 आक त ४.१ प रयतन कर. स ठ र प रर ठ य ष मधह ल फरक स पष ट कर. प रवठ च वय खय : प ल सर मय अलसन - ब ज र त अवस ततर त असल लय वकष मतह आण वर क त वर क स ठह इच क असल लय र स त चह नगस खय य तह ल स ब ध म ज प रर ठ य. वर वशष ट र ळह वर वशष ट वकष मतह ल स ठ तह ल ज भ ग प रतयक ब ज र त वर क स ठह आणल ज त तय स प रर ठ अस म त त. प रर ठ च स ब ध र स त चय नगस खय शह अस न व श ष ट क ळ त वर वशष ट वकष मतह ल वर क तय चह र स त वर कणय चह इच आण तय रह असत स पष ट त. उद., सष मज, श तकऱय न ४००० क ग. त ळ च एक ण उतप न क ल त तय च स ठ य. य स ठ तह ल प रत क.ग.४० ` दर न १००० क.ग. त ळ वर क स ठह ब ज र त आणल. तर १००० क.ग. त ळ ब ज र तह ल प रतयक प रर ठ य. प रवठ प तक एख द व श ष ट वस त चह वक ष मत आण तय र स त च प रर ठ य तह ल क र य त मक स ब ध जय स र ह र र दर शवर ल ज त तय स प रर ठ प तक म त त. १) व यतक तक प रवठ प तक : एक व श ष ट क लख ड त ब ज र त वस त चय वनरन र ळ वकष मतह असत न

48 ब ज र तह ल एक वर क तय कड न वर क स ठह आणल लय नगस खय शग वर र प तक म ज र यक तक प रर ठ प तक य. तक त क र.४.१ व यतक तक प रवठ प तक क ष वसत च प रत क ल क ष वसत च क मत (`) प रवठ (क.ग र.) १० १०० २० २०० ३० ३०० ४० ४०० ५० ५०० त त क.४.१ ष मधय प रर ठ नगस खय आण क ष मत य तह ल क र य त मक स ब ध स पष ट क ल आ. कष मह वकष मतह ल कष मह नगस खय च प रर ठ त. उद., १० ` वकष म न वकष मतह ल वस त च प रर ठ द खह ल १०० क.ग. वकष म न नगस खय च आ आण ५०` कष म ल वकष मतह ल ५०० क.ग. कष म ल नगस खय च प रर ठ त. व यतक तक प रवठ वक र र यक तक प रर ठ र क र यक तक प रर ठ प तक च आल खह य स दरह करण आ. क मत (`) य पप = व यतक तक प रवठ वक र ५० ४० ३० २० १० प ० १०० २०० ३०० ४०० ५०० प रवठ (क.ग र.) आक त क र.४.२ आक त क र.४.२ ष मधय क अक ष वर प रर ठ नगस खय आण य अक ष वर क ष मत द खवर लह आ. प रर ठ वक र पप ड र ह कड न उजर ह कड र रतह ज ण र आ. प रर ठ नगस खय आण क ष मत य च प रतयक स ब ध दर शवर ल आ. २) ब ज र प रवठ प तक : एक व श ष ट क ल र धह त प 38 वस त चह क ष मत र पय ब ज र त न रन र ळ वकष मतह असत न ब ज र तह ल सर ग वर क तय नह वर क स ठह आणल लय वर वर ध नगस खय दर शवर र प तक म ज ब ज र प रर ठ य. तक त क र.४.२ ब ज र प रवठ प तक वस त च प रर ठ (नगस खय ) (क.ग.) ब ज र तह ल प रर ठ (अ+ब+क) क.ग. वर क त अ वर क त ब वर क त क १० १०० २०० ३०० ६०० २० २०० ३०० ४०० ९०० ३० ३०० ४०० ५०० १२०० ४० ४०० ५०० ६०० १५०० ५० ५०० ६०० ७०० १८०० त त क.४.२ ष मधय वनरन र ळ वकष मतह असत न अ,ब,क य वर क तय नह ब ज र त क ल लय प रर ठ चह ब रह ज क लह असत एक ण ब ज र प रर ठ वष मळत. ५०` कष म ल वकष मतह ल ब ज र प रर ठ र ढ न कष म ल १८०० क.ग. त आण १० ` वकष म न वकष मतह ल ब ज र प रर ठ वकष म न ६०० क.ग. त. ब ज र प रवठ वक र ब ज र प रर ठ र क ब ज र प रर ठ प तक च स दरह करण आ. क मत (`) य ५० ४० ३० २० १० ० ३०० पप = ब ज र प रवठ वक र प ६०० ९०० १२०० १५००१८०० प प रवठ (क.ग र.) आक त क र.४.३ आक तह ४.३ ष मधय क अक ष वर प रर ठ नगस खय आण य अक ष वर क ष मत द खवर लह आ. प रर ठ वक र पप ड र ह कड न उजर ह कड र रतह ज ण र आ. ब ज र प रर ठ नगस खय आण क ष मत य च स ब ध प रतयक खवर ल आ.

49 ह कर न पह! क लपवनक प रर ठ प तक तय र कर न प रर ठ वक र क ढ. प रवठ न र ध रक घटक : १) वसत च क मत : क ष मत वस त चय प रर ठ य वर पर ण ष म करण र महत त व च घ टक आ. ज स त वकष मतह ल अध क प रर ठ क ल ज त र कष मह वकष मतह ल कष मह प रर ठ क ल ज त. अश प रक र क ष मत र प रर ठ य च सष म स ब ध असत. २) त त रज न च तसरत : उतप न त त र तह ल स ध रण ष म ळ उतप न खर च कष मह ऊन उतप न र ढत र प रर ठ ह र ढत. ३) उतप दन खर च : उतप न घ टक चय वकष मतह र ढलय तर उतप न खचग र ढत. पर ण ष मह प रर ठ कष मह त. ४) प य भ त स व ध : र ह ज, र त क, दळ र ळण इतय ह प य भ त स वर ध च पर ण ष म उतप न प रवक य र प रर ठ य वर त. य स वर ध चय अभ र ष म ळ प रर ठ कष मह त आण स वर ध चह अध क उपलबधत असलय स प रर ठ ज स त क ल ज त. ५) सरक रच ध रण : अन क ल श सक य ध रण ष म ळ प रर ठ र ढत आण प रत क ल श सक य ध रण ष म ळ प रर ठ कष मह त. सरक रच करवर षयक, अर थस यय, औद वरक ध रण इतय ह ध रण ष म ळ उतप न आण प रर ठ कष मह ज स त ह ऊ शकत. त य म ळ सरक रचय ध रण र र प रर ठ अर ल ब न आ. ६) न सर ग क पर शसरत : कक षह उतप न च प रर ठ न सर ग क पररवस रतह र र अर ल ब न असत. उद., च रल प ऊस आण य ग य र ष म न असलय स च रल उतप न त. त य म ळ कक षह उतप न र ढ न प रर ठ र ढत. य उल ट प रत क ल र ष म न ष म ळ प रर ठ कष मह त. ७) भव ष यक ल न क मत च अ द ज : नजह कचय भवर षय त वकष मतह र ढणय चह श यत असलय स उतप क स ठ र ढर ल. त य म ळ प रर ठ कष मह ईल आण य उल ट वकष मतह कष मह णय चह श यत असलय स उतप क स ठ कष मह कर न प रर ठ र ढर ल. 39 ८) इतर घटक : ब ज र च स वर प, इतर र स त चय स प क वकष मतह आय त न र य त स ब ध औद वरक स ब ध उतप न घ टक चह उपलबधत इतय ह घ टक अन क ल असतह ल तर वस त च प रर ठ र ढत आण घ टक प रत क ल असतह ल तर प रर ठ घ टत. प रवठ च न यम प रसत वन : आर थ क स द ध त त जस ष म र ह वनयष म प रष म ण च प रर ठ न यष मस द ध ष म लभ त न यष म आ. प र. आलर ड ष म र शल य नह सन १८९० ष मधय प रक श त क ल लय अर थश स त चह ष म लतततर य प स तक त ष म र ह वनयष म प रष म ण च प रर ठ च न यष म ह ष म डल आ. य न यष म द र र क ष मत र प रर ठ य तह ल परस पर स ब ध स पष ट क ल आ. न यम : इतर पररवस रत स थ र असत न वस त चय अध क वकष मतह ल ज द नगस खय च प रर ठ क ल ज त र र स त चय कष मह वकष मतह ल कष मह नगस खय च प रर ठ क ल ज त. द सऱय शब त इतर घ टक वस रर असत न क ष मत र ढलय स वस त चय नगस खय च प रर ठ र ढत, तर क ष मत कष मह झ लय स प रर ठ कष मह त. अश प रक र नगस खय आण क ष मत य च सष म स ब ध असत. क ष मत र प रर ठ य तह ल स स ब ध ख लह ल प रक र स पष ट करत य त. Sx = f (Px) ज थ, S = प रर ठ x = र स त f = फलन P = क ष मत ग ह तक (Assumption) प रर ठ च न यष म ख लह ल रम ह तक र र आध र त आ. १) तसर उतप दन खर च : उतप न खर च त बदल त न ह अस रम ह त धरल आ. क रण उतप न खर च तह ल बदल ष म ळ वर क तय चय नफय त बदल ईल आण तय च वकष मतह ल प रर ठ कष मह क ल ज ईल.

50 २) तसर उतप दन त त र : उतप न त त र त बदल त न ह अस रम ह त धरल आ. स ध र त त त ष म ळ उतप न त र ढ त. तय च वकष मतह ल प रर ठ र ढत. ३) हव म न चय तसरत त बदल न ह : र ष म न चय वस रतह त बदल त न ह रम ह त धरल आ. प र, भ क प, द षक ळ अश न सर ग क आपतत ष म ळ प रर ठ घ ट शकत. ४) सरक र ध रण त बदल न ह : सरक रचय वय प र वर षयक र कर वर षयक ध रण त क णत ह बदल त न ह अस रम ह त धरणय त आल आ. ५) व हत क खर च तसर : र त क खचग र र त क स वर ध य त क णत ह बदल त न ह, अस रम ह त धरणय त आल आ. उद., च रलय र त क स वर ध ष म ळ क ष मत तह च असत न प रर ठ त र ढ ईल. ६) इतर वसत चय क मत तसर : इतर र स त चय वकष मत स थ र आ त अस रम ह त धरणय त आल आ. जर इतर र स त चय वकष मतह त बदल झ ल तर उतप क उतप न घ टक च र पर इतर र स त चय उतप न स ठह कर ल. ७) भव ष यक ल न क मत च अ द ज न ह : भवर षयक ळ त र स त चय वकष मतह त ण ऱय बदल वर षयह उतप क वर क तय ल क णत ह अ ज करत य त न ह, अस रम ह त धरणय त आल आ. प रर ठ च न यष म ख लह ल प तक र आकक तह चय स यय न अध क च रलय प रक र स पष ट करत य त. तक त क र.४.३ प रवठ प तक क वसत च प रत क ल क मत र पय (`) क वसत च प रवठ (नगस खय क.ग रर.) १० १०० २० २०० ३० ३०० ४० ४०० ५० ५०० त त क.४.३ ष मधय क र स त चह वक ष मत आण नगस खय य ष मधह ल प रतयक स ब ध स पष ट क ल आ. ज व ह क ष मत १० ` प स न २०,३०,४० र ५० र पय पयय त अन क ष म र ढत त व ह प रर ठ स द ध १००,२००,३००,४०० र ५०० नगस खय पयय त 40 प रर ठ र ढत. य च अर थ ज व ह क ष मत र ढत त व ह प रर ठ ह र ढत आण क ष मत कष मह त त व ह प रर ठ ह कष मह त. वस त चह वक ष मत आण प रर ठ य च सष म स ब ध असत. आकक तह ४.४ ष मधय शग वर ल आ. प रवठ वक र क मत य ५० ४० ३० २० पप = प रवठ वक र १० प ० १०० २०० ३०० ४०० ५०० प रवठ आक त ४.४ आकक तह ४.४ ष मधय र स त च प रर ठ नगस खय क अक ष वर आण क ष मत य अक ष वर द खवर लह आ. पप प रर ठ वक र ड र ह कड न उजर ह कड र र ज ण र अस न क ष मत अ ण प रर ठ य च प रतयक स ब ध द खवर ल आ. प रवठ न यम च अपव द : प रर ठ न यष म च अपर द ख लह लप रष म ण १) श रम च प रवठ : द ल लय र तनदर र र श वष मक नह क ल लय क ष म च त स म ज श ष म च प रर ठ य. त प रर ठ वक र आल ख चय स यय न द खवर त य त. य ष मधय ष मज रह च दर र ढत असत न (क ष म च त स) श ष म च प रर ठ र ढत. त य म ळ प रर ठ र क र र ज त. पर त ष मज रह च दर प ढ र ढलय स श ष म च प रर ठ (क ष म च त स) कष मह त अ ण श ष म च प रर ठ र क ष म ग र ळत. क र ष मज रह चय स वर प त ज स त र कष म वष मळ लय न तर श वष मक वर श तह चय अप क न श ष म च प रर ठ कष मह करत. म ज च एक व श ष ट प तळह न तर र तन दर र ढलय स श ष म च प रर ठ कष मह त. श ष म चय ष म ग र ळण ऱय प रर ठ र क चय स यय न स पष ट करत य त. प तक क.४.४ आण आकक त क र.४.५ चय स यय न ष म ग र ळण र श ष म च प रर ठ वक र स पष ट करत य त. प

51 प तक क र.४.४ श रम च प रवठ प तक व तन दर (`) क म च त स एक ण मज र (`) प रत त स दर द वश १०० ५ ५०० २०० ७ १४०० ३०० ६ १८०० म ग वळण र श रम च प रवठ वक र नप १ = म ग वळण र श रम च प रवठ वक र श ष म च प रर ठ (क ष म च त स) आक त ४.५ पन = र ढत श ष म प रर ठ वक र नप वर श तह च क ळ आक तह ४.५ ष मधय क अक ष वर श ष म च प रर ठ (क ष म च त स) द खवर ल आ आण य अक ष वर ष मज रह च दर द खवर ल आ. पनप ष म ग र ळण र प रर ठ वक र आ. र तन दर १०० पयय त र ढलय स श ष म च प रर ठ ५ त स च त. तय चह एक द र स चह एक ष मज रह ५००` त. त ष मज रह च दर १०० ` र र न २०० ` झ लय स क ष म च त स स ध ५ र र न ७ पयय त र ढत त. तय चह एक ष मज रह स ध ५००` र र न १४०० ` पयय त र ढत. जर य नतर ष मज रह र २००` र र न ३०० ` पयय त र ढलय स श वष मक वर श तह ल पस तह त आण क ष म कष मह करत. अश प रक र त श वष मक फ त ६ त स क ष म करणय स तय र असत. य वस रतह त नप १ प रर ठ र क ष म ग र ळत. म न प रर ठ स ध द त च अपर द आ. २) क ष उतप दन : वर वशष ट र ळह उतप न ण र श तष म ल य न यष म ल अपर द ठरत. क रण श तह च उतप न र ष मह असत. र ष म न त प रत क ल बदल झ लय स श तह च उतप न कष मह ईल. त व ह ज स त वकष मतह ल ह र स त च प रर ठ र ढण र न ह. 41 ३) र ख रकम च त व र गरज : जर वर क तय ल र ख रकष म चह तह व र गरज अस ल तर वर क त आपल ष म ल ब ज र वकष मतह प क ह कष मह वकष मतह ल वर क ल क र प रर ठ र ढर ल. वकष मतह र ढत नसत न ह वर क कर ल र त य म ळ प रर ठ त र ढ ईल. ४) न शव त वसत : न शर त र स त चय ब बतह त न कस न ट ळणय स ठह वर क त कष मह वकष मतह ल ज स त प रर ठ कर शकत त. उद., भ जह प ल, अ डह इत य द. ५) द र म ळ वसत : जय र स त स ज स जह उपलबध ऊ शकत न ह त, अश र स त चय ब बतह त स द ध प रर ठ न यष म स द ध त न ह. उद., द वष मग ळ वच त, न ह, ष म लयर न वस त इतय ह. य र स त चह वनवष मग तह प न ह करत य त न ह. म न अश र स त चय वकष मतह र ढलय तरह प रर ठ र ढवर त य त न ह. प रवठ त ल व चलन (Variations in Supply) : इतर पररवस रत स थ र असत न वस त चय वक ष मतह त बदल झ लय न र स त चय नगस खय त ह बदल त, तय स प रर ठ तह ल वर चलन अस म त त. प रर ठ तह ल वर चलन द न प रक रच असत. १) प रवठ च व सत (Expansion of Supply) : इतर घ टक वस रर असत न क ष मतह त र ढ झ ल य म ळ प रर ठ तद खह ल र ढ त, तय स प रर ठ च व स त र अस म त त. क ष मत र ढल य म ळ प रर ठ तय च प रर ठ र क र वर र रचय ब ज स सरकत. आक त क र.४.६ ष मधय अध क स पष ट क ल आ. प रवठ नगस खय आक त क र.४.६

52 आक त क र.४.६ ष मधय क अक ष वर प रर ठ र य अक ष वर क ष मत द खवर लह आ. क ष मत क र र न क १ र ढलह असत प रर ठ ब नगस ख य वर न ब १ अस त. प रर ठ तह ल बदल पप य प रर ठ र क र वर ष मन न द खवर ल आ. य ल च प रर ठ तह ल व स त र अस म त त. २) प रवठ च स क च (Contraction of Supply) : इतर घ टक वस रर असत न क ष मत कष मह झ ल य म ळ प रर ठ द खह ल कष मह त. तय स प रर ठ च स क च अस म त त. क ष मत कष मह झ ल य म ळ प रर ठ तय च प रर ठ र क र वर ख लचय ब ज स सरकत. आक त क र.४.७ ष मधय स पष ट क ल आ. क मत य क क २ ० प म ब 2 पप = प रवठ वक र नम = प रवठ स क च न ब प प रवठ नगस खय आक त क र.४.७ आक त क र.४.७ ष मधय क अक ष वर प रर ठ नगस खय आण य अक ष वर वस त चह वक ष मत दर शवर लह आ. क ष मत क र र न क २ र र आलह असत प रर ठ नगस खय ब र र न ब २ एर ढह कष मह त. प रर ठ तह ल बदल पप य प रर ठ र क र वर नष म य द श न दर शवर ल आ य ल च प रर ठ तह ल स क च अस म त त. प रवठ त ल बदल (Changes in Supply) : क ष मत वस रर असत न इतर घ टक तह ल बदल ष म ळ वस त च प रर ठ बदलत, त व ह तय स प रर ठ तह ल बदल अस म त त. प रर ठ तह ल बदल द न प रक रच आ त, त ख लह लप रष म ण : १) प रवठ त ल व ढ/व द ध : क ष मत वस रर असत न इतर घ टक त बदल झ ल य म ळ म ज उतप न घ टक चय वकष मतह त घ ट, कर चय प रष म ण त घ ट, त त र क स ध रण इतय ष मधय अन क ल बदल झ ल य म ळ प रर ठ र ढत, तय स प रर ठ तह ल र म धह अस म त त. त य म ळ प रर ठ 42 र क ष म ळ प रर ठ र क चय उजर ह कड सरकत. आक तह क.४.८ ष मधय खवर ल आ. क मत य क प प १ पप = ष म ळ प रवठ वक र प १ प १ = प रवठ वक र च सर न तर त प रवठ वक र म ० ब प रवठ नगस खय आक त ४.८ आक तह ४.८ ष मधय क अक ष वर प रर ठ नगस खय आण य अक ष वर क ष मत दर शवर लह आ. क य ष स रर वकष मतह ल प रर ठ ब नगस ख य वर न ब १ नगस खय एर ढ र ढत. त य म ळ प रर ठ वक र पप र र न प १ प १ वक र उजर ह कड सरकत. तय ल च प रर ठ तह ल र म धह अस म त त. २) प रवठ त ल घट/ऱ स (Decrease in Supply) : वस रर क ष मत असत न इतर घ टक त प रत क ल बदल झ ल य म ळ म ज उतप न घ टक चय वकष मतह तह ल र ढ, कर चय प रष म ण त र ढ, ज न उतप न त त र इतय त बदल झ ल य म ळ प रर ठ कष मह त. तय स प रर ठ तह ल घ ट अस म त त. त य म ळ प रर ठ र क ष म ळ प रर ठ र क चय ड र ह कड सरकत. प ढह ल आक त क र.४.९ ष मधय स पष ट क ल आ. प रवठ नगस खय आक त क र.४.९ प न ब १ प १

53 आकक त क र.४.९ ष मधय क अक ष वर प रर ठ नगस खय द खवर लह आ र य अक ष वर क ष मत द खवर लह आ. क य वस रर वकष मतह ल प रर ठ ब नगस ख य वर न ब २ एर ढ कष मह त. त य म ळ प रर ठ वक र पप र र न प २ प २ अस ड र ह कड सरकत. तय ल च प रर ठ तह ल घ ट अस म त त. त म ल म ह त हव! प रवठ - प रर ठ ह स क ष म अर थश स तह य स कलपन आ. वर वशष ट र ळह वर वशष ट वकष मतह ल स ठ तह ल ज भ ग प रतयक ब ज र त वर क स ठह आणल ज त त प रर ठ य. समग र प रवठ - सष मग प रर ठ ह स र ल अर थश स तह य स कलपन आ. व श ष ट र जग र प तळह असत न स य जक ल अप वक त असल ल उतप न च वकष म न वर क ष म लय म ज सष मग प रर ठ य. खर च आण प र प चय स कलपन : अ) खर च स कलपन : स य जक ज व ह उतप न च क र य करत, त व ह तय ल वर वर ध उतप न च घ टक र पर र ल गत त. जस, कच च ष म ल, श ष म, भ डर ल इतय ह. य घ टक च ष म बदल द य व ल गत. य घ टक र र क लय ज ण ऱय खर च ल च उतप न खर च अस म त त. उतप न त र ढ झ लय स उतप न खर चद खह ल र ढत. य खच ग ष मधय ख लह ल तह न स कलपन च सष म र श असत. १) एक ण खर च - स य जक न वस त चय उतप न स ठह आर शयक असण ऱय उतप न घ टक र र क ल ल खर च म ज च एक ण खचग य. उतप न चय वर वर ध प तळ य र र क ल ज ण र एक वस रर खर च आण एक ण बदलत खर च य चह ब रह ज क लय स एक ण खचग वष मळत. स त - एक ण खर च = एक ण तसर खर च + एक ण बदलत खर च TC = TFC + TVC वस रर खर च - वस रर घ टक र र क ल ज ण र खर च. उद., जष मह न, य त र इतय ह. बदलत खर च - बदलतय घ टक र र क ल ज ण र खर च. खर च उतप न चय प रष म ण त बदलल ज त. उद., श ष म, कच च ष म ल, ऊर ज, इ धन इतय ह. २) सर सर खर च : सर सरह खचग म ज च प रतय क नगस खय चय उतप न स ठह य ण र खचग य. एक ण खर च ल एक ण नगस खय न भ गलय स सर सरह खचग वष मळत. सर सरह खर च = एक ण खर च एक ण नगस खय AC = TC TQ उद., सष मज ४० नगस खय चय उतप न स ठह य ण र खर च ८०० ` एर ढ आ तर सर सरह खर च क तह? एक ण खर च सर सरह खर च = एक ण नगस खय AC = TC TQ = ८०० ४० \ सर सरह खर च = २० ` ३) स म नत खर च : एक ज द नगस खय च उतप न क लय न तर एक ण खर च त झ ल लह वनव वळ र ढ म ज सह ष म नत खर च य. स त : स म नत खर च = अध क नगस खय चय उतप दन न तरच खर च - एक ण खर च उद., सष मज ४ नगस खय च एक ण उतप न खर च २००` अस ल आण प चवय नगस खय च उतप न क लय स एक ण उतप न खर च २५० ` एर ढ य त. तर सह ष म नत खर च क तह? स त : स मष म नत खचग = अध क एक नगस खय चय उतप न न तरच खर च- एक ण खर च श ध प ह! MCn = TCn TCn-1 = २५०-२०० = ५० सह ष म नत खर च = ५० ` प रत द न ६०० नगस खय चय उतप न स ठह य ण र एक ण खर च ३०,००० ` आ. तर सर सरह खर च क ढ. 43

54 अ ) प र प स कलपन : वर वर ध वकष मत न ब ज र त र स त चय वर क न तर उद र स स थ ल वष मळण रह रक कम म हणज प र प तह य. प र प तह चह स कलपन ह एक प र प तह, सर सरह प र प तह आण सह ष म न त प र प त य चय शह स ब वधत आ. १) एक ण प र प : वस त चय वर क न तर उद र स स थ ल वष मळण रह एक ण रक कम म हणज एक प र प तह य. उद रस स थ च एक ण उतपन न य. प ढह ल स त चय स यय न एक प र प तह ष म जलह ज त. स त - एक ण प र प = एक ण नगस खय क मत उद., सष मज उद रस स थ न ` २०० प रष म ण १५ ट बल चह वर क क लह. तर एक प र प तह वकतह? एक ण प र प = एक ण नगस खय क मत = १५ ट बल २०० ` एक प र प तह = ३०००` २) सर सर प र प : प रतय क नगस खय चय वर क न तर वष मळण रह रक कमम हणज च सर सरह प र प तह य. एक प र प तह ल एक ण नगस खय न भ गल असत सर सरह प र प तह वष मळत. एक प र प तह \ सर सरह प र प तह = एक ण नगस खय उद., सष मज १५ ट बल वर कलय न तर एक प र प तह ३०००` अस ल तर सर सरह प र प तह वकतह? एक प र प तह \ सर सरह प र प तह = एक ण नगस खय सर सरह प र प तह = AR = TR TQ ३००० १५ = २०० ` ३) स म नत प र प : एक ज द नगस खय चय वर क न तर एक ण प र प तह त झ ल लह वनव वळ र ढ म ज सह ष म नत प र प तह य. ख लह ल स त चय स यय न सह ष म न त प र प त क ढलह ज त. \ स म नत प र प = अध क एक नगस खय चय व क र न तरच प र प - एक ण प र प उद., सष मज २० ट बल चय वर क न तर एक प र प तह ४००० ` अस ल आण २१ व य ट बल चय वर क न तर एक प र प तह ४२००` एर ढह झ लह अस ल तर सह ष म नत प र प तह वकतह? \ स म त प र प = अध क एक नगस खय चय व क र न तरच प र प - एक ण प र प MR n = TR n TR n-1 = ४२००-४००० सह ष म न त प र प त = २००` श ध प ह! जर उद रस स थ न ९५ ` दर न ४०० नग वर कल तर तय चह एक प र प तह र सर सरह प र प तह क ढ. सव धय य प र. १. ख ल ल व ध न प र ण कर : १) ज व ह प रर ठ र क र रचय व शन ज त, त व ह तय च असण र उत र. १) धन त मक २) ॠण त मक ३) प ररष म धन त मक न तर ॠण त मक असत. ४) श नय २) प रर ठ वक र तय च र क र वर र रचय व श न सरकण म ज च. 44 १) प रर ठ स क च २) प रर ठ च ऱ ह स ३) प रर ठ च व स त र ४) प रर ठ तह ल र ढ ३) ज व ह प रर ठ र क ष म ळ प रर ठ र क चय उजवय ब ज स सरकत तय स म त त. १) प रर ठ स क च २) प रर ठ च ऱ ह स ३) प रर ठ च व स त र ४) प रर ठ तह ल र ढ

55 ४) इतर पररवस रत स थ र असत न क र ळ क ष मत कष मह झ ल य म ळ नगस खय कष मह ण म ज च १) प रर ठ च स क च २) प रर ठ च ऱ ह स ३) प रर ठ च व स त र ४) प रर ठ तह ल र ढ ५) एक ण ज द नगस खय चय वर क न तर एक प र प तह त झ ल लह न व वळ र ढ म ज. १) एक प र प तह २) सह ष म न त प र प त ३) सर सरह प र प तह ४) सह ष म नत खर च प र. २. सहस ब ध प र ण कर : १) प रर ठ च व स त र क ष मत र ढ प रर ठ च स क च एक ण प र प तह २) एक प र प तह सर सरह प र प तह : एक ण नगस खय ३) एक ण खर च एक वस रर खर च + एक ण बदलत खर च सर सरह खर च ४) ष म र ह र क प रर ठ वक र र र ज ण र ५) प रर ठ तह ल बदल इतर घ टक वस रर प रर ठ च वर चलन प र. ३. य ग य आर थ क प र भ ष क शब द स चव : १) वस रर घ टक र र क ल ज ण र खर च २) प रतय क नगस खय चय उतप न च खर च ३) एक ज द नगस खय चय उतप न ष म ळ एक ण खर च त ण रह न व वळ र ढ. ४) प रतय क नगस खय चय वर क न तर वष मळण रह प र प तह. प र. ४. फरक सपष ट कर : १) स ठ आण प रर ठ २) प रर ठ च व स त र आण प रर ठ तह ल र ढ ३) प रर ठ च स क च आण प रर ठ च ऱ ह स ४) सर सरह खर च आण सर सरह प र प तह प र. ५. ख ल ल प तक वर न प रश न च उतत द : अ) च कल टच प रवठ प तक क मत प रवठ नगस खय १० २०० १५ २० ३०० २५ ३५० ३० ३५ ४० १) र रह ल प रर ठ प तक प र ण कर. २) र रह ल प रर ठ प तक चय स यय न आक तह क ढ आण र रह ल आक तह च स पष ट करण कर. ३) क ष मत आण प रर ठ य तह ल स स ब ध स पष ट कर. ब) बट ट ब ज र प तक च न र क षण कर न ख ल ल उतत द. क मत ` उद ग स सर (क.ग र.) ब ज र प रवठ (क.ग र.) अ ब क १ २० ४५ १०० २ ३७ ३० ४५ ३ ४० ५५ १३५ ४ ४४ ५० १५४ १) ब ज र त उद रस स र नह क ल लय ब ट ट नगस खय च प रर ठ र रह ल प तक ष मधय प र ण कर. २) प तक चय स यय न ब ज र प रर ठ वक र क ढ न तय च स पष ट करण कर. प र. ६. ख ल ल प रश न च उतत द : १) एक ण खचग र एक प र प तह य स कलपन स पष ट कर. २) प रर ठ न र ध र त करण र घ टक स पष ट कर. प र. ७. सतवसत उतत द : १) प रर ठ च न यष म अपर द स स पष ट कर. 45

56 ५ ब ज र च प रक र (Forms Of Market) प रसत वन : स ष म नयत: ब ज र म हणज व श ष ट ठ क ण क र स थळ य; ज थ र स त र स र चह खर ह -वर क क लह ज त. पण अर थश स त त ब ज र म हणज एक व श ष ट ठ क ण नस न अशह व यवस थ आ क जय ष मधय वर क त र ग र हक प रतयक वक र अप रतयक रह तय एकष म क चय स पर क त य त त आण र स त र स र चह र णघ र ण करत त. ब ज र च वय खय : ऑरस टह न क नड य अर थश स त ज चय ष मत न स र जय ठ क ह र स त चह खर ह -वर क क लह ज त अशह एख ह व श ष ट ज ग म हणज ब ज र नस न अस स प र ण भ प रद श, क जय त खर ह र आण वर क त य च परस पर शह इतक जर ळच स ब ध असत क जय ष म ळ एक च र स त चह वक ष मत सर वत र स ज आण लर कर सष म न णय चह प रर म त त असत. अश प रक र, ब ज र ह स भ वय ग र हक आण स भ वय वर क त य चय तह ल परस पर स ब ध च एक ज ळ आ. ज व ह ख लह ल ग ष ट अवस ततर त असत त त व ह च ब ज र वनष म ग त. १) ग र हक आण वर क त २) र स त वक र स र य चह खर ह आण वर क ३) र स त चह वक ष मत I) सरळ अ) स थ न क आ) र ष ट र य इ) आ तरर ष ट र य ब ज र च वगग करण II) क ळ ४) ग र हक आण वर क त य चय तह ल जर ळच स ब ध ५) ब ज रवर षयक ज न ब ज र च वगग करण : ब ज र च वर ग करण ख लह लप रष म ण करत य त. ख लह द ल लय आकक तह ५.१ ष मध य ह दर शवर ल आ. I) सरळ न स र : १) सर तनक ब ज रप ठ : स थ न क ब ज र म हणज अस ब ज र, क जय त ग र हक र स त च उतप न जय वठक ह त तय च ठ क ण ह न र स त खर ह करत त. २) र ष ट य ब ज रप ठ : र ष ट र य ब ज र द श तर गत ब ज र य. प रतय क र ष ट र य ब ज रप ठ ल तय श तह ल न यष म ल ग त त. ३) आ तरर ष ट य ब ज रप ठ : आ तरर ष ट र य ब ज रप ठ ह ज गत क ब ज रप ठ अस न ज य मधय र ष ट र य सह ष म ओल ड न र स त र स र च आद नप रद न त. II) क ळ न स र : १) अतयलपक ळ : अतयलपक ळ म हणज अस क ळ क जय ष मधय र स त च प रर ठ र ढर त य त न ह. तय ष म ळ र स त चह वक ष मत ष म र ह वनध ग र त करत. क ळ क ह द र स च क र आठर ड च असत. जय त र स त च प रर ठ र ढवर त य त न ह. अ) अतयलपक ळ अ) प र ण स पर ध आ) अलपक ळ इ) ह घग क ळ ई) अवत ह घग क ळ III) सपध थ आ) अप र ण स पर ध १) ष मत रह २) अलप वधक र ३) ष मत रह य त स पध ग आक त ५.१ 46

57 २) अलपक ळ : अलपक ळ एक र ष ग प क कष मह क ल र धह च क ळ आ. य क ळ त र स त र स र च प रर ठ क ह प रष म ण त आद न च (उद. श ष म) सष म य जन कर न वस त च प रर ठ र ढवर त य ण शक य आ. ३) द र घक ळ : ह घग क ळ अस क ल र धह य, जय त उतप न च घ टक आण उतप न खर च बदलण शक य असत. ह घग क ळ त उद रस स र न सर ग प रक रचय खर च शह ज ळर न घ ण श य त. क ल र धह क ह वर ष च असत. उद. स ध रणपण ५ वर ष पयय त. ४) अत द र घक ळ : अवत ह घग क ळ म हणज अस क ळ जय ष मधय उतप न चह सर ग आद न (ष स रर आण बदलत ) बदलत य ण शक य असत. क ल र धह ५ वर ष प क अध क असत. III) सपधध न स र : अर थश स त त वर क त र ग र हक य चय तह ल स पध ग ब ज र चय र रव करण तह ल अत शय ष म त र च न कष आ. वर क त य ष मधह ल स पर ध वर आध र त ब ज र तह ल वर वर ध प रक र च अभय स कर य. अ) प र ण सपध थ अर थ व वय खय : प ग स पध ग ह प रतयक ब ज र प क एक आदर श आण क लपवनक स कलपन आ. वष मस स ज न र ब नसन य चय शब द त ज व ह प रतय क उतप क चय उतप न ल असण रह ष म र ह प र ण लर चह क असत त व ह प र ण स पर ध अष स तत व त य त. प ग स पध ग अस ब ज र आ क जय त वर क त र ग र हक अस खय असत त. सर ग वर क त आण ग र हक क णतय ह वनबय ध वशर य एकज नसह र स त चह खर ह वर क करणय त ग तल ल असत त. तस च ग र हक र वर क त य न ब ज र ष स रतह च प ग ज न असत. प र ण स पधव चह र वशष ट ख लह लप रष म ण आ त. १) अस खय तवक र त व अस खय ग क : प ग स पधव त अस खय वर क त र अस खय ग र हक असत त. अग दर उल ख क लय प रष म ण एक ण ब ज र त प रतय क वर क त र ग र हक य च स भ ग नगणय असत. तय ष म ळ क णत ह एक वर क त ब ज र तह ल वकष मतह र र प रभ र प ड शकत न ह. अश प रक र प ग स पधव त वर क त क ष मत स र ह क रण र असत त. 47 तस च ग र हक चह ह स खय प रच ड असत. प रतय क ग र हक चह खर ह ह एक ण खर ह च अलपस भ ग असत. तय ष म ळ र स त चय वकष मतह र र क णत ह ग र हक प रभ र प ड शकत न ह. २) एकज नस वसत : प ग स पधव च ष म त र च र वशष ट म हणज अस खय वर क त य कड न वर कलह ज ण रह र स त ह ग र हक चय द ष ट न आक र, र प, र र, चर इ. ब बतह त एकज नसह असलह प व ज. सर ग र स त परस पर न प र णत: पर य यह असत त. ३) म क त प रव श आण न र गमन : य ब ज रप ठ त प रर श आण न रग ष मन र र क ठल ह वनबय ध नसत त. जर नफय चह आश अस ल तर उद रस स र ब ज र त प रर श करत त आण त ट चह शक यत अस ल तर ब ज र त न न रग ष मन करत त. ४) एकच क मत : प ग स पधव चय ब ज र त एकच क ष मत असत, जह ष म र ह आण प रर ठ य चय आ तरवक य न न र ध र त त. ५) ब ज र च स प र ण ज न : ग र हक आण वर क त य न ब ज र ष स रतह च स प ग ज न असत. प रतय क ग र हक आण वर क त य न र स त चह वक ष मत, ग र तत, दर ज, प रर ठ च स त इ. च ज न असत. ६) उतप दन घटक च प र ण गत श लत : प ग स पधव च आणखह एक र वशष ट अस क उतप न च घ टक प र णत: गत शह ल असत त. म हणज च श ष म, भ डर ल य स रख घ टक भ ग ल कद ष ट च नव ह, तर व य वस य कद ष ट य ह गत शह ल असत त. ७) व हत क खर च च अभ व : प ग स पधव त र स त चह वक ष मत सर वत र स रखह असत. क र र त क खचग रम ह त धरल ल नसत. य रम ह तक ष म ळ क ष मत सष म नत वनष म ग त. ८) सरक र हसतक ष प न ह : वन ग स तक प ध र प ग स पधव च ष म त र च र वशष ट आ. य च अर थ आर थ क घड ष म डह ष मधय श सक य स तक प च प र णत: अभ र असत. प र ण सपधध त ल क मत न श चत : प ग स पधव त र स त चह वक ष मत ष म र ह आण प रर ठ य चय आ तरप रक य त न न श च त त. य ल सष मत ल क ष मत अस

58 म हणत त. ष म र शलन क ष मत न श च तह चय य प रवक य चह त लन क त र न क पड क पणय चय प रवक य शह क लह आ. जय प रष म ण क पड क पणय स ठह क त र चह न ह प तह आर शयक असत त, तय प रष म ण सष मत ल क ष मत न श च तह स ठह ष म र ह आण प रर ठ द न ह घ टक ष म त र च असत त. ख लह ल क ट क च य व आक तह चय स यय न स पट क ल आ. तक त क र. ५.१ म गण आण प रवठ क ष टक सफरच द च क मत (प रत क ल `) म गण (क.) प रवठ (क.) म गण व प रवठ स ब ध १०० ५००० १००० ष म. > प. २०० ४००० २००० ष म. > प. ३०० ३००० ३००० म. = प. ४०० २००० ४००० ष म. < प. ५०० १००० ५००० ष म. < प. क ष टक सपष ट करण : क ट क ५.१ र र न ख लह ल न षकषग क ढत य त त. १) ज व ह क ष मत १०० र पय र र न २०० ` पयय त र ढत त व ह ष म र ह ५००० क ल र र न ४००० क ल पयय त कष मह त, तर प रर ठ १००० क ल र र न २००० क ल पयय त र ढत. क रण क ष मत र ढलय ष म ळ ष म र ह कष मह त तर क ष मतर ढह बर बर प रर ठ ह र ढत. ह अशह ष स रतह आ क, ज थ ष म र ह ह प रर ठ प क ज स त आ. य ल अत रर त ष म गण म हणत त. २) ज व ह क ष मत ३०० ` पयय त र ढत त व ष म र ह आण प रर ठ ३००० क ल, इतक सष म न त. ह अशह ष स रतह आ क जय वठक ह ष म र ह आण प रर ठ सष म न त त. ह सष मत ल चह ष स रतह आ. म हण न ३०० ` ह सष मत ल क ष मत आ. ३) ज व ह क ष मत ४०० ` र र न ५०० ` पयय त र ढत, त व ह ष म र ह २००० क ल र र न १००० क ल पयय त कष मह त आण प रर ठ ४००० क ल र र न ५००० क ल पयय त र ढत. अश प रक र प रर ठ ष म र ह प क ज स त त. क ष मत न श च तह चह ह प रवक य ख लह ल आक तह ५.२ ष मधय शग वर लह आ. 48 क मत (`) य ५०० ४०० ३०० २०० १०० म प वसत च म गण व प रवठ अत रर त प रर ठ पप > ष मष म ० १००० २०००३०००४००० ५००० स ष मष म > पप अत रर त ष म र ह म गण व प रवठ (क.ग र.) आक त क र. ५.२ प ष मष म = पप आक तह त क अक ष वर ष म र ह र प रर ठ दर शवर ल आ. तर य अक ष वर क ष मत दर शवर लह आ. ष मष म ष म र ह र क आ. त ख लह सरकण र अस न क ष मत आण ष म र ह य तह ल वयस त स ब ध दर शवर त. तर पप र र सरकत ज ण र प रर ठ वक र अस न त क ष मत आण प रर ठ य च सष म स ब ध दर शवर त. ष म र ह आण प रर ठ वक र एकष म क न स वब त छ दत त म हण न स सष मत ल वब आ. ३०० ` ह सष मत ल क ष मत आण ३००० क ल ह सष मत ल स खय वनष शचत त. ह सष मत ल क ष मत ब ज र ष म र ह आण ब ज र प रर ठ य नह न श च त क लह आ. आ) अप र ण सपध थ : अप ग स पध ग ब ज र च अस प रक र आ क जय त स पर ध य त ब ज र चह सर ग र वशष ट आढळत न ह त, तर क ह र वशष ट आढळत त. १) मक त द र : अर थ आण वय खय : ष मत रह (monopoly) य शब चह उतपत त Mono म हणज एक आण Poly म हणज वर क त य ग र क शब प स न झ लह आ. ष मत रह म हणज अस ब ज र, जय त एकच वर क त अस न तय च स प र ण ब ज र प रर ठ य वर न य त रण असत र तय च य वस त ल जर ळच पर य य नसत. इ. एच. च बरलह न य चय ष मत, ष मत रह म हणज एक उद रस स र जह स प र ण प रर ठ य वर न य त रण ठ र त आण ज ल ब ज र त अर ह जर ळच पर य य नसत. म

59 ष मत रह चह र वशष ट ख लह लप रष म ण आ त : १) एकच व क र त : ष मत रह त र स त च उतप क क र वर क त एकच असलय ष म ळ वर क त य ष मधय स पध ग नसत. पर त ग र हक चह स खय ज स त असत. २) पर य य वस त च अभ व : ष मत र चय उतप न ल जर ळच पर य य नसत त. तय ष म ळ ग र हक चय पस तह ल र र नसत. त य न ष मत र कड न एकतर र स त वर कत घय र ह ल गत क र र स त प स न र वचत र र ल गत. ष मत रह त ष म र ह चह छ दक लर वचकत श नय वक र नक र तष मक असत. ३) प रव श वर तनबब ध : क यद शह र, न सर ग क र त त र क ब धन ष म ळ इतर स पर धक चय ब ज र तह ल प रर श र र ब धन य त त. ४) ब ज र प रवठ वर प र ण न य त रण : ष मत र च ब ज रप रर ठ य वर प र ण न य त रण असत. त र स त च एकष म र उतप क र वर क त असत. ५) क मतकर त : ष मत र च स प र ण ब ज र प रर ठ य वर न य त रण असत. तय ष म ळ ष मत रह उद रस स र स र त:चय ष म ल चह /उतप न चह वकष मत न श च त करत. तय ष म ळ ष मत र क ष मतकर त असत. ६) म लयभ द : ष मत र क ष मतकर त असलय ष म ळ त एक च वस त ल र रर गळ ग र हक न क लपरत व, स थलपरतर र रर गळ वक ष मतह आक र शकत. अश प रक र ष म लयभ ष मत रह ब ज र च प रष म ख र वशष ट आ. र लर चय प रर स त वर द रव र ज षठ न गर क य न त क ट त सर लत द लह ज त. ७) उद गस सर ह च उद ग : ष मत र तय चय उतप न च एकष म र उतप क र वर क त असत. तय ष म ळ ष मत रह त उद रस स र च उद र असत. * मक त द र च प रक र : मक त द र च प रक र ख ल लप रम ण आह त. १) ख जग मक त द र : ज व ह एख ह वयत ह /ख जरह स स र ष मत रह उद रस स र च न य त रण करत त व ह तय स ख जरह ष मत रह म हणत त. ख जरह ष मत रह ह नफय न प र र त झ ल लह असत. उद., ट ट सष म. २) स र वजन क मक त द र : ज व ह एख ह उतप नस स र 49 प र णत: सरक रचय ष म लक चह, सरक रन न य त र त क ल लह आण सरक रन च लवर ल लह असत, त व ह तय स स र ग जन क ष मत रह अस म हणत त. ह ष मत रह कलय क रह त न प र र त झ ल लह असत. उद., भ रतह य र ल व. ३) क यद श र मक त द र : प ट ट, ब धच न ह, स र वष मतर अध क र य स रखय श सन चय क यद शह र तरत द ष म ळ वनष म ग झ ल ल य मक त द रह स क यद शह र ष मत रह अस म हणत त. न ह क त झ ल लय वय प रह वचन चय अ तर गत स भ वय स पधग क न प रर श करणय स य ष मत रह त ष मन ई क लह ज त. तस च तय वचन ह च क र आक र च अन करण करणय स ठह ष मन ई क लह ज त. उद., अष म लचह उतप न. ४) न सर ग क मक त द र : व श ष ट स थल, र ष म न, पर जनयष म न इ. न सर ग क पररष स रतह ष म ळ वनष म ग झ ल ल य मक त द रह स न सर ग क ष मत रह अस म हणत त. उद., प ज बच गह. ५) स ध मक त द र : स ध य मक त द रह त वर क त क र उद रस स र एक प रक रचय उतप न स ठह सर ग ग र हक न एकच क ष मत आक रत. ६) म लयभ द तमक मक त द र : ष म लयभ द तष मक ष मत रह त उद रस स र एक च प रक रचय उतप न स ठह र रर गळ वकष मतह आक रत. उद., ड टर र रर गळ र ग कड न र रर गळह फ आक रत त. ७) ऐशचछक मक त द र : जह र घ ह स पर ध ट ळणय स ठह क ह ष मत र स र चछ न एक त य त त र ष मत र च र ट स र पन करत त. उतप व त क ल लय र स त चह वर क कर न ष म ततष म नफ वष मळवर य ष म ळ स यह च त. उद., ओप क (OPEC) त म ल म ह त हव! वयक त न स र ड क टर र रर गळ र ग ण कड न र रर गळह फ आक रत मक त द र त म लयभ द च प रक र सरळ न स र क ळ न र प व पर न स र ग ष मह र श रह भ ग तह ल घरभ ड भ न न असत द र स प क र त र चय प रर स स ठह प रर सभ ड ज स त असत घरग तह र पर र वय प रह र पर न स र र ह ज दर भ न न असत

60 श ध प ह! ख लह ल उतप न न स र ष म त रह च प रक र. १) आस ष मधह ल च २) अण उर ज ३) एख द वय प रह ब क च ब धच न ह त म ल म ह त आह क? ग र हक चह ष मत रह ह ष मत रह चय वर र द ध आ. ज व ह एक ग र हक र अन क वर क त असत त, त व ह ग र हक चह ष मत रह वनष म ग त. ग र हक चह ष मत रह द वष मग ळ प रक र आ. ष मत रह त वर क त जय प रष म ण ग र हक च श षण कर शकत. तय प रष म ण ग र हक च य मक त द रह त ग र हक वर क त य च श षण कर शकत. श ष मब ज र त ज व ह एख द न य त (ष म लक) व श ष ट प रक रचय ष मज र च उपय ग कर न घ त त व ह ग र हक चह ष मत रह वनष म ग त. २) अलप तधक र (Oligopoly) : अलप वधक र (Oligopoly) य शब चह उतपत त ग र क शब oligoi म हणज अलपस खय आण pol म हणज वर क त य शब द प स न झ लह आ. अलप वधक र म हणज अस ब ज र क जय त क ह वर क त एकज नसह र स त च क र वर भ द त र स त च उतप न करत त. उद. ष म बईल स र प रवर र, वसष म ट क पनह इतय ह. अलप वधक र ब ज र चह र वशष ट प ढह लप रष म ण : १) क ह व क र त : अलप वधक र ब ज र त क ह उद रस स र क र वर क त असत त. ब ज रप ठ र र क ह स स र च र चग स र असत. तस च त य च वकष मतह र र र र स त चय उतप न र र ह लक षण य न य त रण असत. २) परसप वल बन : प रत स पर धक नह घ तल लय क णतय ह न र णय चय ब बतह त वर क त य न क र र ल गत. य ब ज र त क ह वर क त असलय ष म ळ एख द उद रस स थ न वस त चय वकष मतह त बदल क लय स इतर उद रस स र न ह स पधव त व टक न र णय स ठह त य चय शह ज ळर न घ य व ल गत. ३) ज ह र त : अलप वधक र ब ज र त ज व र त प रभ र ह स धन आ. अलप वधक र त उद रस स र ज स तह तज स त 50 ब ज रप ठ क बह ज करणय चय उद श न आक ष मक र आकर षक ज व र त ष म ह ष म तह घ ऊ शकत. ४) प रव श वर तनबब ध : क पनय ज व ह प व ज त व ह स जपण उद र त न ब र पड शकत त. पर त तय त प रर श करणय स ठह व श ष ट अडथळ य न त ड द य व ल गत. जस क सरक रह परर न, प ट ट इतय ह. ५) सम नत च अभ व : उद रस स र चय आक र चय ब बतह त असष म नत असत. क ह आक र न ल न तर क ह ष म ठ असत त. ६) अन श चतत : य ब ज र त लक षण य/वर च र त घ णय इतपत अन श च तत असत. क रण य ब ज र त उतप क च य वर तन च स र र प वर वर ध प रक रच असत. प रवतस पधव उद द ष ट चय ब बतह त एकष म क शह तवष मळर ह कर न एकष म क न स क यग ह कर शकत त क र एकष म क शह स घषग ह कर शकत त. ३) मक त द र य क त सपध थ : सवचछत स ठ व परणय त य ण ऱय व गव गळ क पन य च उतप दन आक त ५.३ अर थ व वय खय : प रतयक वयर र त आढळ न य ण र ब ज र च प रक र म हणज ष मत रह य त ब ज र य. य ष मधय प ग स पध ग र ष मत रह चह क ह र वशष ट एकव ततपण आढळ न य त त. प र. इ. एच. च बरलह न य नह १९३३ स लह प रक श त झ ल लय त य चय Theory of Monopolistic Competition य प स तक त ष मत रह य त स पधव चह स कलपन प ररष म ष म डलह. च बरलह न य चय ष मत, ष मत रह य त स पध ग म हणज अशह स पर ध क जय त अन क वर क त अर ह जर ळच पर य य असल लय पर त प र ण पर य य नसल लय र स त च उतप न करत त.

61 ष मत रह य त स पधव चह र वशष ट ख लह लप रष म ण १) अन क व क र त : ष मत रह य त स पधव त वर क त य चह स खय ज स त असत. पर त त लन न प ग स पधव तह ल वर क त य प क कष मह असत. य क रण ष म ळ वर क तय च र तग न ष मत रह प रष म ण असत. २) अस खय ग क : ष मत रह य त स पधव त अस खय ग र हक असत त. पर ण ष मह, क णत ह ग र हक र यक त कपण आपलय ष म र ह त बदल कर न र स त चय वकष मतह त बदल घडर न आण शकत न ह. ३) वसत भ द : र स त भ ष मत रह य त स पधव च ष म त र च र वशष ट आ. य ब ज र त अन क उद रस स र व श ष ट र स त च उतप न करत त. पर त प रतय क उद रस स र च उतप न ब ज र तह ल द सऱय उद रस स र चय उतप न प क ष व गळ असत. य ल च र स त भ द अस म हणत त. र स त भ द ब णड (छ प), वय प रह वचन ह ( टट ड ष म र क), र स त चह आकर षक ब ध ह, दर ज, नक ष क ष म, र र, र ट न, आक र इ. ब बत त आढळत. य च अर थ उद रस स र चय उतप न ल जर ळच पर य य आढळत त आण त य चय ष म र ह चह छ दक लर वचकत अध क आ. उद. भ ष म ध वनह (ष म ब ईल), शह तप य इ. ४) म क त प रव श व न र गमन : प ग स पधव प रष म ण य ह ब ज र त नर ह न व यवस य स स र न ष म त प रर श असत. तय चप रष म ण त ट त असलय स क णतह ह उद रस स र उतप न ब कर न स पधव त न ब र पड शकत. ५) व क र खर च : वर क खचग ष मत रह य त स पधव तच आढळत. उतप क चय उतप न ल अध क ष म र ह वनष म ग करणय स ठह र र स त चह वर क र व ढवर णय स ठह कर र ल गण र खर च म हणज च वर क खचग य. ज व र त, द रदर शन, आक शर ह, फलक ज व र तह, प रदर शन, ष खडक प रदर शन, ष म फत भ ट र स त, ष म फत नष म न र स त इतय च सष म र श वर क खर च त त. ६) जवळच पर य य : ष मत रह य त स पधव त र स त न अर ह जर ळच पर य य उपलबध असत त. उद., वर वर ध क पन य च स बण, शह तप य इ. ७) गटस कलपन : ष मत रह य त स पधव त च बरलह न य नह उद र य स कलपन ऐर जह र ट चह स कलपन र परलह. एकज नसह र स त च उतप न करण ऱय स स र च सष म द य म हणज उद य ग ह य, तर एकष म क न जर ळच पर य य असण ऱय र र स त भ वनष म ग करण ऱय स स र च सष म द य म हणज र ट य. उद., औषध उतप व त करण ऱय स स र च सष म. श ध प ह! ख लह व ल लय उतप न ल जर ळच पर य य श ध. क र. उतप दन पर य य वसत १. ज वष मनह त ल २. क लग ट ट थप स ट ३. र ड ल बल च ४. ब क फ ५. ॲष टव ह द च क सव धय य प र. १. अ) य ग य पर य य न वड : १) अर थश स त र यद ष ट ब ज र त ख लह ल घ टक च सष म र श त. अ) जय वठक ह र स त र स र चह खर ह -वर क क लह ज त. ब) ग र हक आण वर क त एकष म क चय प रतयक वक र अप रतयक स पर क त य त त. क) र स त चह वर क करण र द क न ड) र रह ल सर ग पर य य १) अ आण ब २) ब आण क ३) अ, ब आण क ४) फ त ब २) ब ज रप ठ च वर ग करण स रळ चय आध र र र ख लह लप रष म ण क ल ज त. अ) स थ न क ब ज र, र ष ट र य ब ज र, आ तरर ष ट र य ब ज र ब) अतयलपक लह न ब ज र, स थ न क ब ज र, र ष ट र य ब ज र क) अलपक लह न ब ज र, र ष ट र य ब ज र, आ तरर ष ट र य ब ज र ड) स र वनक ब ज र, र ष ट र य ब ज र, अलपक लह न ब ज र. पर य य १) अ, ब आण क २) ब, क आण ड ३) फ त अ ४) अ आण ड 51

62 ३) एकज नसह र स त य ब ज र च र वशष ट आ. अ) ष मत रह ब) ष म त रह य त स पध ग क) प र ण स पर ध ड) अलप वधक र पर य य १) क, ड २) अ, ब, क ३) अ, क, ड ४) फ त क ४) प ग स पधव त वर क तय चह भ वष मक प ढह ल प रक रचह असत. अ) क ष मतकर त ब) क ष मत स र ह क रण र क) क ष मतभ द करण र ड) य प क न ह. पर य य १) अ, ब, क २) फ त ब ३) फ त क ४) अ आण क प र.२. प र भ ष क शब द स चव : १) क ह वर क त असल ल ब ज र २) ष म र ह र क र प रर ठ वक र एकष म क न ज य ब द त छ दत त अस वब ३) र स त चह वर क र व ढवर णय स ठह कर र ल गण र खर च ४) एकज नसह र स त च उतप न करण ऱय स स र च सष म द य ५) एकच र स त र स र स ठह र रर गळ ग र हक न र रर गळ क ष मतह आक रण. प र. ३. सहस ब ध सपष ट कर : १) प र ण स पर ध : ष म त प रर श आण न रग ष मन :: : प रर श र र वनबय ध २) क ष मत स र ह क रण र : :: क ष मत कर त : ष मत रह ३) एकच क ष मत : प र ण स पर ध : : भ न न क ष मत प र.४. गट त न बसण र शब द ओळख : १) वर क खर च ष म फत भ टर स त, फलक ज व र त, ष खडक प रदर शन, प ट ट २) ब ज र प रक र प र ण स पध ग, ष म त रह, अलप वधक र, अतयलपक लह न ब ज र ३) ष म त रह चह र वशष ट क ष मतकर त, प रर श वनबय ध, अन क वर क त, पर य यह र स त च अभ र ४) क यद शह र ष म त रह प ट ट, ओप क क पह र इ ट, ब धच न ह प र. ५. थ डक य त उतत ल ह : १) अलप वधक र ब ज र चह र वशष ट स र. २) ष मत रह च प रक र स र. प र. ६.ख ल ल तक तय च न र क षण कर न व च रल लय प रश न च उतत ल ह : क ळ च क मत (`) (प रत डझन) म गण प रत डझन प रवठ प रत डझन म गण व प रवठ स ब ध १० ५०० १०० ष म > प २० ४०० ष म > प ३० ३०० ष म = प ४० २०० ष म < प ५० ष म < प १) र रह ल त तय तह ल र क मय ज ग भर. २) र रह ल त तय चय आध र सष मत ल क ष मतन श च तह आक तह चय स यय न द खर. प र. ७. सतवसत उतत ल ह : १) ष मत रह य त स पधव चह र वशष ट स पट कर. २) प र ण स पधव चह र वशष ट स पष ट कर. 52

63 ६ तनदध श क (Index Number) प रसत वन : वन व श क अर थश स त र मधह ल सर ग वधक र परल ज ण र स खय श स तह य स धन आ. वन व श क म ज एक ठर वर क क ल र धह त चल ष मधह ल बदल (क र चल चय सष म द य ष मधह ल बदल) ष म जणय स ठह च एक स धन य. वन व श क ष म लत क ष मतप तळह ष मधह ल बदल ष म जणय स ठह वर कस त क ल त. आजचय क ळ त भ गभ डर ल ब ज र तह ल वकष मतह, र ह ष म न च वन व श क, औद वरक आण कक षह ष म ल च उतप न, न र य त र आय तह ष मधह ल बदल इतय ह घ टक स वर वर ध क त तह ल कल ष म जणय स ठह य च उपय ग क ल ज त. वन व श क च प रतयक पण ष म जष म प करत य त न ह. पण तय त न स प क बदल शग वर त य त त. त म ल म ह त आह क? तनदध श क च उगम : १७ वय शतक तह ल एक प रखय त इ ग रजह ल खक र ईस र न तय चय जनष मभ ष मह चय ष म रह ल शतक तह ल क ष मत र ढह बद दल ज ण न घ णय स ठह उतस क त. १८ वय शतक चय स र र तह ल वन व श क च र पर कर न अभय स झ ल त. १७०७ ष मधय वर लयष म फ ह टर डन १४४०-१४६० आण १६८६-१७०६ य क ल र धह तह ल गह, ओ ट स, बह नस, क पड, ष म स इत य द वस त चय वकष मत चह त लन क लह तह. य अभय स च न कष क वनक न प रह सह ओसष म(१७०७) य चय क ष म त स दर क ल आ त. १७३८ ष मधय र नसच च लसग डह फ र ड ट य न १५०८ आण १७३५ य द न क ल र ध स ठह एक स ध सर सर न र द श क तय र क ल आण सष म न वस त चय य ह तह ल खर च शह त लन क लह. जह.आर. क लव इ ट ल यन अस न तय चय क ष म त वन व श क प ररष मच न दवर ल ल द स न य त. तय नह १७६४ ष मधय स प क वक ष मतह स ठह स धय सर सरह पद धतह च स ध र त र प र परल. न दध श क चय वय खय : १) सप ईग ल : भ ग ल क स र न, र ळ य स दर भ त क र इतर र वशष ट म ज उतपन न, व यवस य इतय चय स प क बदल स ठह वक र बदल च प रष म ण द खवर णय स ठह र परल ल स ष खयक य स धन म ज वन व श क य. २) क र क सटन आण क वडन : वन व श क ह स ख य चह अशह शम खल आ क ज चय आध र क ल व स थ न प ष म ल तह ल बदल च ष म पन करत य त. तनदध श क च व श ष ट : १) वन व श क स ष खयक य स धन आ. २) वन व श क सर सरह क ढणय च एक व श ष ट स धन आ आण त श कड र रह क ढणय स उपय त ठरत. ३) एक व श ष ट क ळ त क र द न भ न न क ळ त क र द न भ न न स र न तह ल एक क र ज स त स ब वधत चल च पररष म ष म जणय स ठ न र द श क य स ष खयक य स धन च उपय र त. ४) ज वन व श क एक चल चय स यय न ष म जल ज त तय ल एक कक त वन व श क म त त. य उल ट ज वन व श क चल च य गट प स न तय र क ल ज त तय ल स य त वन व श क अस म त त. ५) वन व श क च ल र ष ग स ठह तय र क ल ज त. ६) जय र ष ग प स न बदल ष म जल ज त त तय ल ष म ळ र षग अस म त त. ७) ष म ळर ष ग च क ष मत वन व श क न ष मह १०० रम ह त धरल ज त आण तय न स र च ल र ष ग तह ल ष म लय प रष म ण ष म जल ज त. ८) अर थवयर स र तह ल कल र बदल ष म जणय स ठ न र द श क च र पर क ल ज त. म न तय ल आर थ क वक य च र य भ रष म पक अस म हटल ज त. त म ल म ह त हव! वन व श क त पर भ ष च र पर ष म ळ र षग : वनर डल लय र ष ग चह त लन ष म ळ र ष ग शह क लह ज त. त वर ष न र द श त करणय स ठह ० प रतयय र परल ज त. च ल र षग : वनर डल लय र ष ग शह त लन करणय स ठह च ल र ष ग चह ररज भ सत. च ल र ष ग स ठह १ प रतयय र परल ज त. 53

64 स क त क ल प P 0 = ष म ळ र ष ग तह ल वस त चह वक ष मत p १ = च ल र ष ग तह ल वस त चह वक ष मत q ० = ष म ळ र ष ग तह ल उपभ ग य र स त वक र खर ह चय र स त चह स खय q १ = च ल र ष ग तह ल उपभ ग य र स त वक र खर ह चय र स त चह स खय तनदध श क च प रक र : तनदध श क क ष मत वन व श क स खय तष मक वन व श क ष म लय वन व श क वर वशष ट त वन व श क १) क मत तनदध श क : वस त चय वकष मतह तह ल स ष म नय बदल च ष म पन करत. त द न भ न न क ल र धह रमय न वकष मतह चय प तळह चह त लन करत. २) स खय तमक तनदध श क : य ल प रष म णबद ध वन व श क अस ह म त त. अर थवयर स र चय उतप न तह ल क र उतप न चय भ त क प रष म ण तह ल बदल ष म जत. उद., कक षह उतप न र औद वरक उतप न चय पररष म ण त क ह क ल र धह त झ ल ल बदल. ३) म लय तनदध श क : वस त च ष म लय म ज क ष मत र पररष म ण य च ग ण क र य.(p q) ष म लय वन व श क चल चय ष म लय तह ल बदल च र पय चय स वर प त ष म जष म प करत. वन व श क क ष मत आण पररष म ण य द न ह तह ल बदल च एकत र करण करत. त य म ळ त अध क ष म व तह प र ण आ. ४) व श ष ट ह त तनदध श क : क ह वर वशष ट त न वन व श क तय र क ल ज त त. उद. आय त न र य त वन व श क, श ष म उतप कत वन व श क, श अर वकष मतह च वन व श क इतय ह. त म ल म ह त आह क? भ रत सरक रकड न वय पकपण र परणय त य ण र वन व श क : १) ग र हक क ष मत वन व श क 54 २) घ ऊक क ष मत वन व श क ३) कक षह उतप न च वन व श क ४) औद वरक उतप न च वन व श क ५) स र वनवष मग तह च वन व श क ६) आय त-न र य त वन व श क ७) ष म नर वर क स वन व श क तनदध श क च अर थश स त त ल म ततव : वन व श क आर थ क वर शल षण चह अवनर र य स धन आ त. प ढह ल ष म द द वन व श क च महत त व स पष ट करत त. १) य ग य ध रण ठरवण : वन व श क ध र वनष म ग तय न य ग य आर थ क ध रण तय र करणय स ठह ष म र गदर शक तततर प रद न करत त. जस क कक षह ध रण, औद वरक ध रण, ष मज रह च न र ध र र ष म ग ई भतत इतय ह. २) कल आण प रव तत च अभय स : उतप न वकष मतह, न र य त, आय त इतय ह आर थ क चल तह ल बदल ष म जणय स ठह वन व श क वय पकपण र परल ज त त. उद. ग लय ५ वर ष प स न औद वरक उतप न च वन व श क तप स न आपण महत त वप ग वनषकषग क ढ शकत. औद वरक उतप न त र ढ झ लह क घ ट झ लह त दर शवर त. ३) भतवष य त ल आर थ क घड म ड च अ द ज : भ तक ळ आण र तग ष म न क ळ तह ल वर शल षण चय आध र आर थ क घड ष म डह तह ल अ ज वय त करणय स ठ न र द श क उपय रह ठरत. उद., उपलब ध म व तह चय आध र आय त आण न र य तह शह स ब वधत भवर षय तह ल अ ज करत य त. भवर षय तह ल अ ज र र न य ग य वन ग य घ णय च ष म र गदर शन वष मळत. ४) चलनव ढ च म जम प : वन व श क च र पर र ळ र ळह ण ऱय वक ष मत प तळह तह ल बदल ष म जणय स ठह क ल ज त. त सरक रल ष म ग ईवर र द ध य ग य उप यय जन करणय स सक ष म बनवर त. ५) आर थ क म ह त व सतव सवर प त स दर करणय स मदत : चलनफ रर ट कष मह करण म ज ष म ळ ष म व तह चह तडज ड करण य. उद., वन व श क चय स यय न क ष मत बदल, र तन बदल य चय शह तडज ड क लह ज त. य ष म ळ आर थ क

65 ष म व तह र स तव स वर प त वस रर वकष मतह ल स दर करणय स ष म त त. तनदध श क च रचन : वन व श क चय रचन ष मधय ख लह ल प यऱ य च सष म र श त. १) क मत तनदध श क च ह त : वन व श क तय र करणय स ठह असण र ब ह भ ग तय चह व य प त तस च क णत बदल ष म ज र य च आ य च स पष ट फलद यह वन ग य घ तल प व ज. २) म ळ वर ष च न वड : ष म ळ र ष ग ल स भग र षग अस ह म त त. अस र षग आ, जय त त लन क लह ज त. ष म ळ र षग सर ग स ध र र षग अस र. जस त र षग न सर ग क आपततह, य द धजनय पररवस रतह, आ ह ब ह इतय नह ष म त अस र. ष म ळ र षग अत शय ष म गच नस र. त म ल म ह त आह क? सन २०१५ स ल स थ ल द श तर गत उतप न चय ष म ज ह करह त स खय श स तह य ष म त लय चय कर र ह य स ष खयक क र य लय न ष म ळ र षग २००४-०५ बदल न त २०११-१२ अस क ल. बदलतह आर थ क रचन र स प क वकष मतह वर च र त घ ऊन वन व श क चय ष म ळ र ष ग च प रतय क ७ त १० वर ष त क ळ न स र प नर रच त बदल क ल ज त. तय वशर य औद वरक उतप न वन व श क च र घ ऊक क ष मत वन व श क च ष म ळ र षग ह २००४-०५ बदल न २०११-१२ करणय त आल. सधय ष म ळ र ष ग चह प नर रचन करणय चह प रवक य स र आ. ३) वसत च न वड : वन व श क चय रचन ष मध य न वड क ल लय र स त च नष म न वनर डण आर शयक आ. उद., क ष मत वन व श क चय वनवष मग तह ष मधय प रतय क वस त च सष म र श करण अश य आ. वनर डलय ज ण ऱय र स त नह ल क चय अभ र चह, सर यह आण च लह रह त च प रवतवनवधतर क ल प व ज. य वशर य च रल पर ण ष म णय स ठह क र ळ प रष म ण त र स त च सष म र श क ल प व ज. ४) वसत चय क मत च न वड : वनर डल लय र स त चय वकष मतह एक च ब ज र त द क नपरतर र स र नपरतर बदलणय चह 55 श यत असत. म नच वकष मतह च दरप तक न पक प तह पण च रलय क न त न वष मळवर य ग य असत. अच कत र खणय स ठह प र वतवनवधक स रळ र वय त चह वनर ड करण गरज च असत. ५) य ग य सर सर च न वड : वन व श क चह रचन तय र करणय स ठह अ कगण तह य ष मधय च र पर क ल ज त. क रण त लन त मकद ष ट तय चह र न करण स प असत. ६) य ग य भ र च न वड करण : वन व श क चय वनवष मग तह त र रर गळ य वस त चय भ र न वर श ष महत त व असत. भ र श द न प रक रच असत त, स खय तष मक भ र (q), ष म लयभ र (p q). सर ग र स त न सष म न महत त व नसल य म ळ व श ष ट भ र न अध क च रल पर ण ष म वष मळ शकत त. ७) य ग य स त र च न वड : वन व श क चह रचन करणय स ठह अन क स त र च र पर क ल ज त. तय प क य ग य स त चह वनर ड क लह ज त. य ग य स त र चह वनर ड ह वन व श क च त आण आकड र रह चह उपलबधत य च य वर अर ल ब न असत. तनदध श क रचन चय पद धत : वन व श क रचन चय न पद धतह आ त : अ) स ध वन व श क ब) भ र ष नर त वन व श क तनदध श क रचन स ध वन व श क भ र ष नर त वन व श क अ) स ध तनदध श क : य पद धतह ष मधय प रतय क वस त ल सष म न महत त व द ल ज त. वन व श क तय र करणय स ठह ह पद धत सर व त स पह आ. म न ह पद धत ख लह ल प रक रचय वन व श क स ठह र परलह ज त. १) क ष मत वन व श क २) स खय तष मक वन व श क ३) ष म लय वन व श क इतय ह. य वन व श क च ष म पन ख लह लप रष म ण : १) क मत तनदध श क : क ष मत वन व श क P ०१ = S P १ S P ० १००

66 Σ P १ = च ल र ष ग तह ल वकष मतह चह एक ण ब रह ज Σ P ० = ष म ळ र ष ग तह ल वकष मतह चह एक ण ब रह ज उद. १. स धय पद धतह च र पर कर न क ष मत वन व श क चह रचन कर. टपप : १) Σ P ० = वष मळवर णय स ठह ष म ळ र ष ग तह ल न रन र ळ र स त चय वकष मतह चह ब रह ज कर. २) Σ P १ = वष मळवर णय स ठह वनरन र ळ य वस त चय च ल र ष ग तह ल वकष मतह चह ब रह ज कर. स त र व पर = P ०१ = S P १ S P ० १०० २) Sq ० = वष मळवर णय स ठह वनरन र ळ र स त चय ष म ळ र ष ग तह ल नगस खय चह ब रह ज कर. S q १ ह स त व पर - Q ०१ = S q १०० ० वसत २००० मध ल वसत च स खय (म ळ वर ष) q ० २००१ मध ल वसत च स खय (च ल वर ष) q २ अ ब क ड ३० ५५ ९० ३५ ४५ ७० १०५ ६० एक ण S q ० = २१० S q १ = २८० वस त २०१० चय वकष मतह (ष म ळ र षग ) P ० (`) २०१५ चय वक ष मतह (च ल र षग ) P १ (`) अ ब क ड २० ६० १०० ४० ३० ८० १३० ६० एक ण S P ० = २२० S P १ = ३०० क ष मत वन व श क P ०१ = = S P १ S P ० १०० ३०० २२० P ०१ = १३६.३६ २) स खय तमक तनदध श क (पर म ण तनदध श क) : य वन व श क च ष म पन ख लह लप रष म ण : स खय तष मक क ष मत वन व श क Q ०१ = १०० = १३६.३६ S q १ S q ० १०० S q १ = च ल र ष ग तह ल नगस खय चह एक ण ब रह ज S q ० = ष म ळ र ष ग तह ल नगस खय चह एक ण ब रह ज उद. २. स धय पद धतह च र पर कर न स खय तष मक वन व श क चह रचन कर. टपप : १) S q १ = वष मळवर णय स ठह न रन र ळ र स त चय च ल र ष ग तह ल नगस खय चह ब रह ज कर. 56 Q ०१ = S q १ S q ० १०० = २८० २१० Q ०१ = १३३.३३ १०० = १३३.३३ ३) म लय तनदध श क - य वन व श क च ष म पन ख लह लप रष म ण - S p १ q १ ष म लय वन व श क V ०१ = १०० S p 0 q ० S P १ q १ = च ल र ष ग तह ल र रर गळ य वस त चह वक ष मत र स खय य चय र ण क र चह ब रह ज S P 0 q ० = ष म ळ र ष ग तह ल र रर गळ य वस त चह क ष मत र स खय य चय र ण क र चह ब रह ज उद. ३. स धय पद धतह च र पर कर न ष म लय वन व श क चह रचन कर. टपप : १) ष म ळ र ष ग ष मधह ल र स त चह वक ष मत र स खय य च ग ण क र कर न P ० q ० क ढण. तय चह ब रह ज कर न SP ० q ० वष मळर. २) च ल र ष ग ष मधह ल र स त चह वक ष मत र स खय य च ग ण क र P १ q १ क ढण र तय चह ब रह ज कर न ब रह ज कर न S P १ q १ वष मळर. S P १ q १ ३) ष म लय वन व श क V० १ = १०० S P 0 q ०

67 म ळ वर ष च ल वर ष वसत p ० q ० p 0 q ० p १ q १ p १ q १ प ५ ४ २० २० १० २०० फ १० ३ ३० ३० ८ २४० ब १५ २ ३० ४० ६ २४० भ २० १ २० ५० ४ २०० एक ण S p ० q ० = १०० S p १ q १ = ८८० ष म लय वन व श क V० १ = S p १ q १ S p 0 q ० १०० = ८८० १०० १०० V० १ = ८८० ब) भ र शनवत तनदध श क : य पद धतह त वर वर ध र स त न य ग य भ र द णय त य त. च सष म तह ल र स त न स प क ष म ततर त. बह त क प रकरण ष मधय स खय भ र श म न र परलह ज त. भ र श ष म पन चय अन क पद धतह आ त. ल सप अर य ष मधय ल सप अर, प शच इतय ह च सष म र श त. वनर डल ल य ळ र ष ग तह ल स ब वधत र स त चय च ल वकष मतह क र स खय य च वन व श क ष म जणय स ठह जष मग न अर थश स त ज ए टह न ल सप अर (१८३४-१९१३) य न न र द श क तय र क ल. त लन स ठह ष म ळ र ष ग त खर ह क ल लय र स त च सष म र परण ल सप अरचय वन व श क च ख स र वशष ट आ. १) ल सप अर क मत तनदध श क : य त त ष मधय ष म ळ र ष ग तह ल र स त चय स खय च भ र सष म व ष ट क ल ज त. P ०१ = S p १ q ० S p ० q ० १०० उद.१. ख लह ल ष म व तह र र न ल सप अरच वन व श क तय र कर. म ळ वर ष च ल वर ष वसत क मत p ० पर म ण q ० क मत P १ पर म ण q १ अ २० ४ ३० ६ ब १० ५ २० ८ क ४० ८ ६० ५ ड ३० ४ ४० ४ 57 र त : q p q म ळ वर ष च ल वर ष वसत क मत पर म ण क मत पर म ण p १ p 0 q ० P १ q १ ० ० ० अ २० ४ ३० ६ १२० ८० र त : ब १० ५ २० ८ १०० ५० क ४० ८ ६० ५ ४८० ३२० ड ३० ४ ४० ४ १६० १२० एक ण ८६० ५७० १) र रर गळ र स त च p १ q ० ह च ग ण क र कर. २) र रर गळ र स त च p ० q ० ह च ग ण क र कर. ३) वष मळर ल लय p १ q ० य चह ब रह ज कर न S p १ q ० वष मळर. ४) वष मळर ल लय p ० q ० य चह ब रह ज कर न S p ० q ० वष मळर. ५) ख लह ल स त च र पर कर. p ०१ = p० १ = S p १ q ० S p ० q ० १०० ८६० ५७० १०० = १५०.८७ म न ल सप अर क ष मत वन व श क p० १ = १५०.८७ त म ल म ह त आह क? स नस स आण न फ ट न र द श क अन क ष म ष म बई श अर ब ज र (BSE) र र ष ट र य श अर (NSE) ब ज र च प रवतवनवधतर करण र श अर ब ज र वन व श क आ त. स नस स वन व श क ल (BSE) बह.एस.ई. ३० अस ह म त त. ष म बई श अर ब ज र तह ल आर थ क द ष ट न सक ष म असल लय ३० क पन य चय ब ज र वन व श क च सष म र श BSE ३० ष मध य ह त. स नस सच ष म ळ र षग १९७८-७९ आ. न फ टह ल न फ टह ५० अस ह म हणत त. भ रत चय र ष ट र य श अर ब ज र तह ल (NSE) आर थ क द ष ट न सक ष म असल लय ५० क पन य चय ब ज र वन व श क च सष म र श न फ टह ५० ष मध य ह त. न फ टह च ष म ळ र षग १९९५ आ.

68 २) प च च क मत तनदध श क : जष मग न अर थतज ज रष मन प शच (१८५१-१९२५) य नह वनर डल लय ष म ळ र ष ग तह ल स ब धह त र स त चय च ल क ष मत क र स खय ष म जणय स ठ न र द श क तय र क ल. प शच च वन व श क च ल हरमन प च र ष ग तह ल भ र कन च र पर करत. य वन व श क ष मधय च ल र ष ग चय पररष म ण चय भ र च सष म र श क ल ज त. प शच च क ष मत वन व श क ख लह लप रष म ण क ढल ज त. p ०१ = S p १ q १ S p ० q १ १०० उद.२. ख लह ल ष म व तह र र न प शच च वन व श क तय र कर. र त : वसत म ळ वर ष च ल वर ष क मत p ० पर म ण q ० क मत p १ पर म ण q १ य २ १० ५ ८ र ४ ५ ८ ३ ल १ ७ २ १० र ५ ८ १० ५ म ळ वर ष च ल वर ष वसत क मत पर म ण क मत पर म ण p p 0 q १ q १ p ० q १ ० p १ q १ य २ १० ५ ८ ४० १६ र ४ ५ ८ ३ २४ १२ ल १ ७ २ १० २० १० र ५ ८ १० ५ ५० २५ एक ण १३४ ६३ र त : १) र रर गळ र स त च p १ q १ ह च ग ण क र कर. २) र रर गळ र स त च p ० q १ ह च ग ण क र कर. ३) वष मळर ल लय p १ q १ य चह ब रह ज कर न S p १ q १ वष मळर. ४) वष मळर ल लय p ० q १ य चह ब रह ज कर न S p ० q १ वष मळर. ५) ख लह ल स त च र पर कर. 58 p ०१ = p० १ = S p १ q १ S p ० q १ १०० १३४ ६३ १०० = २१२.६९ म हण न प शच वक ष मत वन व श क = p ०१ = २१२.६९ श ध प ह! भ रत तह ल कक षह उतप न वन व श क त सष म व ष ट झ ल लय वपक चह य ह तय र कर. भ रत तह ल औद वरक उतप न वन व श क त सष म व ष ट झ ल लय उतप न चह य ह तय र कर. तनदध श क चय मर य द : वयर र त वन व श क फ र उपय रह आ. आर थ क लच ल च त र य भ रष म पक आ. प रत वन व श क स प र ण ख त र शह र न ह. तय र र प ढह ल ष मय ग य त त. १) नम नय वर आध र त : वन व श क नष म न य वर आध र त आ. वन व श क चय रचन त सर ग घ टक च सष म र श त न ह. म न त नष म न च क प स न ष म क त ह त न ह. २) आकड व र वर आध र त : न रन र ळ प रक रचय अप ऱय आकड र र र र वन व श क आध र त आ. तय च आध र र र आकड र रह र ळ क लह आ. य च पर ण ष म वन व श क चय वनषकष ग र र त. ३) तनदध श क च च क च उद द श : वन व श क च क चय उद द श न र परल ज त. ष म ळ र ष ग तह ल पररवस रतह बर बर च ल र ष ग तह ल पररवस रतह शह त लन क लह ज त. म न वय तह ष म ळ र ष ग चह वनर ड करत. पर त तय च त य ग य असल प व ज. उद., व य वस य क ष म णस न ष म ळ र षग म न ज स त नफ असल ल र षग वनर डल आण च ल र ष ग तह ल नफ कष मह अस ल तर य ग य न ह. ४) स त च उण व : वन व श क चय रचन स ठह अच क स त न ह. ह फ त सर सरह आ. त य म ळ तय ल सर सरह चय सर ग ष मय ग पडत त. ५) अर थवयवसर त ल बदल : द श तह ल ल क चय सर यह, आर डह आण अप क न ष मह च बदलत असत त. तय सर ग बदल च सष म र श वन व श क त क ल ज त न ह. ६) ग णवतत त बदल : वस त चय र र तत त झ ल लय बदल कड

69 वन व श क द लग क करत. च रलय र स त न पर य य असल लय सर ग स ष म नय र स त प क व ल लय र ळ त च रलय ज ग चय र स त च उतप न खर च ज स त असत आण क ष मत ह ज स त असत. ७) ब ज क भ र : न रन र ळ य वस त न द ल ल भ र ब ज क असत. ८) मर य द त वय प : वन व श क ल ष मय ग व त व य प त आ. क रण एक त न तय र क ल ल वन व श क द सऱय क णत य ह त स ठह र परल ज त न ह त. श ध प ह! व त तपत र तह ल ठळक ब तमय च स ब ध ख लह ल वन व श क चय प रक र शह ज ड. १) क ष मत वन व श क २) क षह उतप कत वन व श क ३) औद वरक उतप न वन व श क ४) भ ग क ष मत वन व श क सव धय य प र. १. य ग य पर य य न वड : १) क ष मत वन व श क च अय ग य स ब ध असल लह वर ध न श ध. अ) वन व श क च भ ग ल क स धन. ब) र चय ब च ष म जष म प वन व श क त क ल ज त. क) आर थ क चल तह ल स प क बदल च ष म जष म प वन व श क त क ल ज त. ड) वन व श क व श ष ट सर सरह ष मधय असत. पर य य : १) क आण ड २) अ आण ब ३) ब आण क ४) अ, आण ड पर य य : १) ब,क आण ड २) अ, क आण ड ३) अ, ब आण ड ४) अ, ब, क आण ड ४) वन व श क चय ष मय ग शह स ब वधत वर ध न अ) वन व श क स प र णपण ख त र शह र नसत त. ब) ग ळ क ल लह ष म व तह प र ग ग ष त अस शकत. क) प रतय क स त ष मधय क ह तरह उ ह र असत. ड) वन व श क र स त ष मधह ल ग ण त मक बदल कड द लग क करत त. पर य य : १) अ, क आण ड २) अ, ब, क आण ड २) वन व श क च महत त व ख लह ल वर ध न त न श ध. ३) अ, ब आण ड ४) ब, क आण ड अ) भवर षयक ळ च प र ग न ष म न क ढणय स ठ न र द श क ५) य ग य ज डह च पर य य वनर ड. उपय त गट अ गट ब ब) भ र र ढह च ष म जष म प करणय स ठ न र द श क उपय त क) य ग य ध रण चह आख ह करणय स ठ न र द श क उपय त १) क ष मत वन व श क अ) S p q १ १ S p ० q ० १०० ड) वन व श क च क च य व पर स ठह क ल ज त. S q २) ष म लय वन व श क ब) १ पर य य : १) ब,क आण ड २) अ, क आण ड S q ० १०० ३) अ, ब आण ड ४) अ, ब आण क S p ३) स खय तष मक वन व श क क) १ q १ १०० S p ३) भ र ष नर त वन व श क ल ल ग असण रह वर ध न ० q १ S p अ) प रतय क र स त न स रख च महत त व द ल ज त. ४) प शच वन व श क ड) १ १०० S p ब) वर वर ध र स त न य ग य भ र श द ल ज त. ० पर य य : १) १-ड, २-क, ३-अ, ४ -ब क) बह त क र ळ स खय ह भ र श म न र परलह ज त. २) १-ड, २-अ, ३-ब, ४ -क ड) भ र ष नर त वन व श क ष म जणय स ठह ल सप अर आण ३) १-ब, २-क, ३-ड, ४ -अ प शच चह पद धत र परलह ज त. ४) १-क, २-ड, ३-अ, ४ -ब 59

70 प र. २. सहस ब ध प र ण कर : १) क ष मत वन व श क भ र र ढ श तह उतप न २) ष म ळ र षग वक ष मत P १ च ल र षग वक ष मत ३) ल सप अर वन व श क प शच वन व श क च ल र ष ग च पररष म ण ४) एक चल स य त वन व श क चल च र ट प र. ३. ख ल ल उद हरण स डव : १) ख लह ल आकड र रह र र न क ष मत वन व श क क ढ. वस त अ ब क ड २००५ चय वक ष मतह (`) ६ १६ २४ ४ २०१० चय वक ष मतह (`) ८ १८ २८ ६ २) ख लह ल आकड र रह र र न स खय तष मक वन व श क क ढ. वस त अ आ इ ई उ ष म ळ र ष ग तह ल पररष म ण १७० १५० १०० १९५ २०५ च ल र ष ग तह ल पररष म ण ९० ७० ७५ १५० ९५ ३) ख लह ल आकड र रह र र न ष म लय वन व श क क ढ. वस त ष म ळ र षग च ल र षग क ष मत पररष म ण क ष मत पररष म ण अ ४० १५ ७० २० ब १० १२ ६० २२ क ५० १० ९० १८ ड २० १४ १०० १६ ई ३० १३ ४० १५ ४) ख लह ल आकड र रह र र न ल सप अर आण प शच च क ष मत वन व श क क ढ. वस त ष म ळ र षग च ल र षग क ष मत पररष म ण क ष मत पररष म ण क ८ ३० १२ २५ य १० ४२ २० १६ प र. ४. फरक सपष ट कर : १) स ध वन व श क आण भ र ष नर त वन व श क २) क ष मत वन व श क आण स खय तष मक वन व श क ३) ल सप अर वन व श क आण प शच च वन व श क प र. ५. ख ल ल व ध न श त म सहमत क असहमत आह त त सक रण सपष ट कर : १) वन व श क ष मधय फ त वक ष मत प तळह तह ल बदल ष म जल ज त त. २) वन व श क ल क णतय ह ष मय ग न ह त. ३) वन व श क ष म ळ र ष ग वशर य तय र करत य त. प र.६. ख ल ल प रश न च उतत ल ह : १) वन व श क चह र वशष ट स पष ट कर. २) वन व श क च अर थश स त तह ल महत त व स पष ट कर. प र. ७. सतवसत उतत ल ह : १) वन व श क चय रचन चय प यऱय स पष ट कर. 60

71 ७ र ष ट य उतपन न (National Income) १) र ष ट य उतपन न सम त : प र. पह. सह. ष म लन ब स य चय अधयक त ख लह भ रत सरक रद र र ऑगस ट १९४९ ष मधय वनय त क ल लय र ष ट र य उतपन न सवष मतह त प र. डह. आर. ग डरह ळ आण ड. व ह. क. आर. व ह. र र सदस य ह त. आक त ७.१ प रसत वन : र ष ट र य उतपन न स र ल अर थश स त च एक महत त व च अभय सवर षय आ. द श चय अर थवयर स र त श तह आण उद र, वय प र आण ब ज रप ठ, ब क आण वर ततह य स स थ, वर वर ध वर भ ग आण तय चह क र य लय, इतय च सष म र श त. र ष ट र य उतपन न उतप न, वर तरण, वर वनष मय आण उपभ ग य आर थ क वक य च एकव तत ष म पक असत. य चबर बर त द श तह ल ल क चय आर थ क कलय च ह र स त वनषठ वन व शक आ. भ रत त १९४९ ष मधय र ष ट र य उतपन न सवष मतह च स थ पन कर न सरक रन र ष ट र य उतपन न चय वनयवष मत स कलन ल स र र त क लह. सद वस रतह त कर र ह य स ष खयक य स घ टन (CSO) दरवर ष द श तह ल र ष ट र य उतपन न आण इतर स ब वधत स ष खयक य ष म व तह स कल त कर न प रक श त करत. अर थ : आध न क अर थवयर स र ह प श र र आध र त आ. म न द श च र ष ट र य उतपन न प श ष मधय वय त क ल ज त. द श च एक ण उतपन न म ज र ष ट र य उतपन न य. खऱय अर थ न, र ष ट र य उतपन न म ज एक र ष ग चय क ल र धह त द श त उतप व त ण ऱ य वस त व स र च प रर य. र ष ट य उतपन न चय वय खय : र ष ट र य उतपन न चय क ह ष म तर चय वय खय ख लह लप रष म ण : 61 पह.सह.ष म लन ब स व ह.क.आर.व ह.र र डह.आर. ग डरह ळ य सवष मतह चह वय खय प ढह लप रष म ण र ष ट र य उतपन न म ज एख द व श ष ट क लख ड त वनष म ग करणय त आल लय र स त आण स र च द रह ष म जद ऊ न द त क ल ल ष म पन य. २) प र. ए. स. प ग : सष म ज चय र स त वनषठ उतपन न चय जय भ ग चह प श त ष म जद द करत य त अस भ र म ज र ष ट र य उतपन न य. य उतपन न त न व वळ वर शह उतपन न च सष म र श क ल ज त. ३) प र. आयतवब ग फ शर : र ष ट र य उतपन न म ज एक र ष ग चय क ल र धह त र ष ट चय वनव वळ उतप न प क ज भ ग प रतयक पण उपभ ग स ठह र परल ज त, अस भ र य. र ष ट य उतपन न च व श ष ट : १) सर ल आर थ क स कलपन : एक ण र ष ट र य उतपन न एख द वय तह शह स ब वधत नस न त स प र ण अर थवयर स र तह ल उतपन न च प रवतवनवधतर करत. म नच ह एक स र ल अर थश स तह य स कलपन आ. २) र ष ट य उतपन न त अ त म वसत व स व च म लय : द रह र न ट ळणय स ठह फ त अ वतष म र स त आण अर थवयर स र त उतप व त स र च ष म लय वर च र त घ तल ज त. अर धस द ध वस त क र कच च य म ल चय वकष मतह वर च र त घ ऊ नय त.

72 उद., श ट ग च ष म लय वनष शचत करत न क पस चय ष म लय च वर च र क ल ज त न ह. क रण त श टग चय वकष मतह त आधह प स नच सष म व ष ट क ल ल असत. ३) न ववळ समग म लय : र ष ट र य उतपन न त उतप व त वस त आण स र चय वनव वळ ष म लय च सष म र श क ल ज त. य त घस र न धह च सष म र श क ल ज त न ह. उद. भ डर लह र स त चह ण रह झह ज. ४) व द श न ववळ उतपन न : र ष ट र य उतपन न त परद श त न वष मळण ऱय वनव वळ उतपन न च सष म र श क ल ज त. न र य त ष म लय आण आय त ष म लय (X-M) आण परद श त न वष मळ ल ल उतपन न आण परद श ल द ल लह द ह (R-P) य चय तह ल न व वळ फरक वर च र त घ तल ज त. ५) आर थ क वर ष : र ष ट र य उतपन न न ष मह क ल र धह चय स भ ग त वय त क ल ज त. भ रत त आर थ क र षग १ एप र ल त ३१ ष म र च अस आ. ६) प रव ह स कलपन : र ष ट र य उतपन न ह एक प रर ह स कलपन अस न एक आर थ क र ष ग चय क ल र धह त अर थवयर स र त उतप व त र स त र स र च प रर शग वर त. ७) प श त वयक त क ल ल म लय : र ष ट र य उतपन न न ष मह प श त वय त क ल ज त. जय र स त आण स र न प श चय स वर प तह ल ष म लय/वर वनष मय ष म लय असत. अश च र स त र स र च सष म र श र ष ट र य उतपन न त क ल ज त. र ष ट य उतपन न च चक र य प रव ह : र ष ट र य उतपन न च चक य प रर ह स र ल अर थश स त तह ल ष म लभ त स कलपन आ. आर थ क द र णघ र ह त न उतप न प रर आण प श चय प रर चह वनवष मग तह र ष ट र य उतपन न चय चक य प रर त त. र ष ट य उतपन न च चक र य प रव ह ख ल लप रम ण : १) द वर क तह य र ष ट र य उतपन न च चवक यप रर = क ट बस स थ आण उद रस स थ (Y=C+I) २) व तक तह य र ष ट र य उतपन न च चक य प रर = क ट बस स थ, व यवस य आण सरक रह क त (Y = C+I+G) ३) च रक तह य र ष ट र य उतपन न च चवक यप रर = क ट बस स थ,व यवस य, सरक रह क त आण परक य क त (Y = C+I+G+(x-m)) 62 द वर क तह य र ष ट र य उतपन न च चक य प रर ख लह स पष ट क ल आ. र ष ट य उतपन न च चक र य प रव ह च द तवक ष त प रत म न : क ट बस स थ आण व यवस य क त अशह न वर भ ग त द वर क त प रवतष म न वर भ र ह त. आक तह च य वरचय भ ग त उतप न घ टक चह ब ज रप ठ आण ख लचय भ ग त र स त र स र चह ब ज रप ठ स पष ट क लह आ. य ल उतप न घ टक च प रर ह म हणत त. अ क तह त ब रह ल ब ज स दर शवर ल आ. र ष ट य उतपन न च चक र य प रव ह द तवक ष त प रत म न भ ष मह, श ष म, भ डर ल र स य जक र स त र स र र रह ल उपभ ग खर च क ट ब स स थ उतप न स स थ ख ड, र तन, वय ज, नफ र स त र स र आक त क र.७.२ र रह ल आक तह त अस दर शवर ल आ क, उतप न घ टक च प रर क ट बस स थ कड न उद रस स थ कड ज त. उद रस स थ उतप न घ टक च र पर कर न क ट ब स स थ ल आर शयक असण ऱ य वस त व स र उपलबध कर न द त त, तर उल ट व श न र स त र स र च प रर उद र स स थ कड न क ट बस स थ कड ज त आक तह त ब रह ल ब ज स दर शवर ल आ. ह प रवक य सतत च ल र त. य स रखह च प रवक य प श चय प रर त ह च ल र त. प श च प रर उद रस स थ कड न क ट बस स थ कड उतप न घ टक चय ष म बदलय चय ख ड, र तन, वय ज र नफ य स वर प त प रर व त त. क ट बस स थ तय उतपन न च र पर र स त र स र चय खर ह स ठह करत त. अश प रक र प श तह ल उतपन नप रर उद र स स र कड न क ट बस स थ कड प रर ह त त. तर उल ट व श न क ट बस स र कड न प रर उद रस स थ कड ज त. र ष ट र य उतपन न चय प रर त उतप न घ टक च उतपन न खर च त र प तरह त त. क रण वय तह चय ररज कधह च स पत न ह त. त य म ळ र ष ट र य उतपन न च स ततय न च ल र र चक य प रर तय र त.

73 त म ल म ह त आह क? र ष ट य उतपन न च चक र य प रव ह त न क ष त प रत म न - द वर क तह य प रवतष म न तह ल क ट बस स थ आण उद रस स थ य त श सक य क त च सष म र श कर न तह न क त प रवतष म न तय र क ल आ. र ष ट य उतपन न चय चक र य प रव ह च च क ष त प रत म न - च र क त प रवतष म न ष मधय व तक तह य प रवतष म न तह ल क ट बस स थ, उतप नस स र र श सन य बर बरच परक य क त च सष म र श क ल आ. र ष ट य उतपन न चय स कलपन : र ष ट र य उतपन न चय वर वर ध स कलपन अस न क ह महत त व चय स कलपन ख लह लप रष म ण : १) सर ल द श तर गत उतप दन (GDP) : द ल लय र ष ग त द श चय भ ग ल क सह ष म र ष चय आत उतप व त ण ऱय अ वतष म र स त र स र च ब ज रभ र न स र य ण र ष म लय म ज स र ल द श तर गत उतप न य. GDP = C+I+G+(x-m) सर.द.उ. = उपभ ग खर च + ग तवण क खर च + सरक र खर च + (न र य त-आय त) २) न ववळ द श तर गत उतप दन (NDP) : द श चय भ ग ल क सह ष म र ष त एक र ष ग चय क ल र धह त उतप व त क ल लय सर ग अ वतष म र स त र स र च ब ज रभ र न स र य ण र स र ल ष म लय म ज न व वळ द श तर गत उतप न य. \ NDP = GDP - Depreciation \ न.द.उ. = सर.द.उ. - घस र खर च ३) सर ल र ष ट य उतप दन (GNP) : द ल लय र ष ग त द श त उतप व त ण ऱय अ वतष म र स त र स र च ब ज र न स र य ण र ष म लय म ज र ष ट र य उतप न य. य त ब ज रभ र न स र वकष मतह च वर च र क ल ज त. GNP = C+I+G+(x-m) + (R-P) R = म ळकत (य ण ), P = द ण सर. र.उ. = उपभ ग खर च + ग तवण क खर च + सरक र खर च + (न र य त-आय त) + (न ववळ य ण - द ण ) ४) न ववळ र ष ट य उतप दन (NNP) : न व वळ र ष ट र य उतप न म ज एक र ष ग त द श त उतप व त झ ल लय न व वळ र स त र स र च उतप न य. 63 \ NNP = GNP- Depreciation तन. र.उ. = सर. र.उ. - घस र खर च श ध प ह भ रत चह GDP अध क त आकड र रह त म ल म ह त हव! हर त सर ल र ष ट य उतप दन (Green GNP) : र त स र ल र ष ट र य उतप न न सर ग क पय ग र रण च श श वत र पर आण वर क स चय ल भ च नय यय वर तरण करण य. र त स र ल र ष ट र य उतप न पय ग र र ह य प रद षण आण न सर ग क स त च प रष म ण उतप न ष म ळ कष मह ण र न ह य च वर च र करत. आर थ क कलय च ष म जष म प करत न एक र ष ट र य उतपन न त र ढ झ ल म हणज जह र नष म न स ध रल अस न ह. जर पय ग र रण प रद ष र ढल आण न सर ग क स स धन भवर षय तह ल प ढ स ठह घ टलह तर क र ळ एक ण र ष ट र य उतपन त झ ल लह र ढ म ज जह र नष म न स ध रलय च द तक न ह. म न र त स र ल र ष ट र य उतप न आर थ क कलय स ठह वर च र त घय र ल गत. हर त सर ल र ष ट य उतप दन च स कलपन ख ल ल व श ष ट दर शव त : अ) श श वत आर थ क वर क स ष म ळ पय ग र र ह य (प रद षण) वयर स र आण न सर ग क स स धन चह कष मतरत वनष म ग त न ह. आ) वर क स चय ल भ च नय यय वर तरण करण. इ) ह घग क लह न आर थ क कलय स ठह प र तस न द ण. स त : Green GNP = GNP - Net Fall in the Natural Capital + Polliton land म ज, र त स र ल र ष ट र य उतप न = स र ल र ष ट र य उतप न- न सर ग क भ डर लस ठ तह ल न व वळ घसरण + प रद षण भ र

74 श धत पत ह हर त स थ त ल र ष ट उतप दन ह स कलपन र बवण ऱ ५ द श च न व श ध. रत षटट उतपन न म जण य च य पद धत : र ष ट उतपन न म जण च त न पद धत आह त. १) उतप दन पद धत २) उतपन न पद धत ३) खर च पद धत रत षटट उतपन न म जण य च य पद धत उतप दन पद धत उतपन न पद धत खर च पद धत १) उतपत दन पद धत : र ष ट उतपन न म पन च उतप दन पद धत क व म लस ठ पद धत म हणत न ओळखल ज त. य पद धत न स र र ष ट उतपन न च म पन करण स ठ उतप दन वर लक ष क सर त कर ल ज त. अथ शव वस थ च श त, ख णव वस य, य सत क उतप दन, लह न उपक रम, व सणज, व हतत क, दळणवळण आण इतर स व अश व व ध क ष त त व भ गण कर ल ज त. एक वर ष च क ल वध त उतप सदत कर ल ल अ त म वस त तय र ह ईप ब त वस त च उतप दन त ल प रत क टपप त झ ल ल वर ध त मत ल च ब र ज कर न र ष ट उतपन न च म पन कर ल ज त. स थ त ल र ष ट उतप दन च द ह र म पन ट ळण स ठ उतप दन पद धत त द न पर य य पद धत स ग तल आह त. अ) अ त म वस त पद धत : अ त म वस त म हणज अश वस त, ज उपभ ग स ठ व परल ज त त. य पद धत न स र प र थ समक, द व त य आण त त य क ष त तत न उतप सदत कर ल ल सर व अ त म वस त व स व च ब ज रमत ल च ब र ज कर ल ज त. मध म वस त आण स व च मत ल व च र त घ तल ज त न ह. अ त म वस त च उतप दन प रक र य त मध म वस त च व पर करत त. म हणज च अ त म वस त च मत ल त मध म वस त च मत ल च सम व श कर ल ल असत. उद., ब डच क मत त गवह च, तस च गवह च प ठ तय र करण च क मत च सम व श कर ल ल असत. गह, गवह च प ठ य मध म वस त आह त. उतप दन प रक र य त य वस त च मत ल द ल ल असत. म हणत न ब ड य अ त म वस त त मध म वस त च मत ल म जल ल असत. म हणज च अ त म वस त च मत ल र बर ज वह मध म 64 वस त च मत ल म जल ज त त वह द ह र गणन ह त. द ह र म पन ट ळण स ठ फकत अ त म वस त च च मत ल म जल प ह ज. ब) म ल वर ध त पद धत : र ष ट उतपन न च द ह र गणन ट ळण स ठ मत ल वर ध त पद धत व परत त. य मध वस त च उतप दन त ल प रत क टपप वर त च मत ल त झ ल ल व ढ व च र त घ तल ज त. उतप दन च प रत क टपप त अ त म वस त च मत ल आण उतप दन आद न य च मत ल त ल फरक म हणज मत ल व द ध ह य. थ डक त, अ त म वस त तय र ह ईप ब त प रत क टपप त झ ल ल वर ध त मत ल च ब र ज कर न स थ त ल र ष ट उतप दन क ढल ज त. मत ल वर ध त पद धत न स थ त ल र ष ट उतप दन च गणन कश कर ल ज त ह ख ल ल उद हरण च स ह य न स पष ट ह ईल. तकतत क र.७.१ म ल वर ध त उतपत दन द ष ष टक न उतपत दनत च पत र उतपत दनत च बत जत रम ल (`) आदत नत च म ल (`) वर ध त म ल (`) क पत स १५० ० १५० सत त २५० १५० १०० क पड ४०० २५० १५० शर ट (अ त म वस त ) ५०० ४०० १०० एक ण म ल ५०० मत ल वर ध त उतप दन पद धत त प रत क टपप वर सम व ष ट कर ल ल मत ल ह अ त म उतप दन मधत न कचच म ल च मत ल कम कर न म जद द कर ल ज त. व व ध टपप त सम व ष ट कर ल ल मत ल च ब र ज ह एक ण र ष ट उतप दन त सम व ष ट कर ल ज त. वर ल तकत मध अ त म वस त (शर ट) ` ५००/- आह. उतप दन च प रत क टपप वर सम व ष ट कर ल ज ण ऱ उतप दन च मत ल वर ध त मत ल १०० + १५० + १५० + १०० = ` ५००/- इतकर आह. अश प रक र सम व ष ट कर ल ल मत ल ह अ त म वस त च मत ल इतकर च आह. दक षतत : उतप दन पद धत न र ष टट उतपन न च म पन करत न घ वय च दक षत. १) द ह र गणन ट ळण स ठ फक अ त म वस तत व स व च मत ल म जल ज त. २) श तकऱ न स वत:च उपभ ग स ठ व परल ल वस तत च मत ल अ द ज क ढल ज त. म हणज स वत:च उपभ ग स ठ

75 उतप व त क ल लय र स त चय ष म ल य च सष म र श र ष ट र य उतपन न त कर र. ३) र ष ट र य उतपन न चय अच क अ ज स ठह ब ज र वकष मतह त सष म व ष ट क ल लह अप रतयक कर चह रक कष म र रळलह ज त. तस च क ह र स त स ठह श सन न द ल लह अन द न चह रक कष म ष म ज र ह. ४) र ष ट र य उतपन न ष म जत न र रर गळ र ष य तह ल र स त चय वकष मतह तह ल बदल चह खल घय र ह. ५) न र य त ष म लय वष मळवर ल ज त आण आय त ष म ल य वगळल ज त. ६) भ डर लह र स त चह झ ल लह झह ज/घस र ष म लय र ष ट र य उतपन न त ष म ज नय. ७) ज नय र स त चह खर ह -वर क र ष ट र य उतपन न त ष म जलह ज त न ह. क रण त च ल र ष ग तह ल उतप न नसत. अवर कस त द श त ष म ठ प रष म ण र र उतप न पद तह च र पर करत त. उतप न पद तह न र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न अन क अडच ह य त असलय ष म ळ य पद तह चह वर श व स ग त कष मह आ. भ रत त य पद तह न श तह, ख णक ष म, स तव यवस य, य त र क उतप न य क त तह ल उतपन न चह ष म ज ह क लह ज त. पण उतप न पद तह न र त क, र ण जय आण दळ र ळण क त तह ल र ष ट र य उतपन न ष म जल ज त न ह. २) उतपन न पद धत : र ष ट र य उतपन न ष म पन चय उतपन न पद तह ल घ टक खर च न स र र ष ट र य उतपन न पद तह अस ह म हणत त. य पद तह न स र र ष ट र य उतपन न च ष म पन करणय स ठह वर भ जन र र लक क द र त क ल ज त. य पद तह त एक र ष ग चय क ल र धह त द श तह ल न गर क न वष मळण ऱय वनव वळ उतपन न चह ब रह ज कर न र ष ट र य उतपन न ष म जल ज त. र स त र स र चय उतप न स ठह सर ग उतप न घ टक न ख ड, ष मज रह, वय ज आण नफ य स र र प त उतपन न प र प त त. सर ग उतप न घ टक न वष मळण ऱय घ टक ष म बदल य चह ब रह ज कर न र ष ट र य उतपन न ष म जल ज त. सर ग उतप न घ टक न वर तर त क ल लय उतपन न चह ब रह ज र ष ट र य उतपन न इतक य त. य पद तह न र ष ट र य उतपन न ष म जत न स त तर त द ह र रळलह ज त त. करवर षयक ष म व तह प तक, अ र ल, ल ख प स तक, अलप 65 उतपन न स ब धह च अ ज य स त प स न उतपन न चह आकड र रह प र प त करत य त. द ल लय क ल र धह त र स त आण स र चय उतप न क र य त स भ रह झ ल लय उतप न घ टक ष म लक न वष मळण ऱय घ टक ष म बदल य चह ब रह ज कर न ज उतपन न य त, तय ल स थ ल र ष ट र य उतप न ष म नल ज त. उतपन न पद तह न स र स थ ल र ष ट र य उतप न ष म पन च स त NI =rent + wages + interest + profit + mixed income + net income from abroad. र ष ट र य उतपन न = ख ड+ र तन+ वय ज+ नफ + वष मश उतपन न+ न व वळ वर शह उतपन न दक त : उतपन न पद तह न र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न घ य वय चय क त. १) श षयर म त त, भ टह, द णग य, द न, वनर म ततह र तन, ब क रह भतत इ. स रखय स त तर त उतपन न क र स त तरह त द ह य चह रक कष म एक ण उतपन न त न र रळ र ह. २) रम व चय स र, वशक क नह स र त:चय प लय ल श कर, अश वर न ष म लय स र र ष ट र य उतप न त ष म ज नय. ३) घर, ग डह य स रखय ज नय र स त चह वर क कर न ज उतपन न वष मळत तय च सष म र श र ष ट र य उतपन न त कर नय. ४) सष मभ ग आण र ख य चय वर क प स न वष मळण ऱय उतपन न च सष म र श र ष ट र य उतपन न त कर नय. क रण तय ष म ळ र स तर र ष ट र य उतपन न त क णतह ह भर पडत न ह. ५) प रतयक कर प स न श सन ल वष मळण र ष म स ल र ष ट र य उतपन न त धर नय. क र ष म स ल म हणज श सन ल वष मळण र स त तर त उतपन न असत. ६) उद रस स र च अवर तर त नफ, श सक य ष म लष मतत प स न वष मळण र उतपन न, प ह प रर ठ य स रखय स र ग जन क उपक ष म प स न वष मळण र नफ र ष ट र य उतपन न त ष म ज र. ७) स र त:चय उपभ ग स ठह र परल लय र स त च ष म लय आण स र त:चय ष म लक चय घर च ष म लय र ष ट र य उतपन न त ष म ज र. भ रत त ष मधयर तव स ष खयक य स घ टन चह र ष ट र य उतपन न सवष मतह वय प र, र त क, व य वस य क, स र ग जन क प रश सन, घरग तह स र इ. क त तह ल उतपन न, उतपन न पद तह चय स यय न ष म जल ज त.

76 ३) खर च पद धत : खर च पद तह न स र एक र ष ग चय क ल र धह त द श त ण ऱय एक ण खर च च ष म जष म प क ल ज त. एक र ष ग चय क ल र धह त सर ग वयत ह, उद रस स र आण श सन न क ल लय उपभ ग र रह ल खर च चह आण ग तर क र रह ल खर च चह ब रह ज म हणज र ष ट र य उतपन न य. खर च पद तह न स र स थ ल र ष ट र य उतप न ष म पन च स त : NI = C + I + G + [X-M] + [R-P] र ष ट र य उतपन न = उपभ ग + र तर क + सरक रह खर च + (न र य त+आय त)+(परक य न व वळ प र प तह ) १) ख जग अ त म उपभ ग खर च (C) : ख सरह अ वतष म उपभ ग खर च म हणज क ट ब नह अन न, र स त य स रखय र स त र र क ल ल खर च, जय लग च र परलय ज त त. व टक ऊ र स त र रह ल खर च, जस ग डह, स र क, द रदर शन, ध ल ई य त र इ. र रह ल खर च जय ज स त द र स र परलय ज त त आण स र र रह ल खर च जस र त क स र, र द क य स र इ. २) सर ल द श तर गत ख जग ग तवण क खर च (I) : ख जरह उद जक नह प न:स थ पन, नवर नह करण आण नर ह न ग तर क र र क ल ल खर च म हणज स थ ल द श तर गत ख जरह ग तर क खचग य. ३) सरक र अ त म उपभ ग खर च आण ग तवण क खर च (G): अ) सरक रकड न प रश सक य स र, क यद आण स व यवस थ, स रक, वशक, आर ग य इ. र र क ल ल खर च म हणज सरक रह अ वतष म उपभ ग खचग य. ब) सरक रह र तर क खर च म हणज रस त, र ल व, प ल, धरण, क लर इ. आध रभ त स रचन वनष म ग करणय कर त क ल ल खर च. ४) न ववळ व द श ग तवण क/न ववळ न र य त (X-M) : एक र ष ग चय क ल र धह तह ल द श चय वनय ग त ष म लय आण आय त ष म लय तह ल फरक म हणज न व वळ न र य त य. ५) न ववळ प र प (R-P) : परद शह न गर क नह श तह ल र स त र स र र र क ल ल खर च आण द श तह ल न गर क नह परद शह र स त र स र र र क ल ल खर च य तह ल फरक म हणज न व वळ प र प तह य. R = परद शह न गर क नह श तह ल र स त र स र र र क ल ल खर च P = द श तह ल न गर क नह परद शह र स त र स र र र क ल ल खर च. 66 दक त : खर च पद तह न र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न घ य वय चय क त. १) द रह र न ट ळणय स ठह सर ग प रक रचय अ तररष म र स त र रह ल खर च र ष ट र य उतपन न त सष म व ष ट कर नय. २) ज नय र स त चय वर क स ठह क ल लय खर च च सष म र श र ष ट र य उतपन न त कर नय. क रण त च ल र ष ग चय उतप न र र क ल ज त न ह. ३) श षयर म त त, वनर म ततह र तन, ब क रह भतत य स रखह स त तर त द ह र ष ट र य उतपन न त सष म व ष ट कर नय त. ४) भ ग, र ख, कर जर ख इ. स रखय वर त त य वज रह र रह ल खर च च सष म र श र ष ट र य उतपन न त करत न ह त. क रण य वयर र ष म ळ र स त आण स र चय प रर त र ढत त न ह. ५) अप रतयक कर चह रक कष म र ष ट र य उतपन न त ष म ज नय. ६) अ वतष म र स त आण स र र रह ल खर च च सष म र श र ष ट र य उतपन न त कर र. ७) अन द न चह रक कष म र ष ट र य उतपन न त ष म ज र ह. र रह ल त न ह पद त प क उतप न पद तह च आण उतपन न पद तह च र पर ष म ठ प रष म ण त क ल ज त. अष म र क आण इ ग ल डस रखय प रगत द श ष मधय उतपन न पद तह ल कप र य आ. क ह वयर र क अडचण ष म ळ खर च पद तह च र पर क वच त क ल ज त. भ रत च र ष ट र य उतपन न ष म जणय स ठह क द र य स ष खयक य स घ टन उतप न पद तह च आण उतपन न पद तह च उपय ग करत. त म ल म ह त हव! वष मश उतपन न म हणज स र य र जग र करण ऱय वयत च उतपन न य. ज स र त चह जष मह न, क ष मर र, भ डर ल आण उद जकत च र पर वर वर ध र स त आण स र चय वनवष मग तह स ठह करत त. र ष ट य उतपन न गणन त ल (म पन त ल) अडचण : र ष ट र य उतपन न च ष म पन करण अत शय अर घड आण क ल ट क ष म आ. र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न ख लह ल अडच ह उद भर त त. अ) त शत वक अडचण : य ल च स कलपन तष मक अडच ह अस ह म हणत त.

77 १) हस त तर त द ण : वयत ह ल वष मळण र वनर म ततह र तन, ब क रह भतत य ल स त तर त द ह म हणत त. य च सष म र श र ष ट र य उतपन न त करण कठह असत. क रण एक ब ज न वयत ह ल वष मळण र उतपन न असत, तर द सऱय ब ज न त सरक रच खर च असत. म हण न अशह स त तर त द ह र ष ट र य उतपन न त ष म जलह ज त न ह त. २) ब क यद श र वयवह र प स न म ळण र उतपन न : ज ग र, क ळ ब ज र तह ल खर ह -वर क, तस करह इ. ब क यद शह र वयर र प स न वष मळण ऱय उतपन न च सष म र श र ष ट र य उतपन न त क ल ज त न ह. अश सर ग र स त न ष म लय असत र तय उपभ क त य चय ररज द खह ल भ गवर त त. अश उतपन न स सरक रह ष म नयत नसलय न तय च सष म र श र ष ट र य उतपन न त क ल ज त न ह. त र ढ प रष म ण त र ष ट र य उतपन न च नय न अन ष म न त. ३) व न म लय स व : र ष ट र य उतपन न च ष म जष म प न ष मह च प श त क ल ज त. पर त बऱय च र स त आण स र अश असत त, ज य च ष म लय प श त ष म जत य त न ह. उद., म हण न वयत ह न क ढल ल च त र, आईन ष म ल च क ल ल स र पन इ. स र र ष ट र य उतपन न त ष म जलय ज त न ह त क रण य स र च ष म बदल द ल ज त न ह. तय चबर बर रम व चय स र, स न भ तह, आप लक, दय, कर ण य भ र न त न प रवर ल लय स र र ष ट र य उतपन न त सष म व ष ट करत न ह त, क रण तय वर न ष म बदल असत त. अश वर न ष म बदल स र च सष म र श र ष ट र य उतपन न त क ल ज त नसलय ष म ळ, आ तय प क र ष ट र य उतपन न कष मह त. ४) सव-उपभ ग स ठ च उतप दन : अन नध नय, भ जह प ल आण इतर श तह उतप न जह स र -उपभ ग स ठह उतप व त क लह ज त त, तह ब ज र त वर क स ठह य त न ह त. पण अश र स त च ष म लय ब ज रभ र न स र न श च त कर न, अश र स त चह अ ज क ष मत र ष ट र य उतपन न त सष म व ष ट क लह ज त. ५) परक य क पन य च उतपन न : आ तरर ष ट र य न ण न धह य स घ टन चय ष मत परक य क पनय जय श त उतप न करत त तय उतप व त र स त च सष म र श तय श चय र ष ट र य उतपन न त क ल ज त. परक य क पन य न ण ऱय नफय च सष म र श ष म त त य चय ष म ळ द श चय र ष ट र य उतपन न त क ल ज त. ६) सरक र क त : श सन कड न स रक, स र ग जन क प रश सन, क यद आण स व यवस थ इ. अन क स र ग जन क स र प रवर लय ज त त. अश स र ग जन क स र च ष म लय वनष शचत 67 करण अर घड असत. क रण अश स र च र स तर ष म लय ष म ह त नसत म हण न अश स र ग जन क स र अ वतष म स र म हण न र ष ट र य उतपन न त सष म व ष ट क लय ज त त. ७) क मत त ल बदल : वकष मतह त ण ऱय बदल ष म ळ र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न अडच ह य त त. द श तह ल र स त आण स र चय वकष मतह र ढलय तर ब ज र वकष मतह न स र र ष ट र य उतपन न त र ढ झ लय च द स न य त. म हणज द श तह ल र स त र प उतप न कष मह झ ल तरह वकष मतर ढह ष म ळ द श चय र ष ट र य उतपन न त र ढत त. ब) वय वह र क अडचण : र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न उतप क चह प र ण आण ख त र शह र स ष खयक य ष म व तह स कल त करत न अन क अडच ह य त त. त य प क क ह अडच ह प ढह लप रष म ण, १) द ह र गणन च समसय : र ष ट र य उतपन न ष म जत न य ण रह सर व त ष म ठह अडचण म हणज द रह र न. एख ह र स त ष मधयष म आ क अ वतष म आ न श च त करण अर घड असलय ष म ळ बऱय च र स त चह र न द नद णय चह भह तह असत. तय ष म ळ र स तवर क र ष ट र य उतपन न अन क प ट नह अध क द सत. उद., ब करह त ज पह ठ र परल ज त तय ल ष मधयष म र स त म हण न स ब धल ज त. पण त च पह ठ जर क ट ब कड न र परल ग ल तर त अ वतष म र स त म हण न गणल ज त. २) अम तर क क त च अशसततव : भ रत स रखय वर कसनशह ल द श त ष म ठ प रष म ण र र अष म वर क क त अष स तत व त आ. श तह व यवस य अज न ह उदरवनर ग स ठह क ल ज त. श तह उतप न च बर च ष म ठ भ र र यक त क उपभ ग स ठह र परल ज त. तस च उतप न चय क ह भ ग च इतर र स त आण स र चय बदलय त वर वनष मय क ल ज त. अश उतप न च आण उपभ ग च ष म पन र ष ट र य उतपन न त क ल ज ऊ शकत न ह. ३) अप र आण अतव वसन य स ख य क आकड व र : वर कसनशह ल द श त उतप न आण खर च वर षयह चह प र शह आण अच क ष म व तह उपलबध नसत. श तह, ष मतस य व यवस य, पश प लन, र नउतप न, क रक ळ व य वस य क, ब धक ष म र रह ल क ष मर र, छ ट व य वस य क इ. चय उतपन न स ब धह चह अच क र वर श व स ग ष म व तह उपलबध नसत. उतपन न पद तह न र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न अनर ज त उतपन न स ब धह चह ष म व तह, ग ष मह र श रह

78 भ ग तह ल उपभ ग आण ग तर क च खर च य चह खह ल ष म व तह उपलबध नसत. तय ष म ळ र ष ट र य उतपन न चह न ष मक आकड र रह च उपलब ध ह त न ह. ४) घस र : भ डर लह र स त च य व पर ष म ळ भ डर लह र स त चह जह झह ज त तय च ष म पन करण अर घड असत. उतप न प रवक य ष मध य व परलय ज ण ऱय भ डर लह र स त र य त रस ष मग र चह ण रह झह ज म हणज घस र य. भ डर लह र स त र य त रस ष मग र चह ण रह झह ज भ डर लह ष म लष मतत च त त र क आय षय, भ डर लह र स त च र पर, र स त च स र र प, र स त चह वनयवष मत आण क ळजह प र ग क द खभ ल इ. अन क ग ष ट वर अर ल ब न असत. भ डर लह र स त र रर गळ प रक रचय असलय ष म ळ घस र ष म जणय स ठह एकसष म न, स ष म ईक, स र ह क र य अस प रष म णदर अष स तत व त न ह त. घस र ष म जणय स ठह बऱय च ग ट ह रम ह त धर वय ल गत त. तय ष म ळ घस ऱय चह अच क रक कष म उपलब ध ह ण अर घड असत. ५) भ डवल ल भ क व भ डवल त ट : ष म लष मतत ध रक न ष म र ह तह ल बदल ष म ळ क र ब ज रभ र त र ढ झ लय ष म ळ ज भ डर लह ल भ त क र ब ज रभ र त घ ट झ लय ष म ळ ज भ डर लह त ट त, तय च सष म र श र ष ट र य उतपन न त क ल ज त न ह. क रण च ल आर थ क वयर र ष म ळ बदल घड न य त न ह त. ६) तन क त आण अज न : वर कसनशह ल द श त बह त श छ ट उतप क न रक र आण अ ज नह असत त. तय ष म ळ त आपलय उतप न स ब धह चय न ह ठ र शकत न ह त. म हण न स र त:चय उतप न चह वक र उतप नष म लय चह ष म व तह ऊ शकत न ह त. म हणज त य चय उतप न च क र अर ज त उतपन न च अ ज वयत क ल ज त त. ७) वय वस य क व श ष करण च अभ व : वर कसनशह ल द श त व य वस य क वर श षह करण च अभ र असलय न उतप न पद तह न र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न अडच ह य त त. उद., वर कसनशह ल द श त श तकरह श तह य प रष म ख व यवस य बर बरच द ग धव यवस य, क क क टप लन, कपड वशर इ. इतर व यवस यद खह ल करत त. इतर व यवस य प स न वष मळण ऱय उतपन न चह ष म व तह र ष ट र य उतपन न च ष म पन करत न द लह ज त न ह. तय ष म ळ द श च खर उतपन न सष मजत न ह. ८) म ल चय स ठ च म लय : उतप क कड कच च ष म ल, 68 ष मधयष म र स त, अर धस द ध वस त, अ वतष म र स त य च असण र स ठ म हणज ष म लस ठ य. ष म लस ठ चय ष म लय त ण ऱय सक र तष मक आण नक र तष मक बदल च सष म र श स थ ल र ष ट र य उतप न त क ल ज त. ष म लस ठ चय ष म लयष म पन त झ ल लह च क अ वतष म र स त चय ष म लय त बदल कर शकत. म हण न ष म लस ठ च ष म लयष म पन क ळजह प र ग क कर र ल गत. र ष ट य उतपन न च म ततव : र ष ट र य उतपन न च महत त व ख लह ल ष म द द य र र न स पष ट करत य त. १) अर थवयवसर ल उपय क त : द श चय अर थवयर स र स ठह र ष ट र य उतपन न चह ष म व तह असण महत त व च आ. सधय र ष ट र य उतपन न चह ष म व तह अर थवयर स र तह ल महत त वप र ण भ ग आ. य ल स ष म ज क ल ख ख तह म न ओळखल ज त. य ख तय त द श च एक ण उतपन न, उतप न आण वर वर ध र यक तक स तर र रह ल उतप न च वनषकषग, उद र च उतप न आण आ तरर ष ट र य वय प र त न वष मळण र उतपन न इतय ह एकष म क शह स ब वधत आ त. २) र ष ट य ध रण : र ष ट र य ध रण त र ष ट र य उतपन न चह ष म व तह आध र म न उपय त ठरत. जस क, र जग र ध रण, औद वरक ध रण, कक षह ध रण इतय ह. औद वरक उतप न, ग तर क आण बचत इत य द व ढह स ठह य त न द श वष मळत. तस च र ष ट र य उतपन न चय आकड र र चह ष म त आर थ क प रवतष म न चय वनवष मग तह स ठह त. जस - ग तर क प रवतष म न, र म धह प रवतष म न इतय ह अर थवयर स र य ग य ष म र ग र र आणणय स ठह बदल करत य त त. ३) आर थ क न य जन : आर थ क न य जन कर त र ष ट र य उतपन न शह स ब वधत असल लह आकड र रह अत शय महत त वप र ण असत. य आकड र रह त वर वर ध स धनस ष मग र त न प र प त क ल ल एक ण उतपन न, उतप न, बचत, ग तर क आण उपभ ग य च सष म र श त. ४) आर थ क स श धन : अर थश स त च स श धक, तज ज य चय कड न र ष ट र य उतपन न चय आकड र रह च र पर क ल ज त. त द श तह ल वर वर ध ष म व त च र पर करत त. कच च ष म ल, उतप न, उतपन न, बचत, उपभ ग, ग तर क, र जग र इतय ह स ष म ज क घ टक च वर च र त. ५) र हण म न च त लन : र रर गळ श तह ल ल क चय र ह ष म न चह त लन करणय स र ष ट र य उतपन न चय

79 अभय स चह ष म त त आण स रखय च द श तह ल र रर गळ क ळ तह ल र ह ष म न चह त लन करणय स ष म त करत. ६) उतपन न च व तरण : र ष ट र य उतपन न चय आकड र रह र र न आपण स द श चय उतपन न चय वर तरण बद दल ष म व तह वष मळर त य त. ष मज रह, ख ड, वय ज आण नफ य चय शह स ब वधत ष म व तह त न आपण स सष म ज तह ल वर वर ध घ टक ष मधय असण रह तफ र त लक त य त. सव धय य प र. १. य ग य पर य य न वड न व ध न प र ण कर : १) र ष ट र य उतपन न चह र न करत न फ त अ वतष म र स त र स र च ष म लय सष म वर ष ट त क रण - अ) गणन करण स प त. ब) द रह ष म जष म प ट ळल ज त. क) द श तह ल ल क च ष म ततष म कलय स धल ज त. ड) र ष ट चय एक ण आर थ क क ष मवररह च ष म ल यम पन क ल ज त. २) न व वळ द श तर गत उतप न च ष म पन करणय चह पद धत ख लह लप रष म ण आ - अ) स र ल र ष ट र य उतप न त न घस र ष म लय र ज करण. ब) स र ल द श तर गत उतप न त न घस र र ज करण. क) स र ल द श तर गत उतप न त घस ऱय च सष म र श करण. ड) स र ल र ष ट र य उतप न त घस ऱय च सष म र श करण. ३) भ रत त र ष ट र य उतपन न चह र न करत न य पद धतह च र पर क ल ज त. अ) उतप न पद धतह ब) उतपन न पद धतह क) खर च पद धतह ड) उतप न पद धतह आण उतपन न पद धतह य च एकत र करण प र. २. सहस ब ध प र ण कर : १) उपभ ग खर च + र तर क खर च + सरक रह खर च + (न र य त-आय त) स र ल र ष ट र य उतप न उपभ ग खर च + ग तर क खर च+ सरक रह खर च + (न र य त-आय त) + (न व वळ य ह -द ह ) २) उतप न पद धत उतपन न पद धत घ टक पद धतह ३) त त त व क अडचण स त तर त द ह ष म ल चय स ठ च ष म लय प र. ३. य ग य पर य य न वड : १) च क च ज ड श ध. १) र ष ट र य उतपन न सवष मतह अ) १९४९ २) आर थ क र षग ब) १ एप र ल-३१ ष म र च ३) उतपन न पद धत क) र ष ट र य उतपन न = ख ड+र तन + वय ज+नफ +एकव तत/वष मश उतपन न+न व वळ वर शह उतपन न 69 ४) खर च पद धत ड) र ष ट र य उतपन न = ख ड+ र तन+ वय ज+नफ पर य य : १) अ २) ब ३) क ४) ड प र. ४. ख ल ल उद हरण चय आध र स कलपन ओळख न त सपष ट कर : १) र म ल र जय सरक रकड न दरष म ` ५००० /- वनर म त त व तन वष मळत. २) र ह र न ५०० क.ग. गह उतप न प क १०० क.ग. उतप न तय चय क ट ब स ठह ब ज ल ठ र ल. ३) श तलन त चय ब करह स ठह वपठ चय वरर ह त न गव ह च पह ठ वर कत घ तल. ४) श भ न द श तह ल २०१९-२०२० य आर थ क र ष ग तह ल सर ग अ वतष म र स त र स र चय आर थ क ष म लय स ब धह ष म व तह र ळ क लह. ५) र ज र चय क न त एक ण ५०० ज लप नच स ठ आ जय त ष म रह ल आर थ क र ष ग तह ल २०० ज लप नच सष म र श आ. प र. ५. ख ल ल प रश न च उतत ल ह : १) र ष ट र य उतपन न चय चक य प रर च द वर क त प रवतष म न स पष ट कर. २) र ष ट र य उतपन न च महत त व स पष ट कर. ३) र ष ट र य उतपन न चह र वशष ट स पष ट कर. ४) र त स र ल र ष ट र य उतप न चह स कलपन स पष ट कर. प र. ६. ख ल ल व ध न श आपण सहमत आह त क व न ह त सक रण सपष ट कर : १) र ष ट र य उतपन न चह र न करत न अन क त वततर क अडच ह य त त. २) द रह र न ट ळणय स ठह र ष ट र य उतपन न ष म जत न उतप न पध तह तह ल ष म लयर वधग त पध तह च र पर क ल ज त. प र. ७. सतवसत उतत ल ह : १) र ष ट र य उतपन न ष म पन त य ण ऱय वयर र क अडच ह स पष ट कर. २) र ष ट र य उतपन न ष म पन चय उतपन न पद धतह आण खर च पद धतह स पष ट कर.

80 ८ भ रत त ल स र वजन क तवतत वयवह र (Public Finance in India) श ध प ह! श सन च य वरह ल क य य वयवतरर त इतर सक त चह क यव आण ऐच छ क क यव श ध. प रसत वन : अ क त ८.१ स र ग जन क वर ततवयर र ह अभय सश ख अर थश स त चय ज नय श ख प क एक अस न य त अर थवयर स र तह ल श सन चय भ वष मक आण क य ग र र प रक श ट कल ज त. श सन म ज व श ष ट प रद श तह ल वर वर ध क यव प र प डणय स ठह न गर क नह वनष म ग क ल लह औपच र क क र अन पच र क स स र य. परक य आक ष म प स न स रक, ख जरह ष म लष मतत च स रक, र जग र वनवष मग तह, अ तर गत श तत र स वयर स र र खण, आर ग य, वशक अश स ष म ज क गरज चह तरत द करण र र र क यव श सन कड स पर लह ज त त. य क र य च वर ग करण अस करत य त. १) सक त च क यध : परक य आक ष म प स न स रक अ तर गत क यद र स वयर स र र खण इतय ह श सन चह सक त चह क यव आ त. २) ऐशचछक क यध : श क षण व आर ग य स र चह तरत द, वनर म ततह र तन आण इतर कलय क रह स ष म ज क स रक, उप य य जन चह तरत द इतय ह ह श सन चह ऐच छ क क यव आ त. स र वजन क तवतत वयवह र च अर थ व सवर प र र उलल ख क ल लह क यव प र श प रष म ण त आण क यग क ष मत न प र प डणय स ठह क णत य ह श सन ल वर वर ध ष म र य नह वष मळण ऱय वनधह चह आर शयकत असत. स र ग जन क वर ततवयर र ह स कलपन स र ग जन क आण वर तत वयर र य द न शब च वष मश आ. स र ग जन क सष म ष च चत न र एख द प रश सक य भ भ ग त र ऱय वय तह सष म स ठह स ब धल ज त. वर तत वयर र म ज स पय शब त उतपन न आण खर च य. अश प रक र स र ग जन क वर तत वयर र म ज क द र, र जय र स र वनक श सन चय उतपन न आण खर च चय तततर च अभय स य. अभय स अर थश स त तह ल स र ग जन क वर तत वयर र य श ख त क ल ज त. स र वजन क तवतत वयवह र चय वय खय : वर वर ध अर थश स त ज नह स र ग जन क वर तत वयर र चय वय खय आप पलय परह न क ल लय आ त. य प क क ह वय ख य च अभय स कर य. १) ह डर लटन य चय मत : स र ग जन क वर तत वयर र अर थश स त आण र जयश स त य चय सह ष म र ष र र असल लय वर षय प क एक वर षय आ. स र ग जन क वर तत वयर र स र ग जन क अध पतय ख लह ल उतपन न र खर च शह आण एक द सऱय ष मधह ल सष म य जन शह स ब वधत आ. श सन चय क य य च अभय स र जयश स त त ह क ल ज त असल य म ळ स र ग जन क वर तत वयर र र जयश स त चय अभय स च ह एक भ ग आ. २) प र. फ डल श र ज य चय मत : स र ग जन क सतत च न धह खर च करण र वनधह उभ रण य ब बतचय तततर च अभय स म ज स र ग जन क वर तत वयर र य. 70

81 स र वजन क तवतत वयवह र व ख जग तवतत वयवह र य त ल फरक : अ.क र. फरक च म द द स र वजन क तवतत वयवह र ख जग तवतत वयवह र १. उद ष ट सष म ज ल ष म ततष म ल भ वष मळर न द ण. स र व त चह प र तत करण. २. खर च च न र ध रण श सन सर ग प ररष म आपलय खर च चह प तळह आण खर च च भ न न भ न न ष म र ग न श च त करत. वय तह प ररष म आपल र यक तक उतपन न, वर च र त घ त आण खर च च ष म र ग न श च त करत. ३. पत वस रतह श सन चह ब ज रप ठ तह ल पत ष म ठ प रष म ण र र असत. ४. चलन छ पणय च अध क र ५. वर तत वयर र तह ल लर वचकत ६. अर थव यवस थ वरह ल पर ण ष म भ रतह य र झर व ह ब क द र र चलन चह प ई क लह ज त. स र ग जन क वर तत वयर र अध क लर चह क असत त. स र ग जन क वर तत वयर र च द श चय अर थव यवस थ वर प रच ड प रभ र पडत. ख जरह वय तह चह पत ष मय ग व त असत. ख जरह वय तह ल तस अध क र न ह. ख जरह वर तत वयर र त फ रस बदल करणय स र र नसत. ख जरह वर तत वयर र च र ष ट र य अर थव यवस थ वर नगणय पर ण ष म त. स र वजन क तवततवयवह र : आकक तह ८.२ चय आध र स र ग जन क वर तत वयर र तह ल प रष म ख घ टक प ढह लप रष म ण द खवर ल ज त त. स र वजन क तवतत वयवह र i. स र वजन क खर च ii. स र वजन क उतपन न iii. स र वजन क कजध iv. र ज य व तत य ध रण v. व तत य प रश सन प रतयक अ. ष म स लह खर च ब. भ डर लह खर च क. वर क स खर च ड. वर क स ततर खर च १. प रष म णशह र २. प रगतशह ल ३. अप रगतशह ल क र प रत ग ष मह १. कर २. कर ततर उतपन न अप रतयक १.र स त र स र र रह ल कर (GST) १. अ तर गत कजव १. श लक २. स र ग जन क र स त र स र चह वक ष मत ३. वर श ष अध भ र ४. ड र ड त मक रकष म ५. भ टह, अन द न र ग य ६. वर श ष कर ७. कजज आक त ८.२ चय आध र प ढ लप रम ण सपष ट करण करत य ईल 71 २. ब ह कजव श सक य अ जप तक उतपन न खर च, कर ज आण एक र म ध द स ठह ध रण १. स र ग जन क खर च २. स र ग जन क ष म स ल ३. स र ग जन क कजव

82 १) स र वजन क खर च (Public Expenditure) : स र ग जन क खचग म ज क द रश सन, र जय श सन आण स र वनक स वर जय स स थ य नह न गर क च स रक, तय चय स ष म व क गरज चह प तव आण ल क चय आर थ क र स ष म ज क कलय स ठह क ल ल खचग म ज स र ग जन क खचग य. वर स वय शतक पयय त बह स खय श नह वन ग स तक प च ध रण स व क रल त. य ध रण तर गत श सन चय क र यशक त चय क र य पयय त ष मय ग व त तह. पर त आध न क श सन क र ळ स रक आण न गरह प रश सन अशह सक त चह क यव च करत त अस न ह, तर आपलय श त आर थ क र स ष म ज क वर क स च प रस र करणय स ठह ह ऐच छ क क यव करत असत त. त य म ळ अलह कडह ल क ळ त सर ग खच य त स ततय न र ढ त आ म न स र ग जन क वर तत वयर र त खर च च अभय स महत त वप र ण भ ग आ. स र वजन क खच ब च वगग करण : न रन र ळ अर थश स त ज नह वभन न भ न न आध र र र स र ग जन क खच य च वर ग करण क ल ल आ. स र ग जन क खच य चय क ह ष म ततर प र ण प रक र च आत आपण अभय स कर य. अ) महस ल खर च : ष म स लह खचग सर ग स ध रणपण श सक य ख तय र र आण वर वर ध स र र र क ल ज त. खर च न यवष मतपण उद भर त. उद., श सन च प रश सक य खर च, श सक य कष मग च ऱ य च पग र र भतत, वनर म त त व तन, र द क य स र आण स र ग जन क आर ग य च खर च इतय ह. ब) भ डवल खर च : भ डर लह खचग म ज द श चय र म धह र वर क स स ठह नवय न क ल ज ण र खचग य. उद., वर वर ध वर क स प रकलप तह ल ष म ठ र तर क, श सक य कर ज चह परतफ ड, र जय श सन र श सक य क पन य न द ल ल कर ज इतय ह भ डर लह खर च चह उद रण आ त. क) व क स तमक खर च : वर क स त मक खचग उतप क स वर प च असत. जय खच ग ष म ळ र जग र वनवष मग तह, उतप न र ढ, क ष मतस र र य इतय ह बदल घड न र ढ त. तय ल वर क स त मक खर च अस म त त. उद., आर ग य वशक, औद वरक वर क स, स ष म ज क कलय, स श धन आण वर क स य र रह ल खर च इतय ह. ड) व क स तर खर च : श सन चय जय खच ग ष म ळ द श त क णत ह प रतयक उतप क पर ण ष म त न ह, तय ल 72 वर क स तर क र ब गर वर क स खर च अस म त त. उद., प रश सक य खर च, य द ध खर च इत य द ह खर च अन तप क स वर प च असत त. त म ल म ह त आह क? स व त तय ततर क ळ तह ल स र ग जन क खर च चय प रर म ततह अ. क र. वर ष एक ण खर च (क ट `) १ १९९१-१९९२ ७२,३१७ २ २००१-०२ ३,६२,४५० ३ २००५-०६ ५,०६,१२३ ४ २००९-१० १०,२४,४८७ ५ २०१५-१६ ११,९५,०२५ ६ २०१६-१७ १३,७४,२०३ ७ २०१७-१८ १४,३५,२३३ ८ २०१८-१९ १७,२९,६८२ स त स ब वधत र ष ग तह ल भ रत सरक रच आर थ क प ह अ र ल २०१८-२०१९ र र द ल लय क ष टक न स र स व त तय ततर क ळ तह ल १९९१-९२ प स न क ह वनर डक र ष ग तह ल स र ग जन क खर च तह ल प रर म ततह खर लह आ. य न र क षण र र न स पष ट त क, एक ण स र ग जन क खर च त फ र ष म ठ प रष म ण त र ढ झ ल लह आ. श सन चय स र वजन क खर च त व ढ ह णय च क रण : भ रत स रखय वर कसनशह ल द श चय एक ण स र ग जन क खर च त र ढ त न द स न य त क ह ष म ततर चय क रण च अभय स कर य. १) श सन चय क र य त व ढ : य अग दर र र उलल ख क लय प रष म ण द श चय स ष म ज क आण आर थ क वर क स कर त आध न क श सन अन क क यव प र प डत असत. वशक प रस र, स र ग जन क आर ग य, स र ग जन क ब धक ष म, ष मन र जन, सष म जकलय क रह य जन इतय ह ब ब च य क र य त सष म र श त. य र र न अस आढळ न य त क, श सन स ततय न नर नर ह न क र य स व क रत आ आण ज नह क यव अध क क यग क ष मत न ष म ठ प रष म ण र र प र प डत आ. य ष म ळ स र ग जन क खर च त र ढ त.

83 २) ल कस खय च व ग न ह ण र व ढ : भ रत स रखय वर कसनशह ल द श चह ल कस ख य व ग न र ढत आ. इ.स. २०११ चय जनगणन न स र तह ल कस खय १२१.०२ क टह इतक तह. पर ण ष मह, र ढतय ल कस खय चय ररज चह प तव करणय स ठह श सन ल अध क खर च कर र ल गत. ३) व ढत शहर करण : र ढत श रह कर ह सधय चह ज गत क ष स रतह आ. य ष म ळ प ह प रर ठ, रस त, ऊर ज, श ळ र ष म वर द लय, स र ग जन क र त क, स वच त इतय र रह ल श सन चय खर च त र ढ त. ४) स रक षण खर च त व ढ : आध न क क ळ त अवस रर र असष म जस आ तरर ष ट र य स ब ध ष म ळ य द ध नसत न ह स रक खचग र ढत असत. ५) ल कश ह श सन पद धत च प रस र : जग तह ल बह स खय द श ष मधय ल कश ह श सन पद धतह आ. न यवष मत वनर डण क र इतर ब ब ष म ळ ल कश ह श सनपद धतह खचव क ठरत. त य म ळ श सन चय एक ण खर च त सतत र ढ त ज त. ६) भ वव ढ : एख द ख जरह वय तह प रष म ण च आर थ क र स ष म ज क वर क स स ठह श सन ल ब ज र त न र स त र स र चह खर ह कर र ह ल गत. सर ग स ध रणपण क ष मतर ढह चह प रर म ततह व स न य त, त य म ळ श सन ल र ढह र खर च कर र ल गत. ७) औद तगक व क स : औद वरक वर क स ष म ळ अर थवयर स र त उतप नर ढ, र जग रर ढ र एक र म धह घड न य त. म न औद वरक वर क स स ठह श सन ष म ठ प रष म ण र र प रयतन करत. तय त वर वर ध य जन आण क यग क ष म र र खर च करत. पर ण ष मह, एक ण खर च त र ढ त. ८)आपतत वयवसर पन : अलह कडह ल क ळ त भ क प, प र, र दळ, स ष म ज क अश तत, अश न सर ग क र ष म नर वनवष मग त आपत त व र र र घड न य त न द सत आ त. त य म ळ श सन ल आपततह वयर स र पन र र ष म ठ प रष म ण त खर च कर र ल गत. पर ण ष मह, एक ण खर च त र ढ त. आध न क श सन कलय क रह र जय स ठह क र य करत. त य म ळ स र ग जन क खर च त र ढ ण अपरर र य आ. 73 श ध प ह! र र द ल लय क रण वयवतरर त स र ग जन क खर च तह ल र ढह चह इतर क रण श ध. श ध प ह! श सन चय ष म ततर चय सष म ज कलय क रह य जन II) स र वजन क उतपन न : वर वर ध स त र र श सन ल वष मळण र एक ण उतपन न म ज स र ग जन क उतपन न य. अर थश स त चय अभय स त ज स र न उतप न च आ त च स र न स र ग जन क वर तत वयर र त स र ग जन क उतपन न च आ. अश प रक र स र ग जन क उतपन न चह गरज स र ग जन क खच ग ष म ळ वनष म ग त. स र वजन क उतपन न च स त प ढ लप रम ण आह त : अ) कर उतपन न ब) कर तर उतपन न अ) कर (Tax) : १) कर चह वय खय - प र. ट स ग य चय ष मत, श सन कड न ल ग क ल ल इतर आक र आण कर य ष मधह ल फरक च ष म खय र भ अस क, करद त आण श सन य चय त थ ट ल भ च र परत वय च अभ र असत. २) प र - स ल ग ष मन य चय ष मत, क णत य ह वर श ष ल भ चय प र प तह वशर य वय तह न श सन ल द ल ल सक त च द ण म ज कर य. कर चह ख लह ल र वशष ट व स न य त त : १) कर श सन ल द य वय च सक त च द ण असत. जय न गर क र र कर ल ग त तय नह त द ण क यद शह ररह तय ब धनक रक ठरत. कर सरक रह उतपन न च ष म ठ स त आ. जर एख द वय तह न कर द ल न ह तर श सन तय वय तह ल श क कर शकत. २) सष म ज चय स ष म ज क व त स ठह श सन ल कर र ल गण र खर च भ गवर णय स ठह करद तय कड न कर घ तल ज त. ३) कर चय ष म बदलय त क णत य ह करद तय ल श सन कड न क णत ह र ट आण प रष म णशह र ल भ क र स र घ णय च अध क र नसत.

84 ४) कर उतपन न, ष म लष मतत वक र र स त र र र स र र र ल ग क ल ज त. त म ल म ह त हव! कर च ततव : आध न क अर थश स त च जनक ॲडष म वस ष मर य नह कर चह ख लह ल च र तत र स वरतल लह आ त. १) समत क व सम नत च तत व : प रतय क वय तह न आपलय यक ष मत न स र श सन ल कर द य व, अस वस ष मर य नह स चवर ल ल आ. य च अर थ गर ब चय त लन त श ह ष म त नह अध क कर द य व. २) न श चतत च तत व : वस ष मर य चय ष मत, करद तय ल आपलय ल क तह कर क णतय र ळह, क णतय स वर प त श सन ल द य वय च आ य च प र वज ञ न असल प व ज. क रण अस क, न श च त कर ष म ळ करद तय ल कर च भ र र टत न ह. तत र भ रतह य करवयर स र त प रवतवब वबत झ ल ल आढळत. ३) स य सक त च तत व : य ततर न स र प रतय क करद तय ल ज स त तज स त स यह स कर र ळह र स यह स कर पद धतह न कर ल ग क ल ज र. ४) क टकसर च तत व : य तत र न स र करर स लह च खर च वकष म न असल प व ज. जर करर स लह प क अध क ध क भ ग करर स लह स ठह च खचग त अस ल तर त कर आ शग ष म नल ज त न ह. कर च प रक र : कर च ष म खय न प रक र स रत य त त तय च सवर स तर अभय स कर य. १) प रतयक कर २) अप रतयक कर १) प रतयक कर : कर करद तय चय उतपन न आण स पत त वर द ल ज त. जय व यक त वर कर ल ग त, तय च व यक त वर कर च भ र पडत. करद तय ल कर च भ र इतर र र स त तर त करत य त न ह. त य म ळ प रतयक कर च कर घ त र करभ र एक च वय तह र र पडत. उद., र यक तक उतपन न कर, स पततह कर इतय ह. २) अप रतयक कर : कर र स त र स र र र ल ग क ल ज त. एख द र स त वक र स र चय उतप न क र खर ह - वर क च य व ळह कर द ल ज त. अप रतयक कर च भ र 74 करद तय कड न इतर वय तह वक र वय तह न स त तर त क ल ज ऊ शकत. म न कर घ त आण करभ र न रन र ळ घ टक र र पडत. उद., भ रत त नवय न ल ग क ल ल जर ळजर ळ सर ग अप रतयक कर ऐर जह र स त र स र कर (GST), कस टष म ड टह य. त म ल म ह त आह क? कर चय क यद न स र प रतयक कर च वर ग करण तह न र ट त क ल ज त. १) प रम णश र कर : वय तह चय उतपन न र र ज व ह एक च दर न कर आक र ह क लह ज त, त व ह तय स प रष म णशह र कर अस म त त. २) प रगत श ल कर : वय तह चय उतपन नर ढह चय प रष म ण त ज व ह कर च दर ह र ढत असत त त व ह तय स प रगत शह ल कर अस म त त. भ रत त अशह प रगत शह ल कर रचन प रचल त आ. ३) प रत ग म कर : य त जसजस उतपन न र ढत ज त, तसतस कर च दर कष मह त त. ब) कर तर उतपन न च स त : प रश सन, वय प रह उपक ष म, द ग य आण अन द न इतय द र र वष मळ ल लय स र ग जन क उतपन न ल कर तर उतपन न अस म त त. स त कर प क वभन न आ त. य वर षयह र ड य त ष म व तह प ह य. १) श लक (fees) : कर क णतय ह ष म बदलय वर न सक त न द य व ल गत, तर श लक श सन न प रर ल लय स र बद दल द ल ज त. उद., श क व क श लक, न ह श लक इतय ह. २) स र वजन क वसत व स व चय क मत (Prices) : आध न क श सन आपलय न गरह क न वर वर ध र स त र स र चह वर क करत. अश र स त र स र च ल क नह श सन ल द ल ल ष म बदल म ज क ष मत य. उद., र लर भ ड, टप ल स र इतय ह. ३) व श ष अध भ र : श सन न व श ष ट भ ग तह ल रव र श न द ल लय वर श ष स वर ध बद दल न गरह क नह व ल ल ष म बदल म ज वर श ष अध भ र य. उद., जय व श ष ट भ ग तह ल रव र श न स र वनक स वर जय स स थ रस त,

85 ऊर ज, प ह प रर ठ इतय ह वर श ष स वर ध प रर लय बद दल कर ल ग कर शकत त. ४) द ड व द ड तमक रकम : द श तह ल क यद र वनयष म ष म डण ऱय ल क र र श सन ड आक रत. ड आक रणय च उद द ष ट उतपन न कष मवर नस न ल क न श सन च न यष म त डणय प स न पर व त त करण, आ. उद., र त क च न यष म ष म डलय बद दल ण र ड. ५) भ ट, अन द न व द ग य : श सन ल आपलय न गर क कड न र इतर कड न भ टह र र उतपन न वष मळ शकत. तय वयवतरर त श सन ल वर शह श सन र स स र कड न सर ग स ध रण क र वर वशष ट त स ठह अन द न वष मळ शकत त. भ रत स रखय वर कसनशह ल द श त वर शह स य य ह वर क सखर च च एक ष म त र प र ण स त झ ल आ. उतपन न च स त अन श च त स वर प च आ. ६) व श ष कर : जय र स त च उपभ ग न गर क चय आर ग य आण व त स ठह ब धक ठरत अश र स त र र कर ल ग क ल ज त. ड प रष म ण च य कर च उद द ष ट उतपन न वष मळवर णय च नस न ल क नह अव तक रक र स त चय उपभ ग प स न पर व त त व र असत. उद., ष मद, अफ आण इतर अष मलह पद र थ वरह ल कर इतय ह. ७) कर ज : श सन ल ल क कड न ठ र ह, कर जर ख इतय ह ष म धयष म त न कर ज घ त य त. य वशर य वर शह श सन आण आ तरर ष ट र य न ण न धह, ज गत क ब क इतय ह स स र त न कजग वष मळर शकत. आध न क क ळ त कर ज, श सन च अध क ध क उतपन न च स त बनत आ. त म ल म ह त आह क? वसत आण स व कर (GST) भ रत त वस त आण स र कर १ ज ल २०१७ प स न अष मल त आल आ. कर वर ततह य उततरद वयतर आण अ जप तक वयर स र पन चय अ ष मलबज र ह क यद र रह ल क ळकर कक तह सवष मतह न ज ल २००४ ष मधय स चवर ल त. भ रतह य र जयघ टन तह ल १०१ र ह घ टन द र स त स ध रण क यद २०१६ अन वय र स त र स र कर पर ष स र पणय चह तरत द क लह र लह. य पर षद त कर र ह य अरग ष म तह, ष म स ल र जयष म तह आण प रतय क र जय च अरग ष म तह य च सष म र श असत. य पर षद ल वस त आण स र कर दर, स ट आण वकष म न प तळह इतय ब बत श फ रशह करणय च अध क र आ. र स त वनष म ग वक र वर क य र र एक च टपपय त ल ग क लय ज ण ऱय उतप न श लक वक र वर क कर प क र स त र स र कर र गळ आ. द शभर त वस त आण स र र रह ल त एक वय पक कर आ. क द र आण र जय श सन चय प ढह ल कर ए र जह र स त आण स र कर ल ग क ल ग ल. कर र ह य उतप न श लक, स र कर, अत रर त सह ष म श लक, र जय च ष म लयर वधग त कर, प रर श कर, करष म क कर इतय ह. अप वक त उतपन न च य त र ट स ठह स र कर (CGST) : द श तर गत र स त र स र चय प रर ठ य वर क द र सरक रन आक रल ल कर म ज कर र ह य र स त र स र कर य. र जय र स त र स र कर (SGST) : वस त आण स र च उपभ र घ तल य म ळ र जय सरक रल वष मळण र कर म ज र जय र स त र स र कर य. कर वस त आण स र चय उतप न र र आक रल ज त न ह. एकव तत र स त र स र कर (IGST) : कर IGST क यद ष म ळ सर ग आ तरर जय र स त र स र चय प रर ठ य वर ल ग क ल ज त. न कस न भरप ई कर : र जय श सन चय अप वक त उतपन न तह ल त टह चय भरप ईस ठह असण र न कस न भरप ई कर. वसत आण स व कर च अप तक त ल भ : य ष म ळ भ रत चह एक त म स ष म ईक र ष ट र य ब ज रप ठ वनष म ग णय स ष म त ईल. य ष म ळ वर शह र तर क ल आण ष म क इन इ वडय चळर ळह ल च लन वष मळ ल. य ष म ळ कर च दर, प रवक य आण क यद य चय त स स त र कर णय स ष म त ईल. य ष म ळ न र य त आण र स त वनष म ग वक य ल च लन वष मळ ल. द श तह ल एक ण ग तर क वस रतह त स ध रण ईल. 75

86 द श तह ल करवयर स र स लभ णय स ष म त ईल. वस त चह अ वतष म वक ष मत कष मह णय स ष म त ईल. य कर ष म ळ औद वरक क त ल च लन वष मळ ल. वस त आण स र कर ष म ळ अध क र जग र वनवष मग तह आण अध क वर ततह य स स धन चह वनवष मग तह ऊन द र द र य वनष म ग लन स ष म त ईल. ष म त र स त आण स र कर चय क ष मवररह च ष म ल यम पन इत य अलप र धह त करण श य न ह. वसत व स व करप वत च नम न कजग म न ओळखल ज त. त त क.८.१ य त अ तर गत कजग र ब ह कर ज य तह ल फरक द खवर ल आ. तक त क र.८.१ अ. क र. अ तर गत कर ज ब ह कर ज १ द श चय अ तर गत अर थवयर स र त उभ रल ज त. द श ब रह ल अर थवयर स र त न उभ रल ज त. २ ऐच छ क क र सक त चय स वर प त असत. ऐच छ क स वर प च असत. ३ द शह चलन त असत. परक य चलन त असत. ४ वयर स र पन स ठह कष मह ग त ग तह च. वयर स र पन स ठह अध क ग त ग तह च iii) स र वजन क कजध जस र यक तक प तळह र र कर ज चह ररज असत तशह च सरक रस ठह कर ज उभ रण सर ग स ध रण कक तह असत. क रण सरक रह खर च सर ग स ध रणपण सरक रह ष म स ल प क ज स त असत. म न स र ग जन क कर ज ध रण त कर ज उभ रण ह महत त व चह भ वष मक सरक रल कर र ह ल गत. स र वजन क कर ज च प रक र : स र ग जन क कर ज च ष म खय न प रक र आ त. १) अ तर गत कर ज : ज व ह सरक र द श तह ल न गर क, ब क, ष मधयर तव ब क, वर ततह य स स र, औद वरक क त इतय कड न कर ज घ त त. त व ह तय स अ तर गत कजग म न ओळखल ज त. २) ब ह कर ज : ज व ह सरक र परक य द श तह ल सरक र, परद शह ब क क र स स थ, आ तरर ष ट र य स स थ जस न ण न धह, ज गत क ब क इतय कड न कर ज घ त त ब ह 76 ह कर न पह! ख लह ल वर ध न च वर ग करण अ तर गत कजग र ब ह कर ज य त कर य. १) श सन आपलय न गर क न र ख य चह वर क करत. २) प ह प रर ठ चय तरत ह स ठह श सन ज गत क ब क कड न कर ज घ त. ३) वय प रह ब क कड न श सन प य भ त स वर ध चय वर क स स ठह कर ज घ त. ४) ष म बईचय ष म टट टट न प रकलप स ठह भ रत सरक र ज गत क ब क कड न कर ज घ त. iv) र ज य व तत य ध रण : र जय वर ततह य ध र म ज द श चय अर थवयर स र च न य त रण करणय स ठह आण प रभ र प डणय स ठह जय र र श सन आपलय खर च प तळह त आण करदर त बदल करत अस स धन य. ध रण स र ग जन क खर च आण स र ग जन क उतपन न शह न गड त आ. थ ड य त श सन न र बवर ल ल वर ततह य ध रण म ज र जय वर ततह य ध र य. v) व तत य प रश सन : श सन चय उतपन न खर च आण कर ज चह स रळह त आण क यग क ष म अ ष मलबज र ह म हणज च वर ततह य प रश सन य.

87 एक दरह त सर ग सष म र शक र म धह आण वस ररत स ठह अ जप तक चह तय रह र अ ष मलबज र ह सष म व ष ट असत. श सक य अ द जप तक : अर थस कलप वर ततह य प रश सन च एक महत त व च स धन आ. ज य म ळ र जय च सर ग आर थ क वयर र न य त र त क ल ज त त. आग ष मह आर थ क र ष ग तह ल अप वक त प र प तह आण न य ज त खर च च वर ततह य वर र र म ज अ जप तक य. भ रत त १ एप र ल त ३१ ष म र च य क ल र धह च एक आर थ क र षग असत. भ रतह य र जयघ टन चय कलष म ११२ अ तर गत श सक य अ जप तक चह तरत द आ. भ रत सरक रचय प रतय क अ जप तक त स त अ जप तक य दस तऐर ज र र स र ग जन क वर तत वयर र चय तपश ल च र ग न क ल ज त. अ जप तक शब (Budget) फ र च भ ष तह ल Bougette प स न आल आ. य च अर थ प शर ह वक र प क ट अस त, जय त सरक रचय आर थ क ध रण वर षयह च तपशह ल असत. ह सर ग आर थ क य जन क र वर ततह य ध रण सरक रह ष म स ल आण सरक रह खर च चय स वर प त असत. त म ल म ह त आह क? भ रतह य र जयघ टन त अ जप तक (Budget) ह स ज ञ नस न, र र ष क आर थ क वर र रण अस म हटल ज त. महस ल व भ डवल अ द जप तक : १) अ जप तक तह ल तरत द च ष म स लह र २) भ डर लह अ जप तक अस वर ग करण क ल ज त. १) महस ल अ द जप तक : ष म स लह अ जप तक त ष म स लह उतपन न आण ष म स लह खर च च सष म र श त. ष म स लह प र प तह च वर भ जन कर आण कर तर उतपन न त त. कर उतपन न त उतपन न कर, क पनह कर इतय ह कर च सष म र श त. ष म स लह खर च त कर तर उतपन न त कज ग र रह ल वय ज, ग तर क र रह ल ल भ श, र जय न द ल लह अन द न र स यय इतय च सष म र श त. २) भ डवल अ द जप तक : भ डर लह अ जप तक त भ डर लह उतपन न र भ डर लह खचग ष म डल ल असत त. श सन च भ डर लह उतपन न म ज ष मधयर तव ब क आण ल क कड न घ तल लह कजव, स र ग जन क क त तह ल उद र चय सष मभ ग चह वर क कर न वष मळ ल ल उतपन न, 77 वर शह श सन आण स स र कड न वष मळ ल लह कजव, वर श ष ठ र ह इतय ह ब ब च सष म र श त. भ डर लह खर च त श सन चय वर क सप रकलप तह ल खर च, र तर क, र जय श सन ल, श सक य क पनय, ष म ष म डळ आण इतर घ टक न द ल लह कजव इतय च सष म र श त. य वशर य स ष म ज क आण स ष म द य क वर क स र रह ल खर च, स रक आण सर ग स ध रण स र र रह ल खर च इतय च य त सष म र श त. अ द जप तक च प रक र : अर थवयर स र चय बदलतय ररज न स र स र ग जन क खर च आण उतपन न चय अ जप तक य तरत ह ह वनरन र ळ प तळ त असण गरज च असत. तय न स र श सक य अ जप तक च तह न प रक र पडत त. १) सष मत ल अ जप तक २) श लक च अ जप तक ३) त टह च अ जप तक १) समत ल अ द जप तक : जय अ जप तक त सरक रच अ ज ष म स लह उतपन न आण सरक रच ष म स लह खर च य द न ह ब बह सष म न असत त तय ल सष मत ल अ जप तक अस म त त. म ज च, सरक रह ष म स ल = सरक रह खर च. सष मत ल अ जप तक चह स कलपन ॲडष म वस ष मर य स रखय सन तनर ह अर थश स त ज नह प रत प दन क लह आ. य अ जप तक च अर थवयर स र र रह ल पर ण ष म त टस र असलय च ष म नल ज त. म न तय नह अ जप तक सर ड ततष म ष म नल. ष म त, आध न क अर थश स त ज चय ष मत सष मत ल अ जप तक च ध रण अर थवयर स र स ठह न ष मह च य ग य ठर शकण र न ह. आध न क श सन कलय क रह स स थ असत. म न खर च चह प तळह उतपन न प तळह चय प रष म ण त ठ र श य नसत. २) श लक च अ द जप तक : जय अ जप तक त श सन चह अ ज प र प तह श सन चय अ ज त खर च प क अध क असत, त व ह तय ल श लक च अ जप तक अस म त त. अप तक त सरक र प र प > अ द ज त सरक र खर च

88 आर थ क त जह चय क लख ड त श लक च अ जप तक उपय त ठर शकत. आर थ क त जह चय क ळ त र जग र प तळह जरह ज स त असलह तरह तय चबर बर क ष मतर ढह चह प रर म ततह अध क असत. वर श षत कष मह अध क प रष म ण त वस रर उतपन न असण ऱय ल क च य ह त स ठह य च न य त रण करणय चह आर शयकत असत. अर थवयर स र तह ल प रभ र ह ष म र ह चह प तळह घ टर न क ष मतर ढह र र न य त रण ठ र त य त. य स ठह कर त र ढ कर न श सक य उतपन न त र ढ घडर न ल क चह खर ह शक त कष मह करत य त. अ वतष मत पर ण ष मक रक ष म र ह कष मह ऊन क ष मतप तळह ख लचय व श न बदल ल ग ल आण भ र र ढह चह पररवस रतह वनय त रण त य ईल. ष म त, त जह वयवतर क त इतर पररवस रतह त श लक च अ जप तक र परल ज ऊ नय. क रण त य म ळ अर थवयर स र त ब र जग रह आण कष मह प तळह तह ल उतप न वस रतह वनष म ग ईल. ३) त ट च अ द जप तक : ज व ह सरक रचह अप वक त प र प तह अ ज त सरक रह खर च प क कष मह असत त व ह तय ल त टह च अ जप तक अस म त त. अप वक त सरक रह प र प तह < अ ज त सरक रह खर च = त टह च अ जप तक ष म ह चय क ळ त त टह च अ जप तक उपय त ठर शकत. आर थ क ष म ह चय क ळ त सर ग आर थ क वयर र कष मह प तळह त त असत त. त य म ळ ब र जग रह वनष म ग त. य च न य त रण करणय स ठह कजग र त टह चय अर थभरणय र र श सक य खर च त र ढ क लह ज त. य ष म ळ र स त र स र चह प रभ र ह ष म र ह आण र जग र त र ढ ईल आण तय त न प ढह ल ग तर क ल प र तस न वष मळ ल. आध न क क ळ त त टह च अ जप तक श सन च सर ग स ध रणपण र बर ल ज ण र ध रण आ. भ रत स रखय वर कसनशह ल द श नह आर थ क वर क स स ठह त टह चय अ जप तक च ष म र ग स ततय न अन सरल आ. अ द जप तक च म ततव : कर र ह य अ जप तक महत त व च असत. क रण अन क ष म र य नह तय च ल क र र आण एक ण अर थव यवस थ वर पर ण ष म त असत. क णत य ह अ जप तक त कर सर ग वधक र चक अस भ ग असत. कर ष म ळ उद र च आण वय तह च भवर तवय न श च त त. अ जप तक त ष म डल लय कर चय र र र करद तय च खर च य ग य उतपन नप तळह र र अर ल ब न असत. स रक, प रश सन, प य भ त स वर ध, वशक आण आर ग य स र अश वर वर ध क त र रह ल श सक य खर च च न गर क चय जह र न र र आण एक ण अर थव यवस थ वर पर ण ष म त. क रण द श चय आर थ क ध रण च ष म ध यम म हण न श सन तय च र पर करत असत. सरक रचय अ जप तक चय कक तह ष म ळ द श तह ल उतप न अ जप तक य उतपन न च आक र आण वर तरण तय चबर बर ष म नर ह र भ त क स स धन चय उपभ ग र र पर ण ष म त. अ जप तक चय ष म धयष म त न श सन न घ तल लय वन ग य च पर ण ष म उतप न, एक ण उतपन न आण उतपन न च वर तरण, ष म नर ह आण भ त क स धनस ष मग र च र पर य र र घड न य त. य ष म ळ आध न क अर थवयर स र त स र ग जन क वर तत वयर र च महत त व आण वय प तह ष मधय र लय १०० र ष ग त ष म ठ प रष म ण र र तफ र त झ ल लह व स न य त. सव धय य प र. १. य ग य पर य य न वड : १) ऐच छ क क य य ष मधय प ढह लप क क यव य त त. अ) परक य आक ष म प स न स रक ब) श क षण व आर ग य स र क) स ष म ज क स रक उप यय जन ड) कर स कलन पर य य : १) ब, क २) अ, ब, क 78 ३) ब, क, ड ४) र रह ल सर ग २) सरक रचय अवनर र य क य य ष मधय प ढह लप क य क य य च सष म र श त. अ) र जग र वनवष मग तह ब) अ तर गत क यद र स वयर स र क) कलय क रह उप यय जन ड) र स त र स र चह वनय ग त

89 पर य य : १) क, ड २) अ, ब ३) फ त ब ४) अ, क, ड ३) ख लह लप क य अर थश स त ज चय ष मत स र ग जन क वर तत वयर र अर थश स त र र जयश स त य चय सह ष म र ष र र आ. अ) ॲडष म वस ष मर ब) आलर ड ष म र शल क) ह ड ल टन ड) प र. फ डल श र ज पर य य : १) अ २) ब ३) क ४) ड ४) कर तर उतपन न ष म र ग चह /स त चह उद रण प ढह लप क ह आ त. अ) प रतयक कर र अप रतयक कर ब) प रतयक श लक क) श लक आण ड ड) वर श ष कर पर य य : १) ब, क २) अ, क ३) अ, ब, क, ड ४) क, ड ५) क णत य ह श सन चय स र ग जन क खर च चह प रर म ततह ह ख लह लप रष म ण आ. अ) वस रर ब) र ढत क) घ टत ड) बदलत (चढ-उत र) पर य य : १) अ २) ब ३) क ४) ड ६) य ग य ज डह च पर य य वनर ड : अ ब i) प रतयक कर अ) कर तर उतपन न ii) अप रतयक कर ब) चलनर ढ iii) श ल कव द ड क) र स त र स र कर(GST) iv) श लक अ जप तक ड) वयव तरत उतपन न कर अ) i - ड ii -क iii -ब iv -ड ब) i - क ii -ड iii -अ iv -ब क) i - ड ii -क iii -अ iv -ब ड) i - अ ii -ब iii -क iv -ड प र. २. फरक सपष ट कर : १) स र ग जन क वर तत वयर र आण ख जरह वर तत वयर र २) अ तर गत कर ज आण ब ह कर ज ३) वर क स खर च आण वर क स तर खर च ४) वर श ष अध भ र आण वर श ष कर ५) प रतयक कर आण अप रतयक कर प र. ३. ख ल ल व ध न श त म सहमत/असहमत आह त क य त सक रण सपष ट कर : १) सक त च क यग श सन च एकष म र क र य आ. २) सरक रल श ल क व द ड य प स न ष म ठ प रष म ण र र ष म स ल वष मळत. ३) र स त र स र (GST) कर न भ रत तह ल जर ळजर ळ सर ग अप रतयक कर चह ज ग घ तलह. ४) आध न क सरक र स र ग जन क खर च तह ल र ढह स ठह प ढ क र घ त न ह. ५) ख जरह वर तत वयर र प क स र ग जन क वर तत वयर र अध क लर चह क असत त. प र. ४. ख ल ल उत र व च न तय वर ल प रश न च उतत द : ल क च र म धतर, अन र ग य, अप गत व आण द र द र य य र रह ल उप य म न श सन न न यवष मत र कष म द र ह ह स ष म ज क स रक चह प र पर क कलपन आ. ह कलपन ष म ळ त नच बदललह र लह प व ज. ल भ रय य न धन द श ल ह न द णय चय पद धतह प स न तय चह क ळजह घ णय स ठह स स र तष मक वयर स र करणय कड स ष म ज क स रक त स कलपन त मक बदल व ह यल र. य ष मधय तय न बऱय प क स र र ल बन चय द ष ट न सक ष म करणय च ह सष म र श असल प व ज. स ष म ज क स रक चय धन द श वल य प र र प ल श ह ष म त जग चय ल कस खय स क ष म चय पर य प त अवस थ च र रस ल भल आ. ल कस खय स क ष म चय अवस थ त अर थवयर स र तह ल क ष म करण ऱय ल क चह क ळजह घ णय स ठह र स ल क ल ज ण र कर प र श प रष म ण त वष मळ शकतह ल इत य प रष म ण त क ष म करण ऱय ल क चह स खय असत. भ रत स रखय कष मह श ह ष म त द श स ठह प र र प अन क ल न ह. भ रत तह ल ल कस खय च र ढत आय ष म ग न, र ढत श रह करण आण त य म ळ ण र स रल तर य ष म ळ प र र प य ग य ठरत न ह. श रह करण अ तर गत स ष म ज क स रक वस रवतशह ल सष म ज प क र गळह असत. प र न : १) स ष म ज क स रक चह प र पर क कलपन स र. २) य उत ऱय त स ष म ज क स रक त क णत स कलपन त मक बदल स चर णय त आल आ? ३) श ह ष म त जग तह ल स ष म ज क स रक च र रस क णत आ? ४) भ रत चय क णतय र वशष ट य म ळ स ष म ज क स रक च प र पर क प र र प अन क ल ठरत न ह? प र. ५. ख ल ल प रश न च उतत द : १) सरक रह अ जप तक च प रक र आण ष म ततर स पष ट कर. २) कर चय ततर च स पष ट करण द. ३) सरक रच कर तर उतपन न स त स पष ट कर. प र. ६. ख ल ल प रश न च सतवसत उतत ल ह : १) स र ग जन क खर च त र ढ णय क़चह क रण स पष ट कर. 79

90 ९ भ रत त ल न ण ब ज र आण भ डवल ब ज र (Money Market and Capital Market in India) प रसत वन : व त त ह अर थवयर स र च कण आ. ष म लत व त त ह प श चय वयर स र पन शह स ब वधत असत. य ष मधय वय तह, उद रस स र आण श सन ल वर वर ध उद द श स ठह आर शयक असण ऱय न ध च सष म र श त. र यक तक वर तत, औद वरक व त त व स र ग जन क वर तत अस वर तत च वर ग करण करत य त. न धह गत शह ल करण आण न धह च र टप करणय स ठह श चह वर ततह य वयर स र जब बद र असत. वर ततवयर स र श चय आर थ क वर क स स ठह आर शयक असल लय स पततह चय वनवष मग तह स ष म त करत. भ रत तह ल वर तत प रण लह ष मधय वर ततह य स स थ, वर ततह य ब ज रप ठ, वर ततह य स धन आण वर ततह य स र य च सष म र श त. वर ततह य स स थ भ रत त ल व तत य प रण ल वर ततह य ब ज रप ठ वर ततह य स धन वर ततह य स र वर ततह य ब ज र वर तत प रण लह च एक महत त व च घ टक आ. य प रकरण त आप प र ष म खय न वर ततह य ब ज र च अभय स करण र आ त. व तत य ब ज रप ठ च अर थ : वर ततह य ब ज रप ठ त र ख (ब णड), भ ग(श अर स), वय तपन न र ख (ड र व व टव ह), सरक रह र ख, वर शह चलन इतय स रखय आर थ क ष म लष मतत चह खर ह -वर क क लह ज त. वर ततह य ब ज रप ठ, ब क, ब गर ब क ग वर ततह य स स थ, दल ल, मय चय अल फ ड, र ट र ळ रम इतय ह ष म धयष म त न च लत त. य ष मधय प र ष म खय न न ण ब ज र र भ डर लह ब ज र य द न भ न न ब ज रप ठ च सष म र श त. न ण ब ज र वर ततह य ब ज र भ डर ल ब ज र 80 ह कर न पह! ख लह व ल लय उद रण ष मध न स ब वधत वर तत प रक र ओळख. (र यक तक वर तत/औद वरक वर तत/स र ग जन क वर तत) स र वनर म ततह वनधह चह वनवष मग तह करण. सष मभ ग चय वर क त न भ गभ डर ल र ढर कर ष म स ल ग ळ करण. सष म न ष म स क पतय र र रम कर ज चह परतफ ड करण. आर ग य आण वशक य स रखय स ष म ज क प य भ त स वर ध र रह ल खर च. क र यरत भ डर ल च वयर स र पन. अ) भ रत त ल न ण ब ज र : अर थ : न ण ब ज र म ज अल पम दतह कर ज द ण र घ ण य. सद श प श च क र प रत प श च ब ज र असत, ज य मधय अलपक लह न स धन उद., वय प रह डह, सरक रह र ख, र चन प त इतय च सष म र श त. अशह स धन अतय त तरल, कष मह ज खष मह चह र एक र षग वक र तय प क कष मह ष म दतह चह पर पक वत असण रह र स ज वर क य ग य असत त. त म ल म ह त आह क? क ह व तत य स धन : र ख (Bonds) - ह घग क लह न न धह घ णय च स धन म न क पनय वक र सरक रद र र प रस त त क ल ल कर जस धन य. समभ ग भ डवल (Equity Shares) - सष मभ ग भ डर ल म ज एख ह वय तह वक र सष म न घ तल लय क पनह च सष मभ र य. वय तपन न(Derivitive) - वय तप त म ज वर ततह य प रत भ तह चय स भ ग न एख द ष म लभ त ष म लष मतत च ष म लय वक र क ष मत र ख भ ग, चलन, वय जदर, वस त इतय ष मध न वष मळवर य. सरक र र ख (Government securities) - सरक रह र ख म ज पर पक वत क ल र धह त परतफ ड

91 करणय च आश व सन द ऊन सरक रन प रस त त क ल लय कर ज च स धन य. वय प र ब ल (Trade Bills) - र स त चय यक ष मधय वय प र द र र क ढल लह र स र ह क रल लह वर वनष मय ब ल म ज वय प रह वबल य. वचनप त (Promissory Note) -म ज अस वर ततह य स धन ज य मधय एक पक न द सऱय पक ल ष म र ह न स र क र भवर षय तह ल त रख ल न श च त र कष म णय बद दल द ल ल ल खह र चन द ल आ. भ रत त ल न ण ब ज र च स चन : भ रत तह ल न ण ब ज र द रह स वर प च आ. य ष मधय स घव टत क त र अस घव टत क त य च सष म र श त. स घव टत क ष त र मधय भ रतह य र झर व ह ब क (RBI), वय प रह ब क, स क रह ब क, वर क स वर ततह य स स थ, ग तर क स स थ, भ रतह य सर लत र वर तत रम (DFHI) य च सष म र श त. तस च अस घव टत क त त स र क र, स र वनक वर ततह य प रर ठ करण ऱय स स थ (ब कर स) र अन य त र त ब गर ब क वर तत प रर ठ, ष मधयस र स स थ य च सष म र श त. भ रत तह ल न ण ब ज र च क द र, ष म बई, द ल ल व क लकत य श र ष मधय एकर टल आ. त य मधय ष म बई एकष म र प रभ र ह न ण ब ज र च क द र आ. ज य मधय भ रत तह ल सर ग भ ग ष मध न प श च ओघ य त. प ढह ल त तय र र न भ रतह य न ण ब ज र तह ल स घव टत क त चह कलपन य ऊ शकत. स घट त क त अस घट त क त भ रतह य र झर व ह ब क वय प रह ब क स क रह ब क वर क स वर ततह य स स थ भ रतह य सर लत र वर ततह य रम स र वनक ब कर स स र क र अन य त र त ब गर ब क वर ततह य ष मधयस र स स थ आक त ९.१ 81 १) स घट त क त : भ रत तह ल स घव टत क त त भ रतह य र झर व ह ब क, वय प रह ब क, स क रह ब क, वर क स वर ततह य स स थ, भ रतह य सर लत र वर ततह य रम य स स र च सष म र श त. तय च क र य भ रत तह ल सर ग आर थ क क त त च लत. भ रत तह ल स घव टत क त तह ल रचन ब बत चर च कर य. अ) भ रत य र झव थ ब क : भ रतह य र झर व ह ब क (RBI) ह भ रत चह ष मधयर तव ब क आ. व ल टन य र आय ग चय श फ रशह न स र भ रतह य र झर व ह ब क च स थ पन क लह ग लह. भ रतह य र झर व ह ब क क यद १९३४ न स र ब क चय ष म लभ त क र य ल र ध न क आध र चह तरत द आ. भ रतह य र झर व ह ब क च स थ पन १ एप र ल १९३५ र जह ख जरह भ गध रक ब क म न झ लह. भ रतह य र झर व ह ब क च र ष ट र यह करण १ ज न र रह १९४९ र जह झ ल. न ण ब ज र तह ल एक महत त व च घ टक आ. मधयवतग ब क चय क ह प रस द ध वय खय : ड. एम.एच. ड क क - ष मधयर तव ब क ह श तह ल ष म द र व ब क ग स रचन तह ल श खर स स थ आ. प र. डब लय ए. शर. - अर थवयर स र तह ल पतप रर ठ य वर न य त रण ठ र रह ब क म ज ष मधयर तव ब क य. भ रत य र झव थ ब क च क यध १) चलन न ट च न र म त करण र ब क : र झर व ह ब क कड एक र पय र न ह स ड न सर ग र पय चय न ट वनष म ग करत य त त. १९५७ चय वकष म न र खह र प रण लह न स र र झर व ह ब क ल वकष म न २०० क टह र पय ठ र ठ र र ह ल गत. य प क ११५ क टह स नय चय स वर प त आण ८५ क टह परक य चलन चय स वर प त ठ र ल ज त. २) सरक रच ब क : र झर व ह ब क सरक रचह ब क, सरक रचह सलल र र आण सरक रच प रत न ध म हण न क ष म करत. ह कर र र र जय सरक रचय व यवस य च वयर र करत,

92 प स ष स र क रत आण सरक रच य वतह न द ह त. तस च स र ग जन क कर ज वयर स र पनद खह ल करत. ह सरक रल अन क आर थ क वर षय र र सलल त. ३) ब क च ब क : र झर व ह ब क वय प रह ब क र र र ध न क न य त रण ठ र त. सर ग अन स च त ब क न र झर व ह ब क कड तय चय ष म र ह र ष म दत ठ र न स र वकष म न र ख न धह र खह र ठ र अवनर र य असत. र झर व ह ब क वय प रह ब क न तय चय य ग य ह ड र टर न द ऊन आर थ क स यय करत. तस च ष म ज रह व ल लय त रण चय बदलय त ब क न कर ज उपलबध कर न द त. ४) परक य चलनस ठ च स भ ळ करण : र झर व ह ब क द श चय परक य चलनस ठ च स रक क म न क ष म करत. तय स र पय च अध कक त वर वनष मय दर क यष म ठ र, वस ररत न श च त करण आर शयक आ. आ तरर ष ट र य न ण न धह चय सर ग सदस य श चय चलन चह खर ह र वर क करणय च क र य र झर व ह ब क करत. ५) पतप श च न य त रण : द श तह ल सर व च च ब क म न र झर व ह ब क वय प रह ब क चय पतप रर ठ चय आक रष म न र र र र पर र र न य त रण ठ र त. स खय तष मक आण ग ण त मक स धन च र पर कर न पतन य त रण क ल ज त. स खय तष मक पतन य त रण ष मधय ब कदर, ख लय ब ज र तह ल र ख वयर र आण र कड न धह च बदलत ग ण ततर जस र कड न धह च ग ण ततर(C.R.R.) र स वर ध न क र खत च ग ण ततर (S.L.R) इतय ह स धन च सष म र श त. तर ग ण त मक पतन य त रण ष मधय कजग र त रण य ष मधह ल ग ळ च न यष मन, कर ज च न य त र त र टप, न त क ष मनधर ह इतय ह स धन च सष म र श त. ६) आकड व र ग ळ करण व प रस द ध स द ण : र झर व ह ब क ब क ग आण अर थवयर स र चय इतर वर ततह य क त चय स ब वधत स ष खयक य ष म व तह स कल त कर न तह प रस द ध करत. ७) व क स भ म ख आण प र तस न तमक क र य : र झर व ह ब क वनष मश रह आण ग ष मह भ ग त ब क ग स र र ढवर, ठ र ह र न स रक ण, कक षह पतप रर ठ आण औद वरक पतप रर ठ य चय स ठह क ह वर क स त मक क ष म करत. 82 ८) इतर क यध : र झर व ह ब क आपलय सदस य ब क चय ख त य मधह ल आप पस तह ल द णय घ णय च वयर र प र ण करणय स ठह वनरसन कर र म न क ष म करत. वय प रह ब क च अ वतष म ॠणद त म न आर थ क स क ट त असल लय ब क न आर थ क स यय प रर त. श ध प ह! ख लह ल द श चय ष मधयर तव ब क चह न र स र. स य त र जय (अष म र क ) य न य ट ड क गडष म. क नड स र ह डन रश य र नस जष मग नह जप न चह न ऑस टट वलय आ) वय प र ब क : बचत करण ऱ य न आण ग तर कद र न एक त आणणय स ठह वय प रह ब क द श चय वर ततह य प रण लह त ष मधयस र म न क र य करत त. तय नफ वष मळर ऱय आर थ क स स थ आ त. वय प रह ब क बचतह चह जष मर जष मर (ठ र ह स र ह क रण ) करणय त आण अर थवयर स र चय वर वर ध क त त कजग र टप करणय त महत त वप र ण भ वष मक बज र त त. य त अन स च त र वबरर अन स च त वय प रह ब क च सष म र श त. भ रतह य र झर व ह ब क अध न यष म १९३४ चय सऱय वर भ ग त अन स च त वय प रह ब क च सष म र श आ. ष म लक आण क र यपद धतह न स र भ रत तह ल वय प रह ब क च च र घ टक ष मधय र रव करण क ल ज त. स र ग जन क क त तह ल ब क ख जरह क त तह ल ब क प र द श क ग ष मह ब क. वर शह ब क वय प र ब क चय क ह प रस द ध वय खय : १) भ रत य ब त क ग न यमन क यद १९४९ : ब क र म ज कर ज द णय स ठह वक र ग तर क स ठह ल क चय ठ र ह स र ह क र न तय ठ र ह ष म र ह क लय न तर क र इतर प रक र परत करण अरर धन द श द र र क र धन कर ष द र र परत करण य. २) प र. क र नक र स : प स आण पतप श च वयर र करण ऱय स स थ ल ब क अस म त त.

93 वय प र ब क च क यध : १) ठ व सव क रण : ठ र ह म ज वय प रह ब क स ठह वनधह च ष म खय ष म रग य. बचतह ष म ळ ठ र ह तय र त त. ठ र ह च वर ग कर ष म र ह ठ र ह आण ष म दत ठ र ह म न क ल ज त. i) म गण ठ व : ष म र ह न स र प स क ढल ज ण ऱय ठ र न ष म र ह ठ र ह अस म त त. तय च ल ठ र ह आण बचत ठ र ह चय स वर प त आ त. च ल ठ र ख त स ष म नयपण वय प रह, स र ग जन क स स थ आण वर श वस त ष म डळ कड न उघडल ज त. च ल ठ र ह ख त ध रक न श लक प क ज स त र कष म क ढणय चह सर लत (अध कर ष) द लह ज त. बचत ठ र ह वर श षत पग रद र र रग र ट वय प रह य चय कड न ठ र लय ज त त. ii) न श चत क ल वध ठ व : य ठर र ह क क ल र धह स ठह ठ र लय ज त त. य ष मधय च आर तग ठ र ह र ष म दतब ठ र ह य च सष म र श क ल ज त. आवर त ठ र ह ग र हक न न यवष मतरह तय बचत करणय स प र तस न द त त. ठरर न द ल लय क ल र धह न तर एक न श च त र कष म ग र हक न द य र ह ल गत. ष म दतठ र ह ठर र ह क क ल र धह स ठह ठ र लय ज त त. य ठ र ह त असल लह र कष म ठरर न द ल लय क ल र धह न तर क ढत य त. य र र द ल ज ण र वय जदर त लन न अध क असत. २) कर ज द ण : वय प रह ब क ठ र ह र कड न घ तल लय ठ र च र पर गरज न कर ज द णय स ठह र परत त. ब क, वय तह आण स स र न वर वर ध क रण स ठह कर ज प रर ठ करत असत त. कर ज, र ख कर ज, अध कर ष सर लत य च सष म र श अलप, ष मधयष म आण ह घग ष म दतह चय कर ज स ठह क ल ज त. कर ज च क ल र धह वजतक ज स त अस ल त तक वय जदर अध क असत. य वशर य ब क र ख कर ज, अध कर ष सर लत र ह डह र टर इतय ह स वर ध प रवर त त. ३) स ह ययक क यध : वय प रह ब क न धह स त तरण ग र हक च य वतह न र कष म जष म करण, ग र हक च य वतह न प र स वरक द ह ण, परक य चलन, स रवक त ठ र कपप, वडष म ट स वर ध, इ टरन ट ब क ग, ष म ब इल ब क ग य स रखय अन क स वर ध उपलबध करत त. 83 ४) पतन र म त : पतवनवष मग तह करण वय प रह ब क च महत त वप र ण क र य आ. प र रवष मक ठ र चय आध र र र ब क पतवनवष मग तह करत त. न व वळ ष म र ह आण र ळ च द वयतर य प क र खह र ररज चह प र तत क लय न तरचह वशललक र कष म कर ज द णय स ठह र परत त. अश प रक र ब क नह व ल लय कज य ष मध न द ययष म ठ र ह वनष म ग त त. ज व ह ब क अ पलय ग र हक न कर ज प रर त त व ह कर ज चह र कष म ग र हक चय ब क ख तय त जष म क लह ज त. ठ र ह म न कर ज चह र कष म वष मळर रह ब क र खह र स वर प त क ह भ ग ब ज ल ठ र त. र खह र ररज भ गलय न तर उर ग र त रकष म ष मध न कर ज द ल ज त. ह प रवक य द श तह ल स प र ण ब क ग प रण लह र र अन सरण क लह ज त. थ ड य त वय प रह ब क ठ र ह वनष म ग करत त, ठ र ह त न कजव त त, कर ज त न ठ र ह वनष म ग त त र तय त न पतप श चह वनवष मग तह त. आक त ९.२ ह कर न पह! ख लह ल द ल लय क स तह ल ब क शह स ब वधत असल ल ब धच न ह श ध.

94 (स ट ट ब क ऑफ इ वडय, एचएसबह सह ब क, य न यन ब क ऑफ इ वडय, ॲक सस ब क, स ट डर ड च टग डग ब क, एचडह एफसह ब क) इ) सहक र ब क : १९०४ चय स क रह पतस स थ क यद न वय स क रह ब क अवस ततर त आलय. स क रह ब क स र वनक ल कस खय चय कर ज चह ररज भ रर न वय प रह ब क चय प रयतन न प रक ठरत त. य अलप र ष मधयष म उतपन न र ट तह ल ब क ग गरज प र ण करत त. ग ष मह स क रह पतक त त प र रवष मक स क रह पतस स थ, ज ल ष मधयर तव स क रह ब क, र जय स क रह ब क य स स र च सष म र श त. आकक तह ९.३ स क रह ब क ग क त चह स रचन दर शवर त. त त-सत य सहक र पतप रवठ रचन र ज य सत ज ल सत प र थम क सत र जय स क रह ब क (श खर ब क) आक त ९.३ ज ल ष मधयर तव स क रह ब क ग ष मह र न गरह प र रवष मक स क रह स स थ ई) व क स व तत य स सर (DFI) : वर क स वर ततह य स स थ अश स स थ असत त, ज य मधयष म आण ह घग ष म दतह चह आर थ क ष म त प रर त त. तय उद र, कक षह आण इतर प रष म ख क त चय वर क स स ष म त करत त. भ रतह य औद वरक वर तत ष म ष म डळ (इ डस टट ह अल फ यन नस क पड र शन ऑफ इ वडय - IFCI) १९४८ ष मधय स र पन झ ल लह पव लह वर कस त वर ततह य स स थ आ. आठव न पह! त म ह इयतत ११ र ह ष मधय न ब डग ह ग ष मह पतप रर ठ करण रह सर व च च स स थ आ, अभय सल आ. ह स स थ, लघ, क टह र र ग ष मह उद र, स तव यवस य इतय चय वर क स ल प र तस न द त. उद रह करण आण ज गत क करण चय आरष मन न वर क स वर तत स वघक (क पड र ट) क त चय वर ततह य गरज ष म ठ प रष म ण त र ढलय आ त. तय वशर य अन क परद शह क पन य नह भ रतह य क पन य शह कर र क ल आ. वर क स वर ततह य स स र नह तय चय क र य त वर वर धत आणलह आ. वय प रह ब क ग, ग र हक वर तत, दल लह (र वक ग), स स भ डर ल प रर ठ (व ह चर क वप टल फ यन नस), प य भ त वर ततह य प रर ठ, ई-र ण जय इतय ह वर वर ध प रक रचह नर ह न उतप न र स र द णय स ठह तय नह स य रह स स र स र पन क लय आ त. अश प रक र वर कस त स स थ स वत ल स र वत र क ब क ष मधय र प तर त करणय चय प रवक य त आ त. भ रतह य र झर व ह ब क न वर कस त वर ततह य स स र न व यवस य क ब क णय स ठह ष म र गदर शक स चन क लय आ त. उद.,आयसह आयसह आय क पनह वतचय स ययक आयसह आयसह आय (ICICI) ब क चय प रत ग ष मह वर लह नह करण न ह एक आघ डह चह वय प रह ब क बनलह आ. ए) भ रत य सवलत व व तत य ग ह (DFHI) : र घ ल सवष मतह चय वशफ रशह चय आध र १९८८ ष मधय न ण ब ज र स स र म न भ रतह य सर लत र वर ततरम च स थ पन करणय त आलह. य ष मधय न ण ब ज र स धन न तरलत प रद न करणय स ठह तस च अश स धन स ठह सवक य द ययष म ब ज रप ठ चय वर क स स ष म त करणय स ठह य स स थ चह स र पन करणय त आलह य ष मधय भ रतह य र झर व ह ब क, स र ग जन क क त तह ल ब क आण वर ततह य स स र चह स य तपण ष म लक आ. २) अस घट त क त : भ रत तह ल अस घव टत क त तह ल रचन ब बत चर च कर. भ रत तह ल अस घव टत न ण ब ज र त स र वनक ब कर स, स र क र आण अन य त र त ब गर-ब क वर ततह य ष मधयस र च सष म र श त. अस घव टत न ण ब ज र च क यग ष म ठ प रष म ण त ग ष मह भ ग त आ. i) सर तनक ब कर स : वर ततह य ष मधयस र असत त, ज ब क स रख च क र य करत त. त बह त क ह डह स रखय स वद शह अल पम दतह चय पतस धन ष मधय वयर र करत त. र रर गळ ब ज रप ठ त वय ज च दर र रर गळ असत. स र वनक ब कर स बह ध ठर वर क व श ष ट स ष म ज क र ट शह स ब वधत असत त. ब क स वर ध नसल लय भ ग तह ल न धह च एक महत त व च स त आ त. त प रतयक श तह, 84

95 वय प र आण उद र न कर जप रर ठ करत त. उद., सर फ प ढह, अडत, वय प रह, दल ल इतय ह. ii) स वक र : स र क र प र ष म खय न ग ष मह भ ग त क ष म करत त. स र क र स ष म नयत उच च दर न वय ज आक रत त. स र क र न द ल लह कजव बह त क अन तप क त स ठह असत त. उद., श तष मज र, सह ष म नत आण अलपभ ध रक श तकरह, क र रह र, छ ट वय प रह इतय ह घ टक स र क र कड न कर ज घ त त. सद वस रतह त स र क र चय श षण करणय चय प रर म ततह ष म ळ र झर व ह ब क न स र क र चय वक य कल प र र वनबय ध घ तल आ त. iii) अन य त र त ब गर ब क : ब क वर ततह य ष मधयस र - य त वच टफ ड स, न धह कर जक पनय इतय च सष म र श त. वच टफ ड तह ल सदस य य ष मधय वनयवष मत भरण करत त. एकष म क नह ष म नय क ल लय वनकष चय आध र ब लह वक र च ठ ठह (ड र ) पद धतह न स स य चह वनर ड क लह ज त. तय न स र ग ळ क ल ल न धह स स य ल द ल ज त. वच टफ ड बह त श क रळ आण त वष मळन ड ष मधय क र यरत आ त. न धह एक प र पर क ल भद यक प रक र आ. सदस य चय य गद न र र च लत. सभ सद न ष म फक वय जदर र र कर ज द ल ज त. कर ज क पनय य वर ततह य क पनय असत त. तय वय प ऱ य न, लघ उद र न आण स वय र जग र न कर ज प रर त त. तय अन य त र त असल य म ळ कज ग र र उच च वय जदर आक रत त. न ध अन य त र त ब गर ब क च टफ ड व तत य मधयसर कर ज क पनय त म ल म ह त आह क? न ण ब ज र च स धन : न ण ब ज र त पतस धन च र पर त. म गण न ण ब ज र : ज व ह प स एक द र स स ठह कर ज म न घ तल ज त क र द ल ज त. त व ह तय ल २४ त स स ठह र परल ज ण र प स म न ओळखल ज त. प स उसन घ तल ज त त क र एक द र स प क ज स त क ळ र १४ द र स पयय त कर ज द ल ज त त व ह त दखल प स (न टह स ष मनह ) म न ओळखल ज त. क ष ग र ब ल : त तप रतह तरलत कष मतरत द र 85 करणय स ठह सरक रच य वतह न र झर व ह ब क न द ल लह अल प म दतह चह स धन. वय प र प त : ह एक अस रवक त र चन च ठ ठह आ, जह एक न श च त पर पक वत क ल र धह स ष म नयत आण वर तरण न स र पररक मय आण स त तर ह य असत. ठ व च प रम णप त : ह स धन अस रवक त आ त. र ण जय ब क आण वर क स वर तत स स र नह ज रह क ल लय र क स वर प त र ट घ टह करणय य ग य स धन आ त. वय प र प वत : तह अलप ज खह ष म असल लह, पररक मय आण तरल स धन आ त. भ रत त ल न ण ब ज र च भ म क : ख लह ल प ल भ रत तह ल न ण ब ज र चह भ वष मक स पष ट करत त. १) कर जद र च अलपम दत च गरज : न ण ब ज र ष मधय कर जद र चय अल पम दतह चय वर ततह य गरज र स तव दर त प र ण करणय स ठह य ग य स धह उपलबध त. २) तरलत वयवसर पन : न ण ब ज र एक रवतष म न ब ज र आ. त य म ळ ष म वर क ध रण द र र अर थवयर स र तह ल तरलत आण प श च अध क च रल वयर स र पन करणय स ष म त त. पर ण ष मह, द श त आर थ क स र यग ल भत आण आर थ क वर क स त. ३) ग तवण क प तक वयवसर पन (प र टफ ल ओ) : न ण ब ज र ग तर कद र चय ज खह ष म आण परत वय चय प र ध नय न स र बनवर ल लय वर वर ध प रक रचय आर थ क स धन शह वनरवडत असत. य द र र ग तर कद र न रन र ळ वर ततह य ष म लष मतत च त रण ठ र णय स सक ष म त त. य ष मध न ज खह ष म कष मह करणय त आण ज स त तज स त परत र वष मळवर णय स ष म त त. ४) समत ल य त रण : न ण ब ज र स धन च तर कस रत र टप आण ग तर क प रर तह ल बचत गत शह ल कर न अल पम दतह चय वनधह चह ष म र ह आण प रर ठ य चय त सष मत ल स र वपत करणय स ष म त करत. ५) सरक रचय व तत य गरज : न ण ब ज र श सन ल क ष ग र( टट झरह ) द यक चय आध र अल पम दतह चय वर ततह य गरज प र ण करणय स ष म त करत.

96 ६) म तर क व षयक ध रण च अ मलबज वण : ष म द र क ध रण च उद ष ट प श चय प रष म ण च वयर स र पन करण आ. ज ण कर न अर थवयर स र चय वनरन र ळ क त चह आर शयकत (गरज) प र ण करणय स ठह आण आर थ क वर क स चह रतह र ढवर णय स ठह उपय रह ठरत. ध रण ष मधयर तव ब क द र र ल ग क ल ज त. अर थवयर स र तह ल प र ण वर कस त न ण ब ज र ष म द र कवर षयक ध रण चह यशस र ह अ ष मलबज र ह करणय चह ष मह त. न ण ब ज र ष म ळ ष मधयर तव ब क ल य ग य वय जदर ध रण वर कस त करणय स ष म र गदर शन वष मळत. ७) र ख रकम च क टकसर न व पर : न ण ब ज र च स ब ध प रतयक प श शह नस न प श च न क टच (जर ळच ) पर य य असल लय वर वर ध वर ततह य स धन शह असत. त य म ळ र ख रकष म च क टकसरह न र पर त. ८) व ण ज य, उद ग आण वय प र व द ध : न ण ब ज र ष मधय अल पम दतह चय वनधह चह त तडह न गरज असल लय स र वनक आण आ तरर ष ट र य वय प ऱ य न ह डह र टर णय चह स वर ध उपलबध असत. वशर य न ण ब ज र त क षह आण लघ उद र स ठह ख ळत भ डर ल उपलबध त. भ रत य न ण ब ज र चय समसय : वर कस त द श चय त लन त भ रत तह ल न ण ब ज र पर ण ष म आण तरलत चय ब बतह त कष मह वर कस त आ. ख लह ल ष म द द भ रतह य न ण ब ज र तह ल सष मस य स पष ट करत त. १) द ह र रचन : न ण ब ज र ष मधय स घव टत र अस घव टत क त असल य म ळ वर घ टन प रदर शकत च अभ र आण र ढतह अवस ररत वनष म ग त. अश अस घव टत ब ज र ष मधय सष मन वय च अभ र असत. वशर य त भ रतह य र झर व ह ब क चय र ट वनय त रण आण द खर खह ख लह य त न ह. २) वय जदर मधय सम नत च अभ व : न ण ब ज र ष मधय वय प रह ब क, स क रह ब क, ब गर ब क, वर ततह य क पनय, वर क स वर तत स स थ, ग तर क क पनय इतय ह वर वर ध घ टक च सष म र श त. म न वय ज च अन क दर असत त. तय अन ष र न कर जद र च वर वर ध प रक र आ त. ३) न ध च कमतरत : अप ऱय बचतह ष म ळ न ण ब ज र ल न धह चह कष मतरत भ सत. दरड ई उतपन न, ल क ष मधय ब क ग सर यह चह कष मतरत, न र पय रह उपभ ग खर च, ग ष मह भ ग त अप ऱय ब क ग स वर ध इतय ह ब बह खह ल 86 न ण ब ज र तह ल न धह चय कष मतरत स ठह जब बद र आ त. ४) ग म चढउत र : न धह चह ष म र ह र ष म न स र बदलत. वर श षत ऑक ट बर त ज न य र ष मक ळ त क षह उतप न ष मधय वय प र करण, व यवस य तह ल र तर क इतय ह वर वर ध क रण स ठह ष म ठ प रष म ण त वर तत आर शयक असत. य ष म ळ न ण ब ज र त ष म ठ प रष म ण त चढउत र आढळत त. ५) व तत य सम व शन च अभ व : द र बल घ टक आण वनमन उतपन न र ट स रखय अस रवक त र ट कर त अज न ह श त ब क ग स वर ध अप ऱय अस न द र बल र ट र कष मह उतपन न र र ग पयय त तय प च शकल लय न ह त. य त न वर ततह य सष म र शन अभ र व स न य त. ६) त त रज न स ध रण त ल तद ग ई : वर ततह य ब ज र वर क स स ठह र स रळह त क र य स ठह आध न क त त ज न च र पर आर शयक आ. पर त त त ज न स ध रण ष मधय व र र ई त असल य म ळ न ण ब ज र चय क र य त अडथळ य त त. न ण ब ज र त ल स ध रण : न ण ब ज र तह ल क ह ष म ततर चय स ध रण ख लह द लय आ त. i) र रर गळ ष म दतप र ण क ल र धह चह क ष ग र ब ल, व य वस य क प तक, ठ र ह च प रष म णप त आण मय चय अल फ ड (MMMF) य स रखय नर ह न स धन च सष म र श करणय त आल. ii) तरलत सष म य जन स वर ध (LAF) अ तर गत र झर व ह ब क र प दर आण र व हर स र प दर य च सष म र श करणय त आल. iii) वय जदर ष म खयतर ब ज र श त नह वनध ग रह त क ल ज र त. iv) न शनल इल टट वनक फ ड टट नसफर (NEFT) आण र अल ट इष म ग स स टलष म ट (RTGS) ह वनधह स त तरण चय स ध रण करणय त आलय. v) त त र क प रगतह आणणय स ठह वयर र प रण लह (इल टट वनक डह वल र वसस टष म) स र करणय त आलह. त म ल म ह त आह क? ब क ग क ष त त ल अद य वत व क स : स क म व तत ब क : लघ व य वस य क घ टक न, अलपभ ध रक श तकऱ य न, स क ष म आण लघ उद र न

97 र इतर अस घव टत क त तह ल स स र न उच च त त ज न द र र पर त कष मह खर च च पतप रर ठ कर न आर थ क सष म र श स प र त स हन द ण स क ष म वर तत ब क च उद ट आ. द यक ब क : द यक ब क ह इतर ब क स रखह असत जय ष मधय क णत ह पतध क सष म व ष ट न करत छ ट (ल न) प रष म ण त क र य क ल ज त. य ब क अन क ब क गस भ ग तह ल वक य, कजग र क डह ट क डग र रळ न १ ल ख र पय पयय त ष म र ह ठ र ह स र ह क र शकत त. तस च प श च स त तरण, ष म ब इल द यक, खर ह आण इतर ब क ग स र जस क ए. टह.एष म., ड वब ट क र ड, न ट ब क ग, तम तह य पक वनधह स त तर त करत त. स व थत तक ब क : स र वत र क ब क म हणज अश ब क, जय ष मधय वभन न प रक रचय वर त त य स र, उद., व य वस य क ब क र र र तर क ब क ग आण वर श षत वर ष म य स रखय वर स तम त स र प रद न करत त. एक रह ष खडक चय ष म धयष म त न ब क ग आण वर त त य स र बह उद शह य आण बह क र य तष मक पद धतह न उपलबध कर न द ण र उत क ट वर त त य ब ज र आ. सर तनक क त य ब क : स थ न क क व तय ब क य जन ऑरस ट १९८६ स लह अष मल त आणलह. स थ न क स स र कड न वर श षत स थ न क ख जरह ब क र र ग ष मह बचतह च स कलन स र वनक क त त ग तर क स ठह उपलबध कर न द ण त च उद श त. तय ष म ळ पतउपलबधत तह ल तफ र त द र णय स ष म त त आण ग ष मह र वनष मश रह (अर धश रह ) भ ग तह ल स स र तष मक पतस रचन सक ष म णय स ष म त त. भ रत त ल भ डवल ब ज र : अर थ : भ डर ल ब ज र द श तह ल आण द श ब रह ल एकव तत सष मभ ग आण कर ज अश द न ह ह घग ष म दतह चय वनध चह ब ज रप ठ आ. वर ततह य प रण लह च एक महत त व च घ टक आ. अध क ग तर क ल च लन द णय स ठह तस च आर थ क र म धह स ठह प रभ र ह भ डर ल ब ज र च वर क स आर शयक आ. ह घग क लह न न धह चह ष म र ह कक षह, वय प र आण उद र त न त. र यक तक बचतकर त, स वघक बचत, ब क, वर ष म क पनय, वर श ष वर ततह य स स थ इतय ह ह ह घग क लह न न धह च प रर ठ करत त. आक त ९.२ भ रत त ल भ डवल ब ज र च स कलपन : भ रत तह ल भ डर लह ब ज र त सरक रह र ख ब ज र, औद वरक र ख ब ज र, वर क स वर ततह य स स थ आण वर ततह य ष मधयस र य च सष म र श असत. ख लह व ल ल त त भ रत चय भ डर ल ब ज र चह स रचन दर शवर त. भ रत त ल भ डवल ब ज र सरक रह र ख औद वरक र ख ब ज रह वर क स वर ततह य स स थ वर ततह य ष मधयस र नर ह न ब ज र ज न ब ज र IFCI ICICI SFCs IDBI IIBI UTI वय प रह ब क मय चय अल फ ड स भ ड प ट टह क पनय उद ष म भ डर ल क पनय इतर तक त क र.९.५ 87

98 १) सरक र र ख ब ज र : य ल स न रह र ख ब ज र (वरल ट एजड ब ज र) अस म त त. य ब ज र त सरक रह आण वनष मसरक रह र ख य च वयर र त. य र र वय जदर न श च त असत. २) औद तगक र ख ब ज र : ब ज र ज नय आण नर ह न क पन य नह ल ग क ल ल भ ग (श अर) आण ॠणप त (ड ब चर) य चय शह स ब वधत आ. न तर प र रवष मक ब ज र (नर ह न र ख ) आण द ययष म ब ज र (ज न र ख ) य ष मधय वर भ गल ज त. भ ग आण ॠणपत र चय वर क त न य ब ज रप ठ नर ह न भ डर ल उभ रणय स ष म त करत त. द ययष म ब ज र त क पन य नह आधह च ल ग क ल लय प रत भ त स वयर र च लत त. द ययष म ब ज रप ठ त र यद ब ज र चय ष म धयष म त न क र य क ल ज त. र यद ब ज र भ डर ल ब ज र च महत त व च घ टक आ. ह एक स घ टन /वयर स र आ. ज य मधय सष मभ ग (Stock), र ख (ब णडस ), वस त इतय ह च वय प र त. ब मब र यद ब ज र (BSE) आण र ष ट र य र यद ब ज र (NSE) द श तह ल प रष म ख र यद ब ज र आ त. ३) व क स व तत य स सर (DFI) : य ख जरह क त ल ष मधयष म ष म दतह चह आण ह घग ष म दतह चह आर थ क ष म त प रवर त त. त य मधय इ डस ट र अल फ यन नस क पड र शन ऑफ इ वडय (IFCI), इ डस ट र अल इनव ह स टष म ट ब क ऑफ इ वडय (IIBI), एक झष म ब क इतय च सष म र श आ. ४) व तत य मधयसर : वर ततह य ष मधयस र ह अशह स स थ आ, जह न ह पक ष चय आर थ क उद दष ट चह प र तत करणय स ठह ग तर कद र आण कर जद र य चय त द र म न क यव करत. य ष मधय वय प रह ब क, मय चय अल फ ड, भ ड प ट टह (लह ज) क पनय, उद ष म भ डर ल क पनय इतय ह असत त. भ रत त ल भ डवल ब ज र च भ म क १) द र घक ल न म दत च बचत : औद वरक स स थ आण सरक रकड न ग तर क चय वनधह चह र ढतह ष म र ह असत. पर त ह र ढतह ष म र ह प र ण करणय स ठह आर थ क स त चह उपलबधत अप रह असत. भ डर ल ब ज र स रक र ख य चय वर क त न ल कस खय चय वर वर ध वर भ ग तह ल ह घग ष म दतह चय बचतह स एकव तत करणय स ष म त करत. २) समभ ग भ डवल प रवण : भ डर ल ब ज र उद जक न सष मभ ग भ डर ल प रद न करत. ष म लष मतत खर ह करणय स ठह तस च व यवस य क यग र ह स ठह तय च र पर करत य ऊ शकत. ३) पर च लन (क र यव ह ) क र यक षमत : भ डर लह ब ज र वयर र तह ल खर च कष मह करत र वयर र प रवक य स लभ कर न सष मभ ग चय खर ह वर क तह ल न रसन चह र ळ कष मह कर न क यग र ह क यग क ष मत प र प त करणय स ष म त करत. ४) तवर त म लय कन : भ डर ल ब ज र सष म न सष मभ ग आण कर ज (र ख, कर जर ख ) स धन च उच त आण तर र त ष म लय न श च त करणय स ष म त करत. ५) समनवय : भ डर ल ब ज र र स तव आण वर ततह य क त, सष मभ ग आण कर जर ख, सरक रह आण ख जरह क त, द श तर गत आण ब ह वनधह इतय ष मधय एकत र करण करत. भ डवल ब ज र त ल समसय : भ रतह य भ डर ल ब ज र त ख लह लप रष म ण सष मस य आढळ न य त त. १) व तत य घ ट ळ : र ढतय आर थ क घ ट ळ य च पर ण ष म म ज भ डर ल ब ज र तह ल न भर न य ण र त ट. य ष म ळ स र ग जन क अवर श व सद खह ल र ढल आ आण र यक तक ग तर क ब बतच आत मवर श व स कष मह झ ल आ. २) अ तसर म ह तग र आण क मत ग रफ रफ र : (Insider Trading) म ज क पनह चह र प त ष म व तह असलय न एख द ल र यक तक ल भ स ठह अप रक श त ष म व तह चह खर ह -वर क करण. ग रप रक र क ल लह वक ष मत त ळ ह म ज स वत चय फ यद स ठह क ह वय त चय ष म तह न खर ह -वर क कर न भ ग चय वकष मतह र ढर. अश ब क यद शह र पद धतह च भ डर ल ब ज र चय स रष म क य ग र र ह पर ण ष म झ ल आ. ३) कर ज च अप र स धन : कर ज चय स धन ष मधय र ख, कर जर ख इतय च सष म र श त. ग तर क च कष मह प रष म ण, द यक चह ज स त वक ष मत, लघ र ष मधयष म उद र न प रर श नसल य म ळ कर ज चय स रवक तत ष मधय ज स त वय प र त न ह. ४) वय प र चय प रम ण त ल घट : ग तर कद र न ऑनल इन वयर र चह उपलबधत र प र ध नय असल य म ळ प र द श क 88

99 श अर ब ज र ष मधय वय प र चय प रष म ण त तह व र घ ट झ लह. क रण ग तर कद र ब मब र यद ब ज र र न शनल र यद ब ज र य भ ग ब ज र तह ल र ख य ष मधय र तर क करणय स प र ध नय त त. ५) म ह त चय क य थक मत च अभ व : एख द क पनह चय श अर ब ज र तह ल वकष मत नह सधय चय वकष मतह ष मधय सर ग उपलब ध म व तह सष म व ष ट क लह तर ब ज र ष म व तह न स र क यग क ष म असलय च म हटल ज त. तथ प प रगत द श चय त लन त भ रत तह ल श अर ब ज र त ष म व तह चह क यग क ष मत कष मह आ. श ध प ह! प र द श क र यद ब ज र चह य ह. भ रत त ल भ डवल ब ज र त ल स ध रण भ रत तह ल भ डर लह ब ज र तह ल क ह ष म ततर प र ण स ध रण ख लह लप रष म ण - i) भ रतह य प रत भ तह आण वर वनष मय ष म डळ चह (SEBI) १९८८ ष मधय स र पन करणय त आलह आण र ध न क ष म नयत १९९२ ल द णय त आलह. ii) र ष ट र य श अर ब ज र त (NSE) भ रत तह ल अग रणय स ट क ए सच जच स थ पन १९९२ ष मधय करणय त आलह. iii) आध न क करण च एक भ र म न स र क कक त (स क न आध र त) वय प र प रण लह (SBTS) आणलह र लह. iv) डह -ष म ट ख त (D mat) - इल टट वनक पद धतह न र तर कद र कड न सष मभ ग चह स ज खर ह र वर क स लभ करणय स ठह १९९६ प स न डह ष म ट ख त स र क ल ग ल. v) अष म र कन ठ र प र तह (ADR) आण ज गत क ठ र प र तह (GDR) चय ष म धयष म त न भ रतह य क पन य द र र ज गत क न धह ष मध य व ढह र प रर श स परर नरह णय त आलह. vi) र तर द र चह ज गर कत र ढवर णय स ठह आण ग तर कद र च व त जपणय स ठह २००१ ष मधय र तर कद र वशक आण स रक वनधह (IEPF) च स थ पन करणय त आलह. त म ल म ह त आह क? अर थवयवसर त ल आर थ क ध रण म तर क ध रण र ज य व तत य ध रण ष मधयर तव ब क ष म र फत क द र सरक रष म र फत अ ष मलबज र ह क लह ज त. अ ष मलबज र ह क लह ज त. प श चय प रर ठ शह न गड त असत. वर ततह य वस ररत धय य असत. स खय तष मक स वर प च असत. कर र खर च शह वनरवडत असत त. आर थ क र स ष म ज क वर क स च धय य असत. ग ण त मक स वर प च असत. सव धय य प र. १. ख ल ल व ध न प र ण कर : १) वर क स वर त त य स स र स र पन करणय त आलय क रण तय. अ) अलप ष म दतह स ठह वनधह उपलबध कर न द त त. ब) कक षह आण ष म खय क त च वर क स र ढवर णय स ठह ष म त करत त. क) न ण ब ज र च न यष मन करत त. ड) भ डर ल ब ज र च न यष मन करत त. २) न ण ब ज र तह ल न धह चय कष मतरत च क रण आ. अ) अप रह बचत ब) र ख रकष म चह र ढतह ष म र ह क) अस घव टत क त चह उपष स रतह ड) वर त त य ग रव यवस थ 89 ३) र यक तक र तर कद र चह भ डर ल ब ज र र रह ल वर श व स ग त कष मह झ लह. क रण आ. अ) वर ततह य स धन चह कष मतरत ब) खचव क वयर र क) कष मह ष म बदल ड) वर ततह य घ ट ळ ४) वर ततह य वयर स र त वय प रह ब क ष मधयस र म न क ष म करत त. क रण. अ) नफ कष मर. ब) द श चय आर थ क र म धह च र र र ढवर. क) बचतह रवतष म न करण आण उतप क र तर क स ठह र टप करण. ड) पतन य त रण करण.

100 प र. २. सहस ब ध प र ण कर : १) न ण ब ज र : अलपक लह न न धह :: : ह घग क लह न न धह २) : ष मधयर तव ब क :: भ रतह य स ट ट ब क : वय प रह ब क ३) स क रह ब क स र वनक ब कर स स घव टत क त ४) प र रवष मक ब ज र द ययष म ब ज र ज न र ख प र. ३. ख ल ल पर य य मधय व स गत शब द ओळख : १) ब क ख तय च प रक र - बचत ख त, डह ष म ट ख त, आर तग ठ र ख त, च ल ख त २) अन य त र त वर ततह य ष मधयस र - मय चय अल फ ड, न धह, वच ट फ ड, कर ज क पनय ३) वर ततह य ष म लष मतत - र ख, भ ष मह, सरक रह स रक, द ययष म ठ र ह ४) स खय तष मक पतन य त रण स धन - ब क दर, ख लय ब ज र तह ल र ख वयर र, परक य वर वनवष मय दर, र कड न धह च बदलत ग ण ततर. प र. ४. व ध न आण तर क प र न - ख ल ल पर य य मध ल य ग य पर य य न वड. १) व ध न (अ) : न ण ब ज र ष म ळ र ख रक कष म च र पर क टकसरह न त. तर क व ध न (ब) : न ण ब ज र प श च जर ळच पर य य असल लय वर त त य स धन शह स ब वधत आ. पर य य : १) वर ध न 'अ' सतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' असतय आ. २) वर ध न 'अ' असतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' सतय आ. ३) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न 'अ'वर ध न च बर बर स पष ट करण करत. ४) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न वर ध न 'अ' च य ग य स पष ट करण न ह. २) व ध न (अ) : प र द श क स ट क एक स च जष मधय (प र द श क श अर ब ज र) वय प र चय प रष म ण त घ ट झ ल लह आ. तर क व ध न (ब) : र तर कद र ब मब भ ग ब ज र, न शनल भ ग ब ज र य स रखय ष म खय भ गब ज र ष मधय र ख य ष मधय ग तर क करणय स प र ध नय त त. पर य य : १) वर ध न 'अ' सतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' असतय आ. २) वर ध न 'अ' असतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' सतय आ. ३) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न 'अ'वर ध न च बर बर स पष ट करण करत. ४) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न वर ध न 'अ' च य ग य स पष ट करण न ह. ३) व ध न (अ) : न ण ब ज र तह ल अस घव टत क त त प रदर शकत च अभ र आ. 90 तर क व ध न (ब) : अस घव टत क त तह ल प रवक य प र ष म खय न ग ष मह भ ग शह वनरवडत आ. पर य य : १) वर ध न 'अ' सतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' असतय आ. २) वर ध न 'अ' असतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' सतय आ. ३) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न 'अ'वर ध न च बर बर स पष ट करण करत. ४) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न वर ध न 'अ' च य ग य स पष ट करण न ह. ४) व ध न (अ) वय प रह ब क अ तर गत परक य वर वनष मय वयर स र पन र वनय त रण क ल ज त. तर क व ध न (ब) भ रतह य र झर व ह ब क ल अध कक त वर वनष मय दर क यष म ठ र आण तय च स थ रत व टकर र ह ल गत. पर य य : १) वर ध न 'अ' सतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' असतय आ. २) वर ध न 'अ' असतय आ, पण तर क वर ध न 'ब' सतय आ. ३) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न 'अ'वर ध न च बर बर स पष ट करण करत. ४) द न ह वर ध न ('अ' आण 'ब') सतय अस न, 'ब' वर ध न वर ध न 'अ' च य ग य स पष ट करण न ह. प र. ५. ख ल ल उद हरण चय आध र स कलपन ओळख न त सपष ट कर : १) रघ च र डह ल तय च प स न यवष मतपण भ ग आण ब धपत र ष मधय ग तवर त त. २) स र त न र वतचय ष म व त नह स य तपण तय र क ल लय वनधह त दरष म र रग ह त. न तर जष म क ल ल न धह वचठ ठह पद धतह न वनर डल लय सभ सद ल द ल ज त. ३) टह न न ` ५०,००० र पय चह एकरकष मह र कष म एक र ष ग करह त ब क त जष म क लह. ४) अबक ह ब क त चय ग र हक न डह ष म ट सर लतह, स रवक त ठ र कपप, इ टरन ट ब क गचह स वर ध प रवर त. प र. ६. फरक सपष ट कर : १) न ण ब ज र आण भ डर ल ब ज र २) ष म र ह ठ र ह आण ष म दत ठ र ह ३) न ण ब ज र तह ल स घव टत क त आण अस घव टत क त. प र. ७. ख ल ल प रश न च उतत ल ह : १) भ रत तह ल न ण ब ज र सष म रह ल सष मस य स पष ट कर. २) वय प रह ब क चह क यव स पष ट कर. ३) भ रत तह ल भ डर ल ब ज र चह भ वष मक स पष ट कर. ४) भ रत तह ल भ डर ल ब ज र सष म रह ल सष मस य स पष ट कर. प र. ८. सतवसत उतत ल ह : १) भ रत तह ल न ण ब ज र चह भ वष मक स पष ट कर. २) र झर व ह ब क चह क यव स पष ट कर.

101 १० भ रत च व द श वय प र (Foreign Trade of India) प रसत वन : १९४७ प र व भ रत वर व टश चह र स त त. त य म ळ भ रत च वर शह वय प र र स तर ह त. भ रत ह औद य ग क र ष ट न - व श षत इ ग ल डल कचच म ल च न र य त कर त हय त आण त थ न क रख न त तय र हय ऱ वसत च आय त करत हय त. अश प रक रच परक य व प र वर अ ब न असल म ळ भ रत च औद य ग क करण हय ऊ शकल न ह. त म ळ अन क स द श उद य ग च ऱह स झ ल. तथ प द सऱ मह य द ध न तर ज अव कस त र ष ट न स त त म ळ ल त र ष ट न परक य व प र कड एक तवण क म ह न प हण स स र व त क ल. अ तर गत व य पय रय चय अर थ : र ष ट चय भ ग ल क सह ष म चय अ तर गत क लह ज ण रह र स त र स र चह खर ह -वर क म ज अ तर गत/द श तर गत वय प र क र रम वय प र य. उद., ष म र ष टट र जय त उतप व त ण ऱ य वस त चह वर क पष शचष म ब र ल, उततर प रद श, त वष मळन ड इतय ह. ह र रर गळ र जय त क लह ज त अस ल तर अश वय प र ल अ तर गत वय प र म हटल ज त. व द श वय प र च अर थ : आक त १०.१ वर शह वय प र म ज जग तह ल वर वर ध द श त क ल ज ण र वय प र य. य ल आ तरर ष ट र य क र ब ह वय प र अस ह म त त. 91 वय खय : प र. ष म क स व सरष मन आण ल टष मन - वर वर ध द श तह ल रव र श ष मधय च लण ऱय वयर र च सष म र श आ तरर ष ट र य वय प र ष मध य ह त. व द श वय प र च प रक र : वर शह वय प र च ख लह लप रष म ण तह न प रक र पडत त. १) आय त वय प र, २) न र य त वय प र, ३) प नर न य त वय प र १) आय त वय प र : एक द श न द सऱय श कड न क ल लह र स त र स र चह खर द म हणज आय त वय प र य क र स वद श कड न परद श तह ल र स त र स र च क ल ग ल ल अ त प रर ह म हणज आय त वय प र य. उद., भ रत इर क, क र त, स ह अर ब य य द श त न प टट वलयष मचह आय त करत. २) न र य त वय प र : एक द श न द सऱय श ल क ल लह र स त र स र चह वर क म ज न र य त वय प र य क र एक द श त न द सऱय श त क ल ज ण र र स त च बव प रग र य. उद., भ रत चह न, रक र, वस र प र इतय ह श न च, त ळ, त ग य स रख य वस त चह वनय ग त करत. ३) प नर न र य त वय प र : वस त चह आय त कर न तय र र प रवक य कर न ज व ह तह वनय ग त क लह ज त त व ह तय स प नर न र य त वय प र म त त. उद., जप नकड न र ड ओ, ध ल ई य त र, द रदर शन य स रखय इल टट वनक वस त तय र करणय स ठह ल गणऱय कच च य म ल चह आय त इ ग ल ड, जष मग नह, र नस इतय ह श त न क लह ज त आण तय र र प रवक य कर न जग तह ल वर वर ध द श न वर कल ज त. व द श वय प र च भ म क : वय प र आर थ क र म धह चह र र कललह आ. क रण द श चय आर थ क वर क स त त महत त व चह भ वष मक बज र त. वर कस त र ष ट र त आ तरर ष ट र य वय प र च स र ल द श त र गत उतप न त महत त वप ग र ट असत. वर शह वय प र चय भ वष मक च सष मर थन ख लह लप रष म ण करत य ईल. १) परक य चलन प र प : वर शह वय प र ष म ळ परक य चलन

102 प र प त त. तय च र पर वर वर ध उतप क क य य स ठह करत य त. वर शह वय प र ब ज र व स त रह करण स ठह आण उतप न ल प र तस न द णय स ठह उलल खनह य ठरत. २) ग तवण क स प र तस न : वर शह वय प र द श तर गत ब ज रप ठ चय पलह कड ज णय चह उतप क न स धह उपलबध कर न द त. तय न न र य तह स ठह अध क उतप न करणय च प र तस न वष मळत. य ष म ळ द श तह ल एक ण ग तर क त र ढ त. ३) श रमव भ गण आण व श ष करण : वर शह वय प र ष म ळ ज गत क प तळह र र श ष मवर भ र ह र वर श षह कर त. क ह श त ष म बलक प रष म ण त न सर ग क स धनस पततह उपलबध असत. अस द श कच च य म ल चह वनय ग त कर शकत त. अश प रक र वर शह वय प र ष म ळ श ष मवर भ र ह आण वर श षह कर ऊन तय च सर ग श न ल भ त. ४) स स धन च पय थप व टप आण व पर : वर शह वय प र ष म ळ द वष मग ळ स स धन अश च वस त चय उतप न कड र ळवर लह ज त त, जय चय प स न ष म ततष म ल भ प र प त त. अश प रक र वर शह वय प र ष म ळ आ तरर ष ट र य प तळह र र स स धन च पर य प त र टप र र पर त. ५) क मतप तळ त ल सर र य : वर शह वय प र ष म ळ ष म र ह र प रर ठ य च स थ त स थ र र त. पर य य न अर थवयर स र तह ल क ष मतप तळह त स र यग वनष म ग त. ६) बह व ध पर य य च उपलब धतत : वर शह वय प र ग र हक न बह वर ध आय त वस त उपलबध कर न द त. वर शह वय प र तह व र स पध ग तष मक स वर प च असल य म ळ त ग ण त मक र उच च दर ज चय उतप न चह ख त र द त. त य म ळ र ह ष म न च दर ज उ च र त. ७) प रततष ठ व न वल क क : न र य तद र द श आ तरर ष ट र य ब ज र त प रत षठ र न र ल क क वष मळर शकत त. ज द श न र य त वय प र त स भ रह झ ल ल आ, तय श ल आ तरर ष ट र य ब ज रप ठ त पत प र प त त. उद., जप न, जष मग नह, वस र तझरल ड य स रखय श नह उच च दर ज चय इल टट वनक र स त चह वनय ग त क ल य म ळ तय न वर शह ब ज र त ष म ठ प रष म ण त प रत षठ र न र ल क क वष मळ ल आ. 92 ह कर न पह. अलह कडचय क ळ तह ल भ रत त न चह न र जप न य द श न न र य त ण ऱ य व य द श त न भ रत त आय त ण ऱ य वस त चह य ह तय र कर. भय रतय च य व द श व य पय रय च रचनय व द शय : म ग ल ७० ष च क ल वध त भ रत च व द श व प र च रचन त व द श त प र णत बदल झ ल. भ रत च व द श व प र च रचन च व द श च व गशष ट ख ल ल- प रम ण आह त. व श ष ट : व द श व य पय रय च रचनय १) सरथ ल द शय तर गत उतपय दनय चय य ढतय ह स स : १९९०-९१ मध भ रत च न व ळ र ष ट उतपन त व द श व प र च (आय त-न र य त) ह सस १७.५५% हय त. २००६-०७ मध त मध २५% इतक व ढ झ ल. तर २०१६-१७ मध ह व ढ ४८.८% झ ल. २) व य पय रय च य आकय रमय नय त व मथ ल य त य ढ : १९९०-९१ मध भ रत च व द श व प र च आक रम न त व म ल त व ढ झ ल. भ रत आत मय ठ प रम ण त अध क म ल व आक रम न असल ल वसत व स व च न र य त व आय त करतय. ३) वन य गत च य रचन त बदल : स त त प र प प स न भ रत च न र य त च रचन तह बदल झ ल. स त त प व भ रत प र थम क उतप दन उद., त ग, क प स, चह, त लब य, च मड, अन ध न, क ज ब य, खन ज उतप दन न र य त कर त हय त. क ळ च ओघ त भ रत च न र य त त तय र कपड, ह र, म णक, इल क टर न क वसत - व श षत स क ह र डव अर आण सर फ टव अर य वसत न प रम ख सथ न प क व ल आह. ४) आ य त च य रचन त बदल : स त त प व भ रत औषध, क पड, व हन, इल गक टकल वसत य स रख उपभय ग वसत च आय त कर त हय त. सद गसथत त भ रत प र म ख न प टय आण ततसम उतप दन, अत ध न क त रस मग, रस यन, खत, पय द इत द वसत च आय त करतय.

103 ५) य रर व य पय र : भ रत च बह त क व प र ह स गर म र ग न हय तय. न प ळ, अफग ण सत न, म नम र, श र ल क इत द श ज र ल द श श भ रत च व प र स ब ध आह त. जवळप स ६८% व प र ह स गर म र ग न हय तय. ६) नव न ब दरय चय व कय : भ रत ल व द श व प र स ठ प र म ख न म बई, कय कत, च न ई य ब दर र अ ब न र ह व ल गत अस. त म ळ य ब दर र अत ररकत भ र पडत हय त. अल कड भ रत न य ब दर र ल अत ररकत भ र कम करण स ठ क डल, कय च न, व श ख प म, न वह गश इत द नव न ब दर व कस त क ल आह त. श धय पय ह? भ रत च सथ र ष ट उतपन त ल अल कड ल क ळ त ल व द श व प र च ह सस /व शय ध. त म य लय मय त आह कय? भय रतय च य आ य त व य पय रय च रचनय वसत वर ष २०१५-१६ २०१६-१७ अ. खर च टक क व र खर च टक क व र क र. (दशलक ड लर स) (दशलक ड लर स) १ प टट वलयष म त ल आण र रन ८२,९४४ २१.८ ८६८९६ २२.६ २ इल टट वनक वस त ४०,०३२ १०.५ ४१,९४१ १०.९ ३ ष म तह आण ष म लयर न खड २०,०७० ५.३ २३,८०९ ६.२ ४ ग ड त ल १०,४९२ २.८ १०,८९३ २.८ ५ खत ८,०७२ २.१ ५,०२४ १.३ ६ अन नध नय २७६ ०.१ १,४२९ ०.४ भय रतय च य वन य गत व य पय रय च रचनय वसत वर ष २०१५-१६ २०१६-१७ अ. खर च टक क व र खर च टक क व र क र. (दशलक ड लर स) (दशलक ड लर स) १ तय र कपड १६९६४ ६.९ १७३६८ ६.३ २ कच च ल ख ड १९१ ०.० १५३४ ०.५ ३ स त ८८७४ ३.४ ८५५० ३.१ ४ प टट वलयष म उतप न ३१२०९ ११.९ ३२४१६ ११.७ ५ च ष मड आण ५५५४ २.१ ५३०८ १.९ च मड य चय र स त ६ अभ य त र क वस त ७२२० २३.० ६५२६७ २३.७ स त : १) र झवहय ब क ऑफ इ गड च भ रत य अर थव सथ र ल स ख श सत र च हसतप गसतक २०१६-१७. २) भ रत सरक रच आर थ क प हण अहव ल २०१७-१८. 93

104 भ रत य व द श वय प र च द श : भ रत य व द श वय प र च द श म हणज भ रत आपलय वसतत च न र य त क णतय द श ल करत व क णतय द श त न वसतत च आय त करत. अश प रक र वय प र च द श न र य त च अ वतम स तस च आय त च प रम ख स त य च न दद श करत. स त त यप र व क ळ त भ रत च बह त श वय प र वर टनश ह त असलय म ळ भ रत चय व द श वय प र त इ गल डल प रम ख स ह त. पर त स त त य तर भ रत च इतर अन क द श श वय प र स ब ध प रस वपत झ ल. आत अम र क ह भ रत च प रम ख वय प र भ ग द र अस न तय ख ल ख ल जर मन, जप न, य न यट ड क गडम इतय द द श श भ रत च वय प र ह त. त म ह ल म त आ क? ख ल ल तकतय र न भ रत चय व द श वय प र चय द श च कलप य त. आय त द श द श वर ष २०१६-१७ अ.क र. टक क व र १. OECD २८.१ २. OPEC २४.१ ३. प र ग य र प २.४ ४. वर कसनशह ल र ष ट ४३.२ ५. इतर २.२ न र य त द श द श वर ष २०१६-१७ अ.क र. टक क व र १. OECD ३७.९ २. OPEC १६.४ ३. प र ग य र प १.० ४. वर कसनशह ल र ष ट ४३.५ ५. इतर १.२ स त : र झर व ह ब क ऑफ इ वडय च भ रत य अ य वय स र ल स खय श स त च हसतप वसतक २०१६-१७. भ रत चय व द श वय प र च कल (२००१ प स न) : उद र करण तर भ रत चय व द श वय प र त अन क पट न व ढ झ ल. आय त-न र य त वसतत ब बत भ ग ल क क त त ह स रचन तमक बदल झ ल. 94 आक त १०.२ सद य स थ त त प रम ख वस त चय ब बत त न र य त कल : १) अभ य त र क त : अभ य त र क वस त व र य त प र तस ह सम त (EGEPC) अ ह ल न स र २०१७-१८ मधय भ रत चय एक ण न र य त त अभ य त र क वस त च व हसस २५% इतक ह त. य वस तमधय प र म खय व हत क च स य चल त स य प र ण उपकरण, य त रस मग स धन य च सम व श ह त. २०१०-११ त २०१४-१५ य क ळ त व हत क चय उपकरण च न र य त १६ अब ज य.एस.ड लर सप स न २४.८ अब ज ड लर सपयय त व ढल. २) प ट र ल यम उतप दन : २००१-०२ प स न भ रत चय त ल श द ध करण चय क मत त म हतत प र ण बदल झ ल. तय म ळ भ रत प ट वलयम श द ध करण उतप दन च न र य तद र म हण न गणल ज व ल गल. सन २०००-०१ मधय भ रत चय एक ण न र य त त प ट वलयम उतप दन च ४.३ % इतक व हस स ह त. २०१३-१४ मधय झप ट म हणज २०.१% इतक व ढ झ ल. ३) रस यन आण र स यन क उतप दन : ग लय क ह वर य त न र य त त म हतत चय स त म हणज रस यन व र स यन क उतप दन य म हतत च क मग र बज वल. एक ण न र य त त य च व ट १०.४% इतक ह त. ४) रत आण द ग न : भ रत चय व र य त त रत आण द ग न य च म हतत प र ण य गद न आ ह. २०१४-१५ मधय एक ण न र य त त य च व हसस १३.३% इतक ह त. ५) क पड आण तय र कपड : २०१४-१५ मधय भ रत चय न र य त त क पड आण तय र कपड च व ट ११.३% इतक आ ह. व सतव क प हत भ रत ह क पड न र य त चय ब बत त स प र ण जग मधय अग स आ ह.

105 आय त कल : १) प ट र ल यम : आव य क स ध रण पत व तर ह भ रत चय आय त वय प र त प ट वलयम ह घटक म हतत च र व हल ल आ ह. १९९०-९२ मधय एक ण आय त त य च प रम ण २७% इतक ह त. तर सद य वस त त त ३१% इतक आ ह. २) सर : प ट वलयम तर आय त क ल ज ण र द सऱय क रम क वर ल वस त म हणज स न ह य. २०१३-१४ मधय स नय चय आय त त लक ण य घट झ ल. स नय च आय त २०१०-११ मध ल ५३.३ अब ज ड लरवर न २०१३-१४ मधय २७.५ अब ज ड लर सपयय त घटल. पर त म खयत कर न आ तरर षट य प तळ वर स नय चय वकमत त घट झ लय म ळ आण सरक रचय व व ध ध रण म ळ व सरक रचय स न आय त वर ल कडक न बय ध म ळ ह घट झ ल. ३) खत : १९९०-९१ मधय भ रत चय आय त त खत च व हसस ४.१% इतक ह त. २०१६-१७ मधय तय च प रम ण १.३% पयय त घटल. ४) लर व पर ल द : य वर ल आय त खर च च प रम ण ४.९% वर न २.१% पयय त घटल. व यवह रतर ल स कल प : एक वर ष चय क ल वध त द श चय सर व आ तरर षट य आव य क व यवह र च पद धतश रपण क ल ल न दण म हणज व यवह रत ल ह य. १) प र. एल सवर थ : एक द श तह ल रव र सह र जग तह ल उर ग र त रव र सह य चय त क लय र ल लय सर ग णय घ णय च वलष खत वर र र म ज वयर रत ल य. २) प र. व लट क र झ : एख द व श ष ट क ल र धह त (स ष म नयत एक र षग ) एख द श तह ल न गर क च य व जग तह ल उर ग र त न गर क चय रमय न करणय त आल लय स प र ण आर थ क द णय घ णय च वयर वस रत वर र र म ज वयर रत ल य. र रह ल वय ख य र र न स पष ट त क, एक र ष ग चय क ल र धह त र रर गळ श तह ल न गर क, वय प रह, उद रस स थ, सरक र य चय त र स त र स र चह जह र ण- घ र ण क लह ज त, तय चय ष म लय च सष म र श वयर रत ल त क ल ज त. 95 आक त १०.३ वय प रतर ल स कल प : व श ष ट क ल र धह तह ल द श चय आय त र वनय ग त ष म लय तह ल फरक म ज वय प रत ल य. वय प रत ल ल आ तरर ष ट र य वय प रत ल अस ह म त त. प र. ब नरष म : एख द व श ष ट क ळ तह ल, एख द द श चय द श य व अद श य वस त च न र य त ष म लय आण आय त ष म लय चय स ब ध न वय प रत ल अस म त त. प र. स मय अलसन : जर वय प र क ल ज ण ऱ य वस त च न र य त ष म लय आय त ष म लय प क ज स त अस ल तर तय ल अन क ल वय प रत ल अस म त त. जर आय त ष म लय वनय ग त ष म लय प क ज स त अस ल तर तय ल प रत क ल वय प र तह ल म त त. र रह ल वय ख य र र न स पष ट त क, वय प रत ल च स ब ध द श य व अद श य वस त चय आय त-न र य त ष म लय शह य त. शर ध प ह? आक त १०.४ OPEC व OECD अ तर गत य ण ऱय श चह य ह तय र कर.