श सन न र णय क रम क अभय स - २११६/(प र.क र.४३/१६) एसड -४ द न क २५.४.२०१६ अन वय स पन करणय त आल लय समन वय सम त चय द न क २०१९ र ज चय ब ठक मधय ह प ठ य

प्रतिलिपि

1

2

3 श सन न र णय क रम क अभय स - २११६/(प र.क र.४३/१६) एसड -४ द न क २५.४.२०१६ अन वय स पन करणय त आल लय समन वय सम त चय द न क २०१९ र ज चय ब ठक मधय ह प ठ यप सतक सन २०१९-२० य श क षण क वर ष प स न न ध र त करणय स म नयत द णय त आल आह. अर थशत स त र इयत त अकरत व २०१९ hmamîq > amá nmr>çnwñvh$ {Z{ Vr d Aä mgh«$ g emoyz S>i, nwuo.

4 प रथम व त त : २०१९ Xwgao nwz_w ÐU : २०२१ मह र ष ट र र ज प ठ यप स तक न नम थ त व अभ सक रम स श धन म डळ, प ण ४११००४. मह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ कड य प स तक च सर व हक क र ह त ल. य प स तक त ल क ण त ह भ ग स च लक, मह र ष ट र र ज य प ठ यप स तक न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ य च य ल ख परव नग श व य उद ध त कर त य ण र न ह. अर थश स त र व षय सनम त : ड. म ज ष म सम ड (अध यक ष), प ण श म त स न त स न ल क मट, म बई श. र ज द फक र व ख ड, ठ ण श. अ क श लनल तप रस द श ह, न गप र श म त. नश तल स प त न मस, अहमदनगर श म त. अर चन श न व स, म बई श. रव क रण ज धव सदस य-सच व च त रक र : श. भट र मद स ब गल म खप ष ठ व सज वट : श म त अनघ इन मद र नक श क र : श. रव क रण ज धव अक षरज ळण : म द व भ ग, प ठ यप स तक म डळ, प ण. क गद : म द रण द श : म द रक : ७० ज.एस.एम. क रर मव वह अर थश स त र अभ स गट : श. स भ ष र जधर प ट ल, जळग व श म त. उष भ सकर क ळ, क लह प र श म त. श भ स भ ष न गर, न श क न नम थ त : श. सच च त न द आफळ, म ख य न र म त अध क र श. ल ल धर आÌmम, न र म त अध क र श म त. स व त म ल द व घ, म बई श. रघ न थ न र यण प ट ल, क लह प र श. शरदक म र उत तम श ट, स ध द र ग श म त. व दन द ल प प ट ल, प ण श म त. कनव त व ल स प ळ, क लह प र ड. स ध कर र मक षण क ट, औ रग ब द श. क श र म परश र म ब व स न, ब लढ ण प रक शक श. व व क उत तम ग स व न य त रक प ठ यप स तक न र म त म डळ, प रभ द व, म बई-२५.

5

6

7 प रस त व त न वद थ म त र न, अकर व चय वग णत त मच स व गत आह. अर थश सत र ह न वरय अकर व त प रथमच स वत त र न वरय महर न आपलय प ढ य त आह. आपण अर थश सत र त ल क ह स कलपन इयतत प च व प स न भ ग ल व गण त य श ल य न वरय मधय अभय सलय आह त. भ रत य अर थव यवस त ल अन क महत व चय बदल च म ह त य प ठ यप सतक त न ह ईल. र ष ट र य अभय सक रम आर खड -२००५ आण र जय अभय सक रम आर खड -२०१० मधय तय र करणय त आल, तय ल अन सर न २०१९-२०२० य श क षण क वर ष प स न प नर रच त अभय सक रम व प ठ यक रम च न र म त करणय त आल आह. त य वर आध र त ह प ठ यप सतक मह र ष ट र र जय प ठ यप सतक न र म त व अभय सक रम स श धन म डळ, (ब लभ रत ), प ण य चय तफफ आपण प ढ ठ वत आह त. इयतत ११ व चय सतर वर अर थश सत र य न वरय च स वत त र ओळख प ठ यप सतक द र करणय त य ण र आह. य न वरय च स द नतक प य मजब त करणय च प रयतन य त न स धय ह ईल. प ठ यक रम च व य वह र क ज वन श स गड घ लणय च प रयतन करणय त आल आह. द न द न व यवह र त व परलय ज ण ऱय अर थश सत र य स कलपन उद हरण र थ, प स, आर थ क व द व न वक स, आर थ क स ध रण, आर थ क न य जन, स खय श सत र इतय च ऊह प ह करणय त आल आह. य नश व य भ रत य अर थव यवस सम र असण ऱय न वन वध आवह न च स र स र न वच र क ल आह. य अन ष ग न इयतत ११ व प नर रच त अर थश सत र न वरय चय अधययन-अधय पन च स व णस ध रण उद द ष ह ज नरचन व द च व पर कर न ननच चत क ल आह त. प नर रच त अभय सक रम आण प ठ यक रम च म डण करत न म र त कड न-अम र त कड, ज त कड न-अज त कड, अ श त न-प र णत व कड य अधययन-अधय पन स त र च व पर क ल आह. अर थश सत र न वरय चय प ठ यक रम त प रथमत च आशय बर बर न वन वध क त च सम व श क ल आह. य क त मध न आशयज न बर बर प रक आण अध क ज न प र प त करणय च स ध उपलबध कर न द ल आह. तय स ठ कय.आर.क डचय म धयम त न ई-लनन गच सम व श क ल आह. तस च क त य क त अधययन, गट त न अधययन, चर च, स वय अधययन स प र श स ध म ळ ल य च ह न वच र करणय त आल आह. य प ठ यप सतक च म डण ह अर थश सत र य भ ष श क णत ह तडज ड न करत स पय व स धय भ ष श ल च व पर कर न क ल आह. अर थश सत र चय स कलपन सपष ह णय स ठ आवश यक त थ न वन वध च त र क त, आल ख, तक त इतय च व पर क ल आह. तय च त मह ल अभय स स ठ ननच चतच उपय ग ह ईल. अर थश सत र न वरय त ल अ वघड स कलपन, शब य स ठ प ठ यप सतक चय श वट पररनशष ह द णय त आल आह, तय च उपय ग न वद रय प रम ण च श क षक, प लक व सपध ण पर क ष चय उम व र स ठ ह नक क च ह ईल. य प ठ यप सतक च न वद थ आण श क षक ननच चतच स व गत करत ल, अस न व व स आह. आपलय सर व न मन प व णक श भ च! nwuo {XZm H$ 20 OyZ 2019, ^mavr gm a 30 Á oîr> (ड. स न ल मगर) स त लक मह र ष ट र र जय प ठ यप सतक न र म त व अभय सक रम स श धन म डळ, प ण.

8 इयत त अकरत व अर थशत स त र क षम त व धत न सर ग क श सत र व स म ज क श सत र य त ल भ द स गत. न वन वध अर थतजज चय न वच र त ल द ष ट क न च व ध घ ऊन भ न नत सपष करत. अर थश सत र चय न वन वध वय खय च व श ल षण करत. स क म व स ल अर थश सत र त ल न वन वध स कलपन उद हरण सह सपष करत. वस त व न मय त ल अडचण समज न घ ऊन प श चय उदय च आवश यकत सपष करत. प श चय न वन वध वय खय सपष करत. प श चय उतक र त च टपप स गत. च गलय प श च ग णधर म सपष करत. प श च प र थम क, द ययम आन ष ग क क यय समज न घ त. क ळ प श ब बत न र म ण ह ण ऱय समस य वर चर च करत. मधयग, चत र थक, दशमक, शतमक य च अर थ सपष करत. न वभ जन म लय च गरज सपष करत आण सर सर चय त लन त न वभ जन म लय च श ष ठत व सपष करत. व यच क तक, ख ड त व अख ड त श र चय आध र चत र थक, दशमक, शतमक श धणय स ठ स खय श सत र य क शलय च व पर करत. मह र ष ट र चय अर थव यवस च रचन सपष करत. इतर र जय श त लन कर न मह र ष ट र चय अर थव यवस चय व श ष ट च चर च करत. मह र ष ट र चय आर थ क न वक स त ल न वन वध क ष त र च य गद न सपष करत. मह र ष ट र त ल क ष, औद नगक व स व क ष त र त ल न वन वध समसय सपष करत. मह र ष ट र सरक रकड न अमल त आणल लय न वन वध उप यय जन च आढ व घ त. ग म ण न वक स च अर थ, वय खय व महत व स गत. कर ज च ह त व क ल वध चय आध र क ष पतप र वठ रचन च वर ग करण करत. स स तमक व ब गर स स तमक पतप र वठ स त त ल फरक स गत. न वन वध क ष पतप र वठ स स च भ म क सपष करत. भ रत त ल ल कस खय व ढ चय प र व ह ब बत चर च करत. भ रत त ल ल कस खय न वसफ ट वर पर ण म करण ऱय न वन वध घटक च व श ल षण करत. सरक रन क ल लय उप यय जन च म लयम पन करत. भ रत त ल म न व स स धन च महत व सपष करत. ब र जग र च स कलपन सपष करत. ग म ण व शहर ब र जग र च प रक र सपष करत. ब र जग र च क रण सपष करत. सरक रन क ल लय न वन वध र जग र न र म त य जन च म ह त जम कर न समज न घ त. बह आय म द र द र च म ह त स गत. स प क ष व न रप क ष द र द र त ल फरक स गत. द ररद रर ष च अर थ स ग न उद द ष सपष करत. ग म ण व शहर द ररद र य त ल फरक स गत. द र द र च प रम ख क रण सपष करत. द ररद र न वसत र ब बत आढ व घ त. द ररद रर ष च स कलपन सपष करत. द ररद र न र म लन चय उप यय जन च म लयम पन करत. १९९१ चय आर थ क ध रण च उद द ष सपष करत. उद र करण, ख जग करण, ज गत क करण च वय खय स गत. १९९१चय ध रण तर गत उद र करण, ख जग करण, ज गत क करण य स ठ क ल लय न वन वध उप यय जन च व श ल षण करत. १९९१ चय आर थ क ध रण च म लयम पन करत. आर थ क न य जन च अर थ व वय खय स गत. आर थ क न य जन च व नशष ट सपष करत. न वन वध प च व र ष क य जन च उद द ष व यशप तथ ब बत व श ल षण करत. ब र वय प च व र ष क य जन च व श ल षण करत. न त आय ग च रचन व क र यपद धत सपष करत. न य जन आय ग व न त आय ग य चय आर खड च त लन करत.

9 - श क षकत सत ठ - इयतत ११ व च प नर रच त प ठ यप सतक आपलय ह त त द त न आमह ल आन द ह त आह. प ठ यप सतक बन वत न अधययन- अधय पन स त र च व पर क ल आह. तय चबर बर ज नरचन व द च उपय ग कर न अधययन क षमत व ढ वणय च प रयतन क ल आह. क त य कत, प र य ग क व न न वनयप र ण श क षण ह क ळ च गरज आह. अभय सक रम आर खड ह न वद रय णल क य श क वल ज त व न वद थ ब ह र ल जग त न क य अन भ व घ त त य त ल एक द व आह. अधययन-अधय पन प रक र य सम द ध करण आण अप क ष त अधययन पर ण म स धय करण य स ठ ख ल द ल लय म र गदर शक तत व च उपय ग ह ईल. P प ठ यप सतक प रथम स वत समज न घय व. P सदर प ठ यप सतक रचन तमक पद धत न व क त य कत अधय पन स ठ तय र क ल ल आह. P न वद रय मधय आ वड न र म ण करणय स ठ व व च र क क त ल प र तस हन द णय स ठ श क षक न प रतय क प ठ त ल क त च क शलयप व णक न य जन कर व. P य ग य न य जन कर न प ठ च अधय पन कर व. P न वरय चय आकलन स ठ स य ग य श क षण क स धन च व पर कर व. P प ठ च न वरय-न व व चन सन वसतर कर व. P अन क रमण क त द लय प रम ण प ठ च अधय पन कर व क रण ज न स वध णन स लभत न ह णय स ठ घटक च न य जन क रमबद ध क ल ल आह. P स खय श सत र श स ब ध त त सऱय प रकरण मधय आ तरक र य तमक द षट क न चय आध र अधय पन कर व. न वद रय न तय प ढ ल प रकरण मध ल अर थव यवस स ब ध चय समसय स डन वणय स ठ स खय श सत र य ज न च व पर करत य ईल. P स खय श सत र य म ह त वर आध र त प र न न वच र व त. तय चय कल व प रक र न स र पर य य प र न न वच र व त. अद य वत म ह त उपलबध कर न द णय च प रयतन कर व. श क षक न न वद रय न तरय स कलन व तरय व श ल षण च महतत व समज व न स ग व. P अर थश सत र चय बह त श स कलपन य श सत र य आध र वर व अम र त ब ब वर अ वल ब न असत त. गटक र य, परसपर सहक र य न श कण इतय न प र तस हन द य व तय स ठ आवश यकत न स र वग णरचन त बदल कर व. P अधययन-अधय पन त ल अ तरक र य, प रक र य य मधय स व ण न वद रय सह आपल सक र य सहभ ग अस व. P अधययन-अधय पन मधय अ तरक र य, प रक र य य मधय स व ण न वद रय च सहभ ग आवश यक आह आण तय स ठ आपल सक र य म र गदर शन आवश यक आह. P त महत लत मत ह त आह कत? ह भ ग म लयम पन स ठ न वच र त घ ऊ नय व तय बद दल न वद थ अध क म ह त म ळ वत ल य च ख तरजम श क षक न कर व. P त महत लत मत ह त हव ह भ ग म लयम पन स ठ न वच र त घय व. P प ठ त ल स व धय य व ग व गळ न कष न स र बन वल ल आह त. उद. न र क षण, सह-स ब ध, ट क तमक न व व चन, व श ल षण तमक तर क इतय. प रतय क प ठ ल सम न भ र क आह त. म लयम पन य जन ह द ल लय न कष वर आध र त अस व. प र न चय स वर प मधय व न वधयप र ण स य कत करण अस व. तय चप रम ण एक च प रक रचय प र न च प नर व तत ट ळ व. P प ठ यप सतक त द ल लय QR क डच व पर कर व. अद य वत म ह त म ळन वणय स ठ QR क ड सतत तप सत रह व. P स दर भ स ठ स क तस ळ द ल ल आह त व तय चप रम ण स दर भग च य द द ख ल द ल ल आह. य च उपय ग श क षक न व न वद रय न अ व तर व चन स ठ आण न वरय सख ल समजणय स ठ कर व. P प र भ ष क शब स च मध ल शब प ठ यप सतक त ल प रतय क प रकरण त न ळ श ईन अध र ख त क ल ल आह त. P अर थश सत र त व परलय ज ण ऱय स क ष प त र प च य द प ठ यप सतक त श वट द ल ल आह, तय च उपय ग अध क सपष करण स ठ कर व. अधय पन अन भ त स ठ ह र द क श भ च!

10 अन क रमण क क र. प रकरणत त व प ष ठक रमत क अप क ष त/स भत वय त नसकत १. अर थशत स त रत ल म लभ त स कल पन १-८ १४ २. प सत ९-१३ १० ३. व भत जन म ल य १४-२३ १६ ४. महत रत ष ट रत अर थवयवस थ २४-३० १४ ५. भत र त ल ग र म ण व कत स ३१-३५ १० ६. भत र त ल ल कस ख य ३६-४२ १४ ७. भत र त ल ब र जगत र ४३-४९ १४ ८. भत र त ल दत र द र य ५०-५६ १४ ९. भत र त १९९१ पत स नच आर थ क ध रण ५७-६३ १४ १०. भत र त ल आर थ क न य जन ६४-६९ १० -- अर थशत स त र य सजत पररनशष स क ष प त र पत च यत द स दर भ स च, महत वत स क त स थळ /द व ७०-७८ १३० S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) Government of India, Copyright : (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971, but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources. DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters ( ) but we have not heard from them. We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them. म खप ष ठ : इयतत दह व त न न वद थ आत इयतत अकर व ल आल ल आह त. अर थश सत र ह स वत त र न वरय महर न त अभय सण र आह त. म खप ष ठ वर अर थश सत र च महत व स गण ऱय स व ण वय सम व शक सम ह च द षय स दर करण क ल ल आह. जय मधय द षय प रत म च स दर करण ह आर थ क गरज चय पद न क रम प रम ण व वय गट प रम ण क ल ल आह. मलप ष ठ : न वन वध आर थ क क र य कलप

11 प रकरण - १ : अर थश स त र त ल म लभ त स कल पनत प रस त वनत : नवनव न व ज ञ न क श ध व नव न ग ष श ध न कञ ढण यञ बञ ब चञ ठसञ आजच य जगञ वर उम ल लञ आह. शञ स तञ त ल लक षण य प रगत म ळ शञ स त म हणज न मक कञ य? यञ प रश न चञ श ध लञ वण य चञ आपण प रयत न कर लञ गत. शञ स त ह एक पद धतश र मञ डण च ज ञ त शञ खञ आह. शञ स तञ च म खय द न प रकञ र आह त. न सर ग क शञ स त र सञ मञ नजक शञ स त जयञ शञ स तञ त ल न यमञ नञ व शशवक मञ नयतञ आह आण यञ न यमञ च सत यतञ ब द स त प रय गशञ ळ त न य तणञ तर गत पडतञ ळ न पञ हतञ य त अशञ शञ स तञ लञ न सर ग क शञ स त म हणतञ त. प रय ग व अन मञ न यञ वर आधञ र त अभयञ सञ म ळ यञ शञ स तञ लञ त त त त शञ स त म हण नह ओळखल जञ त. उदञ. गण त, पदञ र थव ज ञ न, रसञ यन शञ स त इत य द. सञ मञ नजक शञ स तञ स वर तण क शञ स त क वञ अम र त शञ स त म हणतञ त. यञ शञ स तञ त मञ नव वर तण क च य क णत य न क णत य प ल चञ अभयञ स क लञ जञ त. उदञ. मञ नसशञ स त ह मञ नव मनञ च य वर तण क श स ब धत ज ञ न द त. सञ मञ नजक शञ स त ह मञ नव सम हञ त ल एक घ क अस न त य स दरञ ग न त य च य सञ मञ नजक घ कञ बञ बत ज ञ न द त. मञ नव वर तण क ह ब द स त प रय गशञ ळ त तपञ सतञ य त नञ ह तस च त न य न तत पद धत न ह अभयञ सतञ य त नञ ह. सञ मञ नजक शञ स तञ च य न यमञ नञ व शशवक मञ नयतञ नसत. म त र ह न यम मञ नव प रव त त च य स दरञ ग न क ल ल सर वसञ धञ रण व धञ न असतञ त. अर थश स त र चत अर थ : अर थशञ स त ह सञ मञ नजक शञ स त आह. अर थशञ स त (Economics) हञ शब द म ळ ग क शब द ऑइक न म यञ (OIKONOMIA) यञ पञ स न आलञ आह. यञ चञ अर थ क ब क वयवस थ पन असञ आह. प ल स म य लसन यञ न अर थशञ स तञ च वर णन सञ मञ नजक शञ स तञ च रञ ण अस क ल आह. अर थशञ स त ह मञ नवञ च य आर थ क वर तण क च य अभयञ सञ श न गड त आह. यञ शञ स तञ त न मञ नव आपलयञ अमयञ ग द गरजञ मयञ ग नदत सञ धनञ द वञ र कशञ प र ण करत ह हञ तञ ळल आह. अर थशञ स तञ च य कञ ह प रस द ध व य ख य चञ अभयञ स कर न यञ व षयञ च अध क मञ नहत म ळव यञ त. थ ड आठवत : खञ ल ल स ब ध त म ह क ठ श कलञ आहञ त? आर थ क 1 प रणञ ल च प रकञ र, रञ डवलशञ ह, समञ जवञ द आण म श र अर थवयवस रञ इत य द. क ट ल य यत चत अर थश स त र य द ष क न : आक त १.१ क ट ल य क न लय यञ च य मत अर थ म हणज स पत त आण शञ स त म हणज व ज ञ न, म हण नच अर थशञ स त म हणज स पत त च स पञ दन आण वयवस रञ पन. म लत: क न लय यञ चञ अर थशञ स त हञ रञ जक य अर थवयवस थ वर ल व य पक ग र आह. क ट ल य यत च यत अर थश स त र य द ष क नत च महत त वत च म द द : १) सरकञ र क वञ रञ जयञ च महत त वप र ण भ मकञ. २) स पत त ननमञ ग ण करण य वर लक य क नर त कर न रञ जयञ च कलयञ ण. ३) स शञ सनञ सञ ठ कञ यग क षम प रशञ सन य तण च आवशयकतञ. ४) अर थशञ स तञ मधय रञ जक य कलपनञ च स कलन. त म ह लत मत ह त आह कत? क न लय ह म र य कञ लख डञ त ल एक महञ न रञ जकञ रण, तत तवज ञ न, अर थशञ स तज व रञ जक य सललञ गञ र ह त. तस च त य नञ चञ णक य क वञ व षण ग प त म हण न ओळखल जञ त. त य न प रञ च न रञ रतञ त ल अर थवयवस र वर अर थशञ स त हञ रञ जक य ग र ल ह लञ आह. अर थश स त र च यत व यत ख यत : १) ॲडम टसमर यत च स पत त स ब ध त अर थशत सत त च व यत ख यत : ॲडम नस मर यञ नञ सनञ तनवञ द अर थशञ स तज तस च अर थशञ स त र च जनक अस मञ नल जञ त. त य न अर थशञ स तञ च स पत त नवषयक व य ख य आक त १.२ ॲडम टसमर १७७६ मधय प रकञ नशत क ल लयञ रञ ष ट र च स पत त (''An Inquiry

12 into the Nature and Causes of the Wealth of Nations.'') यञ ग र थ त मञ डल. ॲडम नस मर यञ च य मत, अर थशञ स त ह स पत त च शञ स त आह. ॲडम टसमर यत च यत व यत ख य च महत त वत च म द द : १) न र हस तक ष पञ च ध रण २) रञ डवल व स पत त चञ सञ ठञ ३) आर थ क घडञ म ड मधय न सर ग क न यम ४) व द ध च य स द धञ तञ मधय श रम नवरञ जन यञ नवनशष प ल लञ महत त व त महत लत मत ह त आह कत? प ल र मर आण नवलयम न रध स यञ नञ २०१८ सञ लचञ अर थशञ स तञ सञ ठ न ब ल स म त प रस क र प रञ प त झञ लञ आह. प ल र मर ह आ र थक व द ध च अभयञ सक आह त. न रध स यञ न पयञ ग वरण य अर थशञ स तञ मधय उलल खन य य गदञ न द ल आह. श त पत ह! अर थशञ स त र त ल इतर न ब ल पञ र त ष क व ज त. २) प रत. अ ल फ र ड मत श थल यत च कल य णकत र अर थशत सत त च व यत ख यत : प रञ. आलफ ड मञ शग ल यञ न कलयञ णकञ र अर थशञ स तञ च व य ख य मञ डल. त नवसनञ तनवञ द अर थशञ स तज अस न त यञ न अर थशञ स तञ च म लतत तव (Principles of Economics) ह प स तक १८९० सञ ल प रकञ नशत क ल. आक त १.३ प रत.आल फ र ड मत श थल आलफ ड मञ शग ल यञ च य मत अर थशञ स त ह मञ नव कलयञ णञ चञ अभयञ स करणञ र शञ स त आह, यञ शञ स त र त प रञ प त व अञ वशयकत न सञ र उपलब ध सञ धनञ चञ पयञ ग प त वञ पर यञ स ब ध त व यशत क व सञ मञ नजक वर तण क चञ अभयञ स क लञ जञ त. मत श थल यत च यत व यत ख य च महत त वत च म द द : १) अर थशञ स त म हणज सञ मञ नय मञ णसञ चञ अभयञ स. २) अर थशञ स त म हणज आर थ क वर तनञ च शञ स त. ३) अर थशञ स त म हणज भ त क कलयञ णञ चञ अभयञ स. ४) अर थशञ स त क वळ स पत त चञ अभयञ स नञ ह. 2 ३) ल ओन ल र ब नस यत च द र म ळत वर आ त र त अर थशत सत त च व यत ख यत : अर थशञ स तञ च ह अत शय प रस द ध व य ख य आह. र ब नस यञ न १९३२ सञ ल अर थशञ स तञ च स वर प व महत त व (An Essay on the Nature and Significance of Economic Science) ह प स तक प रकञ नशत क ल. आक त १.४ ल ओन ल र ब नस यञ त त यञ न अर थशञ स तञ च द र म ळत वर आधञ र त व य ख य सञ ग तल. अमयञ ग द गरजञ आण मयञ ग नदत पर त द र म ळ व पयञ ग य उपय गञ च सञ धन यञ चञ म ळ घञ लतञ नञ करण य त य णञ ऱ य मञ नव वर तनञ चञ अभयञ स करणञ र शञ स त म हणज अर थशञ स त ह य. र ब नस यत च यत व यत ख य च महत त वत च म द द : १) अमयञ ग द गरजञ /सञ धय २) मयञ ग नदत सञ धन ३) गरजञ चञ प रञ धञ नयक रम ४) सञ धनञ च पयञ ग य उपय ग त महत लत मत ह त आह कत? व चत र सनञ तन स प रदञ य - १८ व शतक नव सनञ तन स प रदञ य - १९ व शतक व २० व य शतकञ च य स रवञ त चञ अधञ ग रञ ग आध न क स प रदञ य - २० व य शतकञ पञ स न आज पय त. अर थशत सत जत च नत व ॲडम स म थ, ड शवहड र क र ड, ज.एस.म ल,.आर.मञ लरस इत यञ द. आलफ ड मञ शग ल, ए.स. प ग, आयनव ग फ शर इत यञ द. ज.एम.क नस, ल ओन ल र ब नस, प ल स म य लसन इत यञ द. अर थशत सत त च यत शत खत : सर र ग नर नफ श, यञ न १९३३ सञ ल अर थशञ स तञ च द न शञ खञ मधय नवरञ गण क ल. त य शञ खञ म हणज स क म अर थशञ स त व स थ ल अर थशञ स त ह य. ह शब द ग क शब द मञ यक र स (Mikros) व म क र स (Makros) यञ पञ स न आल आह त. अ) स क म अर थशत सत : स क म म हणज लहञ न. स क म अर थशञ स तञ त व यनक तक घ कञ च य आर थ क वर तनञ चञ अभयञ स क लञ जञ त. उदञ. क ब, कञ मगञ र, फर म, उद ग इत य द.

13 क र न थ बत लड ग यत च स क म अर थशत सत त च व यत ख यत : नवनशष उत प दन स स थ, नवनशष क ब, व यनक तक क मत, व तन, उत पन न, व यशत क उद ग आण नवनशष वस त चञ अभयञ स करणञ र शञ स त म हणज स क म अर थशञ स त ह य. स क म अर थशत सत त च यत म लभ त स कल पनत : १) गरजत : म जक यञ शब द मधय गरज च व य ख य करण कठ ण आह, पण अर थशञ स त यद ष न समञ धञ नञ च य अरञ वञ च जञ ण व म हणज गरज ह य. यञ जञ ण व त न मञ नव व यशत क गरज प र ण करण य चञ प रयत न करत. मञ नव गरजञ वञ ढण य च म खय द न कञ रण आह त. नव न श ध आण नवप रवर तनञ म ळ रञ हण मञ नञ चञ दजञ ग स धञ रण य च इच छ. ल कस खय मधय झञ ल ल वञ ढ. गरजत च व श ष ट : i) अम यत थटद गरजत : गरजञ यञ प न ह प न ह ननमञ ग ण ह त अस न, त य कध ह न स पणञ ऱ य असतञ त. एक गरज प र ण कर पय त द सर गरज प न ह ननमञ ग ण ह त. गरजञ सञ तत यञ न ननमञ ग ण ह तञ त. ii) गरजत यत प नर द भव अस त : कञ ह गरजञ प न ह प न ह ननमञ ग ण ह तञ त. तर कञ ह गरजञ प रस गञ न र प ननमञ ग ण ह तञ त. अ) क) ब) आक त १.५ अ, ब, क व य आण गरज iii) गरजत व यत न सत र बदल त : व गव गळ य गरजञ व त यञ च समञ धञ न वय परत व बदलत असत. (आक त १.५ अ, ब, क) iv) गरजत ल गभ दत न सत र बदल त : स त -प र षञ च य गरजञ आवशयकत न सञ र बदलतञ त. v) गरजत पस त क रमत न सत र बदल त : प रत य क वयक त आपञ पलयञ सवय, आवड न वड आण पस त न सञ र गरजञ च न वड करत. आक त १.६ ॠत आण गरजत 3

14 vi) गरजत हवत मत नत न सत र बदल त : गरजञ यञ व गव गळ य हवञ मञ नञ न सञ र, ॠत मञ नञ न सञ र बदलत असतञ त. (आक त १.६) vii) गरजत स सक न सत र बदल त : गरजञ यञ स स क त न सञ र बदलत असतञ त. गरजञ च य न वड वर स स क त चञ प ररञ व पडत. व श षत: आहञ र, व शभ षञ इत य द. गरजत च वगग करण : गरजञ च वगग करण खञ ल ल प रकञ र करतञ य त. i) आर थ क आण आर थ क र त र गरजत : जयञ गरजञ च प र ततञ प शञ च य सञ हञ य य न क ल जञ त त य नञ आर थ क गरजञ अस म हणतञ त. व यशत कररत यञ त यञ चञ म बदलञ प शञ च य स वर पञ त द लञ जञ त. उदञ. अन न, औषध इत य द. जयञ गरजञ प शञ श वञ य प र ण करतञ य तञ त त य म हणज आर थ क त तर गरजञ ह य. उदञ. हवञ, स र यप रकञ श इत यञ द. ii) व यट क गरजत आण सत म ह क गरजत : जयञ गरजञ व यनक तक पञ तळ वर प र ण क लयञ जञ तञ त त य नञ व यनक तक गरजञ अस म हणतञ त. उदञ. ड क टरञ चञ स स रञ स क प, न य यञ नधशञ चञ क. सञ म ह क गरजञ यञ सञ मञ नजक गरजञ आह त ज थ गरजञ च सञ म ह क प र ततञ ह त. उदञ. र लव प रवञ स. iii) ज वनत वश यक, स खस य च यत आण च न च यत गरजत : म लभ त गरजञ म हणज ज वनञ वशयक गरजञ ह य. उदञ. अन न, वस त, न वञ रञ, श क षण, आर ग य इत य द. जयञ गरजञ वयक त लञ ज वनञ मधय स खसमञ धञ न द तञ त त य नञ स खस य च य गरजञ अस म हणतञ त. उदञ. ध लञ ई य त, म क सर, प र शर क कर इत य द. जयञ गरजञ म ळ वयक त लञ आन द व सञ मञ नजक प रत षठञ म ळत त य नञ च न च य गरजञ अस म हणतञ त. उदत. वञ तञ न क ल त गञ ड, फर न चरय क त घर. २) वस आण स वत : ह एक अर थशञ स तञ मध ल प रस द ध स कलपनञ आह. जयञ घ कञ द वञ र मञ नव गरज प र ण क ल जञ त त य स वस त अस म हणतञ त. वस त नञ भ त क अस त त व असत. उदञ. श क षकञ न वञ परल लञ खड. स वञ द ख ल मञ नव गरजञ रञ गवतञ त. पर त स वञ नञ भ त क अनस तत व नसत. उदञ. श क षकञ च श कवण. ३) उ प य टग त : वस त व स वञ मधय असणञ र मञ नव गरज रञ गवण य च क षमतञ म हणज उपय ग तञ ह य. ४) म ल य : अर थशञ स तञ मधय म लय द न प रकञ र सञ ग तल जञ त. उपय ग तञ म लय व व न मय म लय. उ प य टग त म ल य उपय ग तञ म लय ह एखञ द य वस त च य म लयञ श स ब ध त आह. स प य शब द त सञ गञ यच झञ ल य स एखञ द य वस त च उपय त तञ म हणज त यञ वस त च उपय ग तञ म लय ह य. उदञ. क णञ लञ ह स र यप रकञ शञ सञ ठ क मत द य व लञ गत नञ ह, प रत प रत य कञ सञ ठ त आवशयक आह. अर थशञ स त य परररञ ष त स र यप रकञ शञ लञ उपय ग तञ म लय आह. ह व नञ म लय वस त च उदञ हरण आह. व न म य म ल य व न मय म लय म हणज एखञ द य वस त च द सऱ य वस त च य क वञ स व च य र पञ त वयक त क ल ल म लय ह य. ह म लय प शञ च य स वर पञ त सञ ग तल क त वस त च क मत असत. जयञ वस त लञ प शञ त क मत म जञ व लञ गत त य लञ आर थ क वस त म हणतञ त. उदञ. वह, कञ र इत यञ द. ह र - पत ण व र त भत स कञ ह वस त च उपय ग तञ म लय जञ स त तर व न मय म लय कम असत. उदञ. पञ ण तस च कञ ह वस त च उपय ग तञ म लय कम, पण द र म ळत म ळ व न मय म लय जञ स त असत. उदञ. ह रञ. (आक त १.७) श त पत ह : आक त १.७ ह र - पत ण व र त भत स खत ल ल उदत हरणत वर न व नत म ल य वस क वत आर थ क वस श त. नद च पञ ण ऑक स जन स ल डर स र यप रकञ श श द ध करण क ल ल प ण य च पञ ण हवञ 4

15 ५) स पत त : स पत त म हणज जयञ वस त लञ बञ जञ र म लय असत व त य च वस त च द वञ णघ वञ ण करतञ य त अशञ वस त नञ स पत त अस म हणतञ त. स पत त च व नशष ट : i) उपय ग तञ ii) द र म ळतञ iii) व न मयतञ iv) मन षयबञ ह यतञ i) उ प य टग त : वस त मधय मञ नवञ च गरज प र ण करण य च क षमतञ असल पञ नहज. उदञ. फर न चर, नफ ज इत यञ द. ii) द र म ळ त : मञ गण च य त लन त वस त चञ प रवठञ द र म ळ अस ल तरच त य चञ समञ व श स पत त मधय ह त. उदञ. सर व आर थ क वस त, ज य वस त सञ ठ क मत म जल जञ त. iii) व न म य त : वस त चञ व न मय एकञ वयक त कड न द सऱ य वयक त कड, एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण करतञ आलञ पञ नहज. जयञ वस त म र त असतञ त त य च च हस त तरण एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण ह त. उदञ. वञ हन, दञ गदञ नगन इत य द. iv) मन ष यबत ह य त : वस त ह क वळ मञ नव शर रबञ ह य अस ल तरच त हस तञ तर त क ल जञ ऊ शकत. ह त य च य बञ ह य आण व यनक तक ग णधमञ ग न सञ र झञ ल पञ नहज. उदञ. प शव, ख चग इत य द. त महत लत मत ह त आह कत? जनमजञ त म ळणञ ऱ य ग णवत त चञ समञ व श स पत त त ह त नञ ह. उदञ. स दर य, आवञ ज इत य द. ह एकञ वयक त कड न द सऱ य वयक त कड हस त तरण करतञ य त नञ ह. कर न पहत. र त क हस त तरण क षमतञ व मञ लक हस त तरण क षमत न सञ र वस त च यञ द तयञ र करञ. त महत लत मत ह त आह कत? भ त क हस त रण क षम त : यञ मधय प रत यक ष वस त एकञ वयक त कड न द सऱ य वयक त कड आण एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण हस त तर त क ल जञ त. उदञ. वञ हन मत लक हस त रणक षम त : यञ मधय कञ ह बदल कर शकत नञ ह, पर त त य च य मञ लक हक क च हस त तर करतञ य त. उदञ. जम न 5 ६) व यक त क उत पन न : वयक त लञ त य च य सर व स त तञ कड न म ळणञ र म बदल म हणज त य च व यनक तक उत पन न ह य. ७) व यट क व य यशक य उत पन न : व यनक तक उत पन न त ल असञ रञ ग ज प रत यक ष कर म हणज उत पन न कर, व यनक तक स पत त कर इत यञ द, भरलयञ न तर उरत त य लञ व यनक तक वययशक य उत पन न म हणतञ त. त महत लत मत ह त हव : उत पन नत च खत ल ल प रमत ण व व ध प रकत र आह त. अ) टसरर उत पन न : नवनशष कञ लञ वध त नस रर असणञ र उत पन न ह य. उदञ. रञ ड, व तन इत य द. ब) अटसरर उत पन न : नवनशष कञ लञ वध त अनस रर असणञ र उत पन न ह य. उदञ. न ञ. न ञ हञ धनञ त मक, ॠणञ त मक व श नय अस शकत. क) प शत ल उत पन न (प रत प ) : ज उत पन न द शञ च य चलनञ त प रञ प त ह त. त य लञ प शञ त ल उत पन न क वञ म र क उत पन न म हणतञ त. उदञ. ` ५००० उत पन न. ड) वत स व उत पन न : प रत यक ष खर च करण य य ग य उत पन न ह य. उदञ. प शञ च य म बदलयञ त वस त च खर द. इ) करत रत त मक उत पन न : नवनशष न यम व शतग न सञ र नमळणञ र उत पन न ह य. उदञ. ख ड, मज र इत य द. ई) उर वर त/श ष उत पन न : उत प दन घ कञ नञ सर व म बदल द लयञ न तर नशललक रञ हणञ र उत पन न म हणज उर वर त उत पन न ह य. उदञ. न ञ. उ) अर ज त उत पन न : उत प दन प रक र य त सहरञ ग झञ लयञ न तर म ळणञ ऱ य उत पन न स अर ज त उत पन न म हणतञ त. उदञ. ख ड, व तन, व य ज, न ञ इत य द पञ स न म ळणञ र उत पन न. ऊ) अनर ज त उत पन न : क णत य ह उत प दन प रक र य त सहरञ ग न ह तञ इतर मञ गञ ग न प रञ प त ह णञ र उत पन न म हणज अनर ज त उत पन न ह य. उदञ. ल र, अनप क ष त लञ र इत य द. ८) आर थ क टक र यत : आर थ क क र यञ च वगग करण चञ र प रकञ र क ल जञ त, ज य मधय उत प दन, व तरण, व न मय व उपभ ग यञ चञ समञ व श ह त.

16 आक त १.८ आर थ क टक र यत अ) उत पत दन : उपय ग तञ च न र म त म हणज उत प दन ह य. भ म, श रम, रञ डवल आण स य जक ह चञ र उत प दनञ च प रम ख घ क आह त. ह न हम लक षत ठ वत. ज उपक रम क वळ दञ न छ द क ल जञ तञ त त थ आर थ क व न मय नसत त थ अर थवयवस थ लञ अन त पञ दक मञ नल जञ त. त यञ द व र ज वनञ त अम लय म लय वञ ढव शकतञ त. उत पत दनत च चत र घटक : १) भ म : भ म हञ उत प दनञ चञ न सर ग क घ क अस न व नञ म लय द णग आह. भ प षठञ लगत, भ प षठञ च य वर व भ प षठञ च य खञ ल उपलब ध असल लयञ न सर ग क सञ धनस पत त स अर थशञ स त र मधय भ म अस म हणतञ त. उदञ. खन ज ह भ प षठञ खञ ल म ळतञ त, म दञ व पञ ण ह भ प षठञ लगत म ळत तर हवञ व स र यप रकञ श भ प षठञ वर म ळतञ त. म हणज अर थशञ स तञ त भ म ह व य पक स कलपनञ आह. उत प दन कञ यञ ग त सहरञ ग झञ लयञ बद दल भ म लञ ख ड म ळत. २) श रम : उत प दन प रक र य त श रम हञ मञ नव घ क आह. आर थ क म बदलञ म ळव ण य च य ह त न मञ नवञ न क ल ल क णत ह शञ र र क व ब द ध क कञ म म हणज श रम ह य. श रम यञ उत प दन घ कञ लञ व तन, मज र यञ स वर पञ त म बदलञ म ळत. उदञ. स तञ र, ल खन क, अभ य तञ इत य द च कञ म. 6 ३) भत डवल : प ढ ल उत प दन वञ ढ सञ ठ रञ डवलञ च न र म त क ल जञ त. रञ डवल हञ उत पञ दनञ चञ मञ नवन र म त घ क आह. रञ डवल यञ उत प दन घ कञ लञ व य जञ च य स वर पञ त म बदलञ म ळत. उदञ. य तसञ मग, त तज ञ न, कञ रखञ न य च इमञ रत इत य द. ४) स य जक : उद गञ चञ प रम ख वयवस थ पक व कप तञ न म हणज च स य जक ह य. उत प दन प रक र य त ल स य जन क शल य बद दल त यञ लञ नफ य च य स वर पञ त म बदलञ म ळत. आ) व तरण : उत प दनञ च समञ जञ च य व व ध रञ गञ मधय व तरण ह त. उत प दन घ कञ च म बदल ख ड, व तन, व य ज, न ञ यञ स वर पञ त व तरण वयवस थ द वञ र व तर त क ल जञ तञ त. इ) व न म य : व न मय म हणज आर थ क वस त व स वञ च द वञ ण-घ वञ ण क वञ खर द -व क र ह य. अर थशञ स तञ मधय व न मय हञ प रञ म ख य न आर थ क वयवहञ रञ श स ब ध त आह. ई) उ पभ ग : उपभ ग म हणज मञ नव गरजञ प र ण करण य सञ ठ वस त व स वञ चञ उपय ग करण ह य. ब) सर ल अर थशत सत : स र ल म हणज म ठ क वञ एक ण. स थ ल अर थशञ स तञ मधय एक ण घ कञ चञ म हणज च एक ण र जगञ र, रञ ष ट य उत प दन, एक ण ग तवण क, एक ण बचत, एक ण उपभ ग, एक ण प रवठञ व एक ण मञ गण, सञ मञ नय क मत पञ तळ इत य द चञ अभयञ स क लञ जञ त. क र न थ ब लड ग यत च सर ल अर थशत सत त च व यत ख यत : स र ल अर थशञ स तञ चञ स ब ध व यनक तक पर मञ णञ श नस न एक ण पर मञ णञ श य त, व यशत क उत पन न श नस न रञ ष ट य उत पनञ श य त, व यशत क क मत श नस न सर वसञ धञ रण क मत पञ तळ श य त. तस च व यनक तक उत प दनञ श नस न रञ ष ट य उत प दनञ श य त. सर ल अर थशत सत त च यत म लभ त स कल पनत : १) रत ष ट र य उत पन न : रञ ष ट य उत पन न ह द शञ च य आर थ क वयवहञ रञ श स ब ध त असत त यञ लञ द शञ च एक ण उत पन न अस ह म हणतञ त. एकञ आर थ क वषञ ग त अर थवयवस र मधय उत प द त झञ ल लयञ अ त म वस त व स वञ च बञ जञ ररञ वञ न सञ र क ल ल गणनञ म हणज रञ ष ट य उत पन न ह य.

17 रत ष ट र य उत पन न सम त न द ल ल व यत ख यत : रञ ष ट य उत पन न म हणज एखञ द य नवनशष कञ लख डञ त उत प द त करण य त आल लयञ वस त व स वञ च द ह र गणनञ ञ ळ न क ल ल मञ पन ह य. २) बचत : उत पन न चञ असञ रञ ग, ज भव षयञ तलयञ गरजञ प र ण करण य सञ ठ सध य च य उपभ गञ चञ त य ग कर न नशललक रञ हत त य स बचत म हणतञ त. तस च बचत म हणज उत पन न चञ असञ रञ ग, ज चञ ल उपभ गञ वर खर च क लञ जञ त नञ ह. ३) ग तवण क : बचत त न रञ डवलञ च न र म त ह त आण रञ डवलञ चञ वञ पर उत प दन प रक र य सञ ठ करण म हणज ग तवण क ह य. उदञ. य तसञ मग, उपकरण इत य द. ४) व यत पत र चक र : अर थवयवस थ त घड न य णञ ऱ य आर थ क चढ-उतञ रञ म ळ ज व य पञ रञ त बदल घड न य तञ त त यञ नञ व य पञ रचक र अस म हणतञ त. त प रञ म ख य न आर थ क क र यञ मध ल चढ-उतञ रञ म ळ ननमञ ग ण ह तञ त. चढ आण उ त र म हणज त ज व म द ह य. त ज : सञ तत य न सञ मञ नय क मत पञ तळ त ह णञ र वञ ढ म हणज त ज ह य. म द : सञ तत य न सञ मञ नय क मत पञ तळ त घ म हणज म द ह य. त महत लत मत ह त आह कत? ह णञ र व य पञ रञ त ल चक र य बदलञ म ळ ननमञ ग ण ह णञ ऱ य ब कञ र स चक र य ब कञ र अस म हणतञ त. ५) आर थ क व द ध : आर थ क व द ध यञ स कलपन लञ स ख य त मक द नष क न आह. स प य शब द त सञ गञ यच तर आर थ क व द ध म हणज द र घकञ ळञ त द शञ च य वञ स तव उत पन न त झञ ल ल स ख य त मक वञ ढ ह य. ६) आर थ क व कत स : आर थ क व कञ स ह व य पक स कलपनञ अस न यञ त एक ग णञ त मक द नष क न आह. आर थ क व कञ स म हणज आर थ क व द ध स बत मञ नवञ च य कलयञ णञ सञ ठ आवशयक असणञ ऱ य घ कञ मधय ग णञ त मक बदल घडव न आणण ह य. उदञ. श क षण, आर ग य इत य द. 7 श त पत ह : खत ल ल प क क णत यत स जत स क म अर थशत सत आण सर ल अर थश स त र च यत आह त. जञ गत क दञ र द र य वस त च क मत वयवहञ र त ल उद गञ चञ न ञ रञ ष ट य उत पन न आर थ क व द ध १) आर थ क व द ध म हणज द शञ च य वञ स तव उत पन नञ त ह णञ र वञ ढ. २) ह स कलपनञ स क च त व स ख य त मक आह. ३) आर थ क व द ध आर थ क व कञ सञ नशवञ य शक य आह. ४) आर थ क व द ध ह एकञ ग स कलपनञ आह. ५) आर थ क व द ध ह स वय स फ र त आण प रत गञ म ह णञ रञ बदल आह. ६) आर थ क व द ध ह रञ ष ट य उत पन न व दरड ई उत पन नञ द वञ र म जल जञ त. कत यम लक षत ठ वत आर थ क व कत स १) आर थ क व कञ स म हणज आर थ क व द ध बर बरच महत तवप र ण आर थ क घ कञ त पर वर तनश ल बदल ज ल क ञ च य कल य णञ त वञ ढ करतञ त. २) ह स कलपनञ व य पक व ग णञ त मक आह. ३) आर थ क व कञ स आर थ क व द ध श वञ य शक य नञ ह. ४) आर थ क व कञ स सर वसमञ व शक स कलपनञ आह. ५) आर थ क व कञ स हञ सह त क व प र गञ म ह णञ रञ बदल आह. ६) आर थ क व कञ स हञ क ष उत पञ दकतञ, औद नगक उत पञ दकतञ, ज वनमञ न दजञ ग इत यञ द द वञ र म जलञ जञ त. तक त १.१

18 प र.१. य ग य प यत थ य न वडत : १) अर थशत सत त च यत बत बत त प ढ ल टव त न लत ग ह त. अ) अर थशञ स त ह एक सञ मञ नजक शञ स त आह. ब) अर थशञ स त यञ स कलपन च म ळ ग क शब द ऑइक न म यञ (OIKONOMIA) पञ स न आल आह. क) अर थशञ स त ह मञ नवञ च य आर थ क वर तण क च य अभयञ सञ श न गड त आह. ड) अर थशञ स त ह क ब क वञ स पत त च वयवस थ पन करणञ र शञ स त आह. प यत थ य : १) अ, ब, क २) अ आण ब ३) ब आण क ४) अ, ब, क आण ड २) ॲडम टसमर यत च यत बत बत त क णत टव त न क वत टव त न लत ग ह त नत ह त. अ) ॲडम नस मर यञ नञ सनञ तनवञ द अर थशञ स तज म हणतञ त. ब) ॲडम नस मर यञ न रञ ष ट र च स पत त हञ ग र ल ह लञ. क) अर थशञ स त ह स पत त च शञ स त आह. ड) अर थशञ स त ह सञ मञ नय मञ णसञ चञ अभयञ स करत. प यत थ य : १) ड २) अ,ब आण क ३) अ आण ड ४) क आण ड ३) ल ओन ल र ब नस यत च यत व यत ख य त प ढ ल म द दत चत व चत र क र लत आह. अ) अमयञ ग द गरजञ ब) मयञ ग नदत सञ धन क) गरजञ नञ अग क रम नसत ड) सञ धनञ च पयञ ग य उपय ग प यत थ य : १) अ आण ब २) ब आण क ३) अ, ब, क आण ड ४) अ, ब आण ड ४) स पत त च यत बत बत त खत ल ल टव त न लत ग ह त. अ) स पत त म हणज अश क णत ह वस त ज लञ बञ जञ रम लय आह आण त य च द वञ णघ वञ ण करत. ब) स पत त त मन षयबञ ह यतञ आह. क) स पत त त उपय ग तञ नसत. ड) स पत त त द र म ळतञ आण व न मयतञ आह. प यत थ य : १) अ, ब, ड २) अ, क आण ड ३) ब, क आण ड ४) यञ प क नञ ह. ५) रत ष ट र य उत पन नत खत ल ल घटकत चत व चत र क र लत जत. अ) रञ ष ट य उत पन न त अ त म वस त व स वञ चञ समञ व श ह त. ब) यञ त आर थ क वषञ ग त ल उत प द त वस त व स वञ चञ समञ व श ह त. क) द ह र म जदञ द ञ ळल जञ त. ड) बञ जञ ररञ वञ न सञ र म लय व चञ रञ त घ तल जञ त. सवत ध यत य 8 प यत थ य : १) अ आण क २) ब आण क ३) अ, ब आण ड ४) अ, ब, क आण ड प र. २. सहस ब ध प र ण करत : १) न सर ग क शञ स त : त त त त शञ स त :: सञ मञ नजक शञ स त : २) भ त क शञ स त : :: मञ नसशञ स त : सञ मञ नजक शञ स त ३) अर थशञ स त : क न लय :: रञ ष ट र च स पत त : ४) आवशयक गरजञ : :: स खस य च य गरजञ : ध लञ ई य त ५) व नञ म लय वस त : उपय ग तञ म लय :: आर थ क वस त : प र. ३. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न स पष करत १) वड लञ न मलञ द चञ क गञ ड व कत घ ऊन द ल. त यञ म ळ मञ झ र जच य प रवञ सञ च गरज रञ गत. २) रम शच य क बञ च य वञ नषग क उत पन नञ चञ अभ य स. ३) आर थ क वर ष २०१८-१९ न सञ र द शञ च य उत पञ दनञ त वस त व स वञ मधय २० क व द झञ ल. ४) कर णञ च आई त च य पगञ रञ त न दरमहञ ` १००० वञ चवत. ५) रञ मच य वड लञ न त यञ नञ म ळञ ल लञ प र वह ड फ ड क रञ णञ मञ लञ च द कञ न रञ ण य सञ ठ वञ परलञ. प र.४. खत ल ल प रश न च उत र ल हत : १) स पत त च व नशष ट स पष करञ. २) मञ नव गरजञ च व नशष ट स पष करञ. प र. ५. खत ल ल टव त नत श सहमत/असहमत आहत कत य? सकत रण स पष करत : १) सर वच गरजञ एकञ च व ळ प र ण ह त असतञ त. २) मञ नव गरजञ ह यञ हवञ मञ न व पस त क रमञ न सञ र बदलत असतञ त. ३) उपय ग तञ म लय व व न मय म लय द नह एकच आह त. प र.६. सव स र उत र ल हत : १) स थ ल अर थशञ स त र च य म लभ त स कलपनञ स पष करञ.

19 प रकरण २ : प सत प रस त वनत : मञ नव हञ ब द ध मञ न प रञ ण आह. प शञ चञ श ध हञ जगञ त ल अन क महत तवप र ण व म लभ त श धञ प क एक आह. क रञ ऊथर यञ च य मत ज ञ नञ च य प रत य क शञ ख त कञ ह म लभ त स श धन असत. उदञ. व ज ञ नञ त अग चञ श ध, यञ न तक शञ स त र त चञ कञ चञ श ध इत य द. प शञ चञ श ध हञ असञ च एक महत तवप र ण श ध अस न, त यञ न मञ नवञ च य आर थ क आय ष य त क रञ नतकञ र बदल घडव न आणलञ आह. प शञ द व र व व ध वस त व स वञ च खर द -व क र करतञ य त. प शञ म ळ गरजञ च समञ धञ न ह त. आध न क अर थवयवस रञ प शञ वर अवल ब न आह. द न द न वयवहञ रञ त प सञ हञ वस त व न मयञ त ल समस यञ द र करत. वस टवटनम यत ल अडचण आक त २.१ वस टवटनम य गरजञ च य द ह र स य गञ चञ अरञ व म ल य च य सञ मञ ईक मञ पद डञ चञ अरञ व वस त चञ सञ ठञ करण य त ल अडचण नवरञ जयत च अडचण व ल ब त द ण द ण य त ल अडचण वस टवटनम य : वस त च य बदलयञ त वस त द ण -घ ण म हणज वस त व न मय ह य. वस टवटनम यत ल अडचण : १) गरजत च यत द ह र स य गत चत अभत व : वस त व न मय वयवस थ च म खय मयञ ग दञ म हणज गरजञ च य द ह र स य गञ चञ अरञ व ह य. उदञ. अ वयत कड कञ पड आह त य बदलयञ त त य लञ तञ द ळ हवञ आह. ब वयक त कड तञ द ळ आह पण त य लञ अ वयक त कड न कञ पड नक आह यञ मधय द ह र स य गञ चञ अरञ व असलयञ न वस त नवन मय शक य नञ ह. २) म ल यत च यत सत मत ट यक मत पद डत चत अभत व : वस त व न मय पद त त वस त च म लय म जण य सञ ठ प रमञ नणत मञ पकञ चञ अरञ व ह तञ. उदञ. द न ल र द धञ च त लनञ द न क ल तञ दळञ बर बर करतञ य त नञ ह. ३) वस चत सत ठत करण यत ल अडचण : भव ष य च य उपभ गञ सञ ठ वस त सञ ठवण गरज च असत. पर त नञ शव त वस त चञ सञ ठञ करण अवघड ह त. उदञ. द ध, अ ड, मञ स, रञ ज पञ लञ इत य द, तस च जञ ग च य अरञ वञ म ळ अवजड वस त सञ ठवण कठ ण ह त. ४) वस च यत व भत ज यत च अडचण : प रञ ण, घर इत यञ द च छ ट य रञ गञ त नवरञ जन करण ग रस य च ह त, त यञ म ळ एकञ वस त चञ द सऱ य वस त श व न मय करण अवघड ह त. उदञ. अ यञ वयक त कड गव ह च प त आह. त य लञ व न मयञ त श ळ हव आह. ब यञ वयक त कड श ळ आह, त य लञ गव ह च अधध च प त हव आह. अशञ व ळ स गव ह च अधध प त अस नवरञ जन करण शक य आह, पर त ज व त श ळ च नवरञ जन करण शक य नञ ह. नवरञ जयत च अडचण ननमञ ग ण झञ लयञ म ळ व न मय ह ऊ शकत नञ ह. ५) व ल ब त द ण द ण यत ल अडचण : व ल ब त द ण म हणज भव ष य त ल द ण व कजञ ग च परतफ ड ह य, पर त वस त व न मयञ त वस त र पञ न कर ज परत करण ह अवघड ह त. 9

20 उदञ. भव ष य त नञ शव त वस त च त यञ च स वर पञ त परतफ ड करण अवघड ह त. प शत च व यत ख यत : १) प रत. क रत ऊथर : ज वस त व न मय मञ धयम म हण न सर वसञ धञ रणपण स व कञ यग असत आण त यञ चबर बर ज वस त म लयमञ पनञ च व म लयस चयनञ च कञ यग करत अश क णत ह वस त म हणज प सञ. २) प रत. व कर : ज प शञ च क र य करत त प सञ ह य. प शत च उत क रत : प सञ अशस तत वञ त य ण य च कञ रण उत क रञ त आह क रञ त नवह. प शञ च स वर प ८) इल क ट न क प सञ कञ ळञ च गरज व स स क त चञ व कञ स यञ न सञ र सतत बदलल आह. ७) प ल स ट क प सञ ६) पत प सञ ५) कञ गद प सञ ४) धञ त च नञ ण ३) धञ त प सञ २) वस त प सञ १) पश प सञ आजच य आध न क कञ ळञ त वञ परल य जञ णञ ऱ य प शञ च स वर प हञ कञ ळञ प रमञ ण झञ ल ल य बदलञ चञ पर णञ म आह. प शञ च य उत क रञ त न सञ र चलनञ च व व ध प रकञ र खञ ल लप रमञ ण आह त. (आक त २.२) प शत च प रकत र : १) पश प सत : इत हञ स प र वकञ ळञ त द वञ णघ वञ ण च मञ धयम म हण न पश प सञ वञ परलञ जञ त ह तञ. उदञ. गञ य, श ळ य, म ढ य इत यञ द. पर त नवरञ जनञ च य अडचण म ळ वस त प सञ अशस तत वञ त आलञ. २) वस प सत : ज न य कञ ळञ त ज य वस त प सञ द वञ णघ वञ ण च मञ धयम म हण न वञ परलयञ जञ त ह त यञ त यञ हवञ मञ नञ च स थ त व स स क त यञ वर अवल ब न ह त यञ. उदञ. प रञ ण य च कञ तड, धञ नय, श पल, प स, हस त द त, म ठ, दगड व द र म ळ वस त ह व न मयञ च मञ धयम म हण न वञ परल जञ त ह त, पर त वस त चञ सञ ठञ करण य च य अडचण म ळ धञ त प सञ अशस तत वञ त आलञ. ३) त प सत : धञ त प सञ तयञ र करतञ नञ स न, चञ द, तञ ब, ॲलय नमन अम, न क ल इत यञ द धञ त चञ वञ पर क लञ जञ त ह तञ. पर त म लयवञ न धञ त व धञ त च य त कड य त ल समञ नत च य अरञ वञ म ळ धञ त च य नञ ण य चञ श ध लञ गलञ. ४) त च नत ण : प वग च य कञ ळ व व ध रञ ज य च रञ ज त यञ च म द र असल ल नञ ण बनवत असत. कञ ळपरत व शञ सक य ध रणञ न सञ र म र क नञ ण य मधय एकवञ क यतञ व कञ यद श र स थ रतञ आणण य च य उद द शञ न प रणञ ल न शशचत क ल ग ल. नञ ण य च वगग करण खञ ल लप रमञ ण - अ) प रमत टण क वत प र त न नत ण : प रमञ नणत नञ ण म हणज ज य च दर शन म लय व अ तर क म लय सञ रख असत. अध क त य तण द वञ र दर शन म ल य च व न मय म लय न शशचत क ल जञ त. ह नञ ण स न, चञ द, इत यञ द धञ त पञ स न बनव ल ल असतञ त. नर न श कञ लख डञ त कञ ह द वस प रमञ नणत नञ ण वञ परल जञ त ह त. ब) ग ण नत ण क वत लत क षण क नत ण : लञ क षण क नञ ण म हणज ज य च दर शन म लय ह अ तर क 10 आक त २.२ प शत च उत क रत सद: स थ त इत हत स प र वकत ळ

21 म ल य प क षञ जञ स त असत. ह नञ ण ॲलय नमन अम, न क ल यञ सञ रख य कम दजञ ग च य धञ त पञ स न बनव ल ल असतञ त. रञ रतञ च य चलनञ त ल सर व नञ ण लञ क षण क क वञ ग ण नञ ण आह त. ग ण नञ ण ह कम म लयञ च असलयञ न त लन न कम रकम च य वयवहञ रञ मधय वञ परल जञ तञ त. ग ण नञ ण य च य वहन यत च य अडचण म ळ कञ गद प सञ अनस तत वञ त आलञ. ५) कत गद प सत : कञ गद प सञ हञ धञ त च य प शञ लञ पयञ ग य आह. रञ रतञ त न ञ चलनञ त आणण य चञ एकञ नधकञ र मधयवतग ब क कड आह. रञ रत सरकञ र व मधयवतग ब क कड न अ मलञ त आणल ल य कञ गद चलनञ चञ समञ व श कञ गद प शञ त ह त. रञ रतञ मधय एक र पयञ च न व सर व प रकञ रच नञ ण रञ रत सरकञ रकड न चलनञ त आणल जञ तञ त व त यञ प ढ ल चलनञ च य न र म त च अध कञ र मधयवतग ब क कड (र झवहग ब क ऑफ इ ड यञ ) आह त. कञ गद प सञ हञ तञ ळण य त ल ग रस य व प सञ सञ ठवण य त ल ज ख म यञ कञ रणञ म ळ ब क प सञ अशस तत वञ त आलञ. ६) प प सत क वत ब क प सत : पतप सञ म हणज ब क प सञ ह य. ब कञ ल कञ कड न ठ वल ल य ठ व च य आधञ र पतप सञ ननमञ ग ण करतञ त. त यञ चञ वञ पर पतप सञ न र म त सञ ठ क लञ जञ त. हञ क व ह ह कञ ढतञ य तञ, क वञ ज य च द सऱ य वयत कड धनञ द श, धनञ कर ष इत यञ द च य सञ हञ य य न हस तञ तरण करतञ य त. हञ धनञ द श, धनञ कर ष इत य द प शञ सञ रख कञ यग करत. पर त प सञ नवह, तर ठ व हस तञ तर त करण य च पतसञ धन आह. पतप सञ द शञ च य आर थ क व कञ सञ सञ ठ महत त व च भ म कञ पञ र पञ डत. आजच य जञ गत क करणञ च य कञ ळञ त प सञ नवरह त द वञ णघ वञ ण अध क महत त व च असल य न प ल स ट क प सञ अशस तत वञ त आलञ. ७) प ल स ट क प सत : प ल स ट क प सञ वञ परण आध न क त तज ञ नञ म ळ स प झञ ल आह. ड नब व क र नड कञ डग स प ल स ट क प सञ म हण न वञ परल जञ तञ त. नवनव न श धञ च प ढच पञ ऊल म हणज च इल क ट न क प सञ ह य. श त पत ह : प ल स ट क प शञ च य स रक ष त वञ परञ सञ ठ क ल ल य नव न स धञ रणञ. ८) इल क ट र न क प सत : इ-प सञ क वञ इल क ट न क प शञ लञ म र क म लय अस न त इल क ट न क य तण च य सञ हञ य य न हस तञ तर त क ल जञ त. उदञ. म बञ ईल फ न, ब ल, स मञ ग कञ ड ड स, स गणक इत य द. इल क ट न क प शञ लञ मधयवतग ब क च पञ ठबळ असत. इल क ट न क प सञ जञ गत क वयवहञ रञ मधय वञ परलञ जञ त. अ कञ त मक क वञ स गणक य पञ क (Digital wallets) हञ द ख ल सञ ठव ल लयञ इल क ट न क प शञ चञ प रकञ र आह. श त पत ह : अ क य (नडनज ल) द वञ णघ वञ ण करण य सञ ठ वञ परल य जञ णञ ऱ य व व ध सञ धनञ च यञ द तयञ र करञ. त महत लत मत ह त हव : अ) व ध ग र ह य प सत : यञ प शञ लञ कञ यद य च पञ ठबळ असलयञ म ळ क णत यञ ह वयवहञ रञ त स व कञ रलञ जञ त. रञ रतञ त ल सर व नञ ण व चलन न ञ इत य द. ब) अव ध ग र ह य प सत : हञ प सञ ल क अ त म द वञ णघ वञ ण करण य सञ ठ वञ परतञ त. क णत ह कञ यद श र पञ ठबळ नसलयञ न हञ प सञ नञ कञ रतञ य त. यञ लञ पयञ ग य प सञ क वञ ऐशच क प सञ अस ह म हणतञ त. धनञ द श, व न मय प त इत य द. प श च ग णधर म : १) स र वत र क सव कत य थ त : प सञ यञ वस त मधय स र वत र क स व कञ यग तञ हञ ग णधर म असलयञ न त व न मयञ च मञ धयम म हण न वञ परलञ जञ त. २) व भत ज य त : छ ट य वयवहञ रञ मधय प शञ च छ ट य म लयञ त नवरञ जन करण स प जञ त. ३) ट कत ऊ पणत : प शञ च य अ ग न कञ ऊपणञ हञ ग णधर म असलयञ न चलन न ञ व नञ ण द र घकञ ळञ त प न ह प न ह वञ परतञ य तञ त. ४) स ज ञ यत : प सञ ह वस त स लभत न ओळखतञ य त. द वञ णघ वञ ण करणञ ऱ य वयक त कड न ननमञ ग ण ह णञ र स द ग धतञ ञ ळतञ य त. ५) वहन य त : एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण सहजगत य, स य न सञ र वञ ह न न तञ य त. उदञ. चलन न ञ. 11

22 ६) एकज नस पणत : एखञ द य नवनशष पर मञ णञ च प स ग णव नशष टञ म ळ एक ज नस द सतञ त. प ल ट, द कञ न, श तजम न इत य द च एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण खर द व क र करतञ य त. ७) स थ र त : प शञ लञ स थ र म नर क म लय आह. त वस त व स वञ च व न मय म लय म जण य सञ ठ वञ परतञ त. यञ वस त च द वञ णघ वञ ण भव षयञ त ल गरजञ न सञ र क ल जञ त. प शत च कत यय : अ) प रत रटमक कत यय : १) व न म यत च मत ध यम : प शञ च सर व त महत त व च कञ यग म हणज व न यमञ च मञ धयम ह य. प शञ च य आधञ र वस त च खर द व क र क ल जञ त. २) म ल यमत पनत च सत न क वत ह श बत च पर मत ण : वस त व स वञ च क मत प शञ त वयक त क ल जञ त. प शञ म ळ वस त च य क मत च त लनञ करतञ य त. व व ध चलनञ द व र व व ध द शञ त ल वस त च म लय वयत करतञ य त. उदञ. रञ रतञ त ल र पयञ, स य त अम र क च य स स रञ नञ मध ल ड लर, य नञ य ड क गडमच प ड, जपञ नच य न इत य द. तस च सर व प रकञ रच उत पन न, खर च, मञ लमत तञ, द ण प शञ च य स वर पञ त वयक त करतञ य तञ त. ब) द य यम कत यय : १) व ल ब त द ण द ण यत च सत न : वस त व न मय वयवस थ त कर ज घ ण स प ह त पण त यञ च परतफ ड करण अवघड ह त. उदञ. धञ नय, ग र यञ स वर पञ त ल कर ज. ज द ण भव ष य त द य व लञ गतञ त त यञ लञ व ल ब त द ण अस म हणतञ त. प सञ ह द ण द ण य च सञ धन आह. प शञ म ळ कर ज द ण व कर ज घ ण स प जञ त. प शञ न ह समस यञ स डव ल आह. २) म ल यस च यनत च सत न : प सञ म लयस चयनञ च कञ यग करत. प सञ वर तमञ नकञ ळञ त ल गरजञ च प र ततञ करण य बर बरच भव षयकञ ळञ त ल गरजञ च प र ततञ करण य सञ ठ वञ परलञ जञ त. ह बचत म ळ शक य ह त. ल र ड. ज. एम क नस यञ च य मत प सञ वर तमञ नकञ ळ व भव षयकञ ळ यञ च य त ल द वञ आह. ३) म ल य हस त तरणत च सत न : प शञ म ळ एकञ वयत कड न द सऱ य वयत कड व एकञ ठ कञ णञ ह न द सऱ य ठ कञ ण म ल य च हस तञ तरण क ल जञ त. स थ वर मञ लमत तञ, इमञ रत, 12 क) अन ष ग क कत यय : प रञ. क नल यञ च य मत, आध न क कञ ळञ त प सञ प रत य क आर थ क वयवहञ रञ त महत त व च भ म कञ पञ र पञ डत. १) रत ष ट र य उत पन नत च मत पन : रञ ष ट य उत पन न ह प शञ च य स वर पञ त म जल जञ त. रञ ष ट य उत पन न च व तरण उत प दनञ च य चञ र घ कञ मधय म र क म बदलयञ च य स वर पञ त क ल जञ त. उदञ. ख ड, व तन, व य ज, न ञ इत यञ द. २) प प शत चत आ त र : व य पञ र ब कञ प रञ रनमक ठ व च य आधञ रञ वर पतप सञ ननमञ ग ण करतञ त. प सञ हञ पत न र म त सञ ठ र खत चञ आधञ र आह. ३) स पत च र खत त र पत तरण : प सञ ह सर व त म ठ तरल स पत त आह. त क णत यञ ह मञ लमत त त र पञ तर त करतञ य त आण क णत ह मञ लमत त प शञ त र पञ तर त करतञ य त. उदञ. एखञ द वयत स न खर द कर न परत व क शकत त य त न सरकञ र कर जर ख खर द कर शकत. ४) सर ल आर थ क चलत च मत पन : स र ल रञ ष ट य उत पञ दन(GNP), एक ण बचत, एक ण ग तवण क इत यञ द सञ रख य स र ल आर थ क चलञ च म जदञ द म र क चलनञ च य र पञ त प शञ म ळ करतञ य त. तस च प शञ म ळ शञ सक य कर आकञ रण व अर थस कलप बञ धण करण स ईच ह त. कत ळत प सत स कल पनत : उत पन न वर ल कर न भरलयञ न कञ ळ य प शञ च न र म त ह त. हञ प सञ कञ यद श र, ब कञ यद श र पद त न व कर च कव ग र कर न म ळवलञ जञ त. कञ ळ य प शञ म ळ भ रष ट चञ र, लञ च, कञ ळञ बञ जञ र, सञ ठवण क इत यञ द त वञ ढ ह त. कञ ळ य प शञ म ळ अशञ ब कञ यद श र घडञ म ड नञ चञ लनञ म ळत. त य म ळ आर थ क व कञ सञ त अडथळ ननमञ ग ण ह तञ त. कञ ळ य प शञ म ळ आर थ क, रञ जक य व सञ मञ नजक अस थ रतञ ननमञ ग ण ह त. कञ ळ य प शञ वर न य तण आणणञ ऱ य व व ध सञ धनञ प क व म र करण ह एक सञ धन आह. जञ गत क स तरञ वर अन क रञ ष ट र न यञ मञ गञ ग चञ अवल ब क लञ आह.

23 प र. १. सहस ब ध प र ण करत : १) प शञ च प रञ रनमक कञ यग : व न मयञ च सञ धन :: : म लय हस तञ तरण २) : पतप शञ चञ आधञ र :: प शञ च द ययम क र य : व ल ब त द ण द ण य च सञ धन ३) वस त प सञ : श ख-श पल :: : क र ड कञ डग ४) नवरञ जयतञ : कम म ल य मधय नवरञ गण :: प शञ च स थलञ तरण करण स प ह त ५) वस त व न मय : वस त ::आध न क अर थवयवस रञ : प र. २. आर थ क पत र भत टषक शब द सत गत : १) वस त च वस त श क ल ल द वञ णघ वञ ण च क र यञ... २) भव षयञ त परतफ ड करण य च तरत द... ३) अश य तणञ जयञ मधय चलनञ द वञ र फ ड करण य च स य आह... ४) तञ रण यञ सञ धनञ चञ वञ पर कर न खञ त यञ वर ल रकम च स थ नञ तरण करतञ य त... ५) प शञ च म लय स गणकञ च य सहञ य य न हञ डग डट ञ ईवह क वञ सवहग र वर सञ ठवतञ य ण व इल क ट न कन स थ नञ तर त करतञ य ण... ६) असञ प सञ ज खञ त जमञ नञ ह व सरकञ रलञ ह यञ बञ बत मञ नहत द ल ल नञ ह... प र. ३. य ग य प यत थ य न वडत : १) प शत च यत उत क रत न सत र क रम लत वत. अ) धञ त प सञ आ) पश प सञ इ) धञ त च नञ ण ई) वस त प सञ प यत थ य : १) अ, आ, इ, ई २) आ, ई, अ, इ ३) ई, इ, अ, आ ४) इ, अ, आ, ई २) प शत च यत उत क रत न सत र क रम लत वत. अ) प ल स ट क प सञ आ) कञ गद प सञ इ) इल क ट न क प सञ ई) पत प सञ प यत थ य : १) आ, ई, अ, इ २) अ, आ, इ, ई ३) ई, इ,आ, अ ४) इ, आ, अ, ई सवत ध यत य 13 प र. ४. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न स पष करत : १) वस तश त यञ च य द कञ नञ त ल क ळसञ श तकऱ य नञ त यञ च य धञ न य च य बदल य त द त. २) बबनरञ व त यञ च प स रञ ष ट यक त ब क त ठ वतञ त. ३) चञ र न त च य लहञ न रञ वञ सञ ठ ड ब कञ डग वञ पर न श ग खर द क लञ. ४) मञ लत न मध यस थ मञ फत घर खर द क ल. मध यस थ न त च य कड न मधयस र च प स र ख घ तल आण त यञ च पञ वत द ल नञ ह. ५) रञ ष ट य चलनञ चञ अपवयय/अय ग य वञ पर ञ ळण य सञ ठ कञ ह व ळ स प रचल त चलन प रत ब ध त करण य त य त. प र. ५. खत ल ल टव त नत श सहमत आहत क नत ह त त सकत रण स पष करत : १) वस त नवन मयञ त क णत य ह अडचण द स न य त नञ ह. २) आध न क चलनञ च अन क चञ गल ग णधर म द स न य तञ त. ३) प शञ द वञ र अन क क र य प र ण क ल जञ तञ त. ४) प सञ इल क ट न क मञ धयमञ द वञ र क ठ ह सहज स रञ नञ तर त करतञ य त. प र. ६. द ल ल यत मत टह च यत आ त र व चत रल ल यत प रश न च उत र ल हत : गण श बसन म ललञ ग लञ. त य न नतनक कञ ढण य सञ ठ वञ हकञ लञ दहञ र पयञ च नञ ण द ल. म ल मध न त य न अन क वस त घ तलयञ. घ तल लयञ वस त च प स द ण य सञ ठ त य न क र नड कञ डग वञ परल. पर त प स घ णञ ऱ य मञ णसञ न त य लञ आम ह फक त ड नब कञ डग घ त अस सञ ग तल. गण शच ड नब कञ डग घर रञ नहलयञ न त य न र ख प शञ न द यक भरल. १) वर ल वयवहञ रञ त क णक णत य प रकञ रच प स वञ परल त सञ गञ. २) त य प क क णत ह द न प रकञ रच प स स पष करञ.

24 प रकरण - ३ : व भत जन म ल य आठव न पत ह यत : सरञ सर ह यञ शब द श त म ह पर च त आहञ त कञ य? व यशत क ख ड त आण अख ड त श र ण यञ चञ अर थ सञ गतञ य ईल कञ? त म ह प वग श कल लयञ नस रत मधय सरञ सर प रकञ रञ च नञ व सञ गञ. सरत सर च प रकत र व यक त क श र ण ख ड त श र ण अख ड त श र ण १) अ कगण त य मधय x = Σx n x = Σf i x i n प रत यक ष पद धत x = Σf i x i n २) बह लक पदमञ ल त सर व त जञ स त व ळञ य णञ र स ख य सवञ ग नधक वञ र वञ रत च म लय बह लक = l + [ f १ f ० २f १ f ० f २ ] h ३) मधयगञ M = n + २ १ च य पदञ च म लय M = n + २ १ च य पदञ च म लय M = l + ( n २ cf f ) h प रस त वनत : सञ मग च समञ न रञ गञ मधय नवरञ गण करण म हणज नवरञ जन ह य. सञ मग च नवरञ गण करतञ नञ आवशयक स ख य समञ न प रमञ णञ त नवरञ गण यञ लञ नवरञ जन म लय अस म हणतञ त. क र य प रव त त च मञ पक म हणज च सरञ सर -अ कगण य मधय, मधयक व बह लक यञ चञ अभ य स यञ प वग दहञ व इयत त त क ल लञ आह. द ल ल सञ मग चढत यञ क वञ उतरत यञ क रमञ न मञ ड न मध यभ ग य णञ ऱ य न र क षणञ च म लय म हणज मधयक ह य. मधयक ह व श ष प रकञ रच नवरञ जन म लय आह. मधयकञ च य द नह बञ ज लञ न र क षणञ च स ख य समञ न असत. मधयकञ प रमञ ण च चत र थक, दशमक व शतमक ह स द ध नवरञ जन म लय आह त. यञ म ल य मधय ह न र क षणञ च स ख य समञ न रञ गञ त नवरञ गल जञ त. सर वसञ धञ रणपण नवरञ जनम लय ह रञ गक(रञ जक) म हण न ओळखल जञ तञ त. नवरञ जन म लय हञ वर णनञ त मक स ख य शञ स त र त ल एक रञ ग आह. ल कस ख य, ब कञ र, दञ र द र य यञ प रकरणञ मधय आर थ क सञ मग च व शल षण करतञ नञ नवरञ जन म ल य चञ वञ पर कसञ करतञ य ईल यञ च ओळख व द य रयञ नञ यञ प रकरणञ त कर न द त आह त. त महत लत मत टह आह कत? स ख यत शत सत द न : प रञ. प रसनत च र महञ लन ब स ह रञ रत य स ख य शञ स तज ह त. त यञ न रञ रतञ चञ द सऱ य प चवञ नषग क य जन त (१९५६-६१) औद नगकरणञ च रचनञ तयञ र क ल. यञ लञ च महञ लन ब स प रञ र प (model) अस म हणतञ त. प. स. महञ लन ब स यञ न द न सञ मग स चञ च त लनञ त मक गणनञ करण य सञ ठ मञ पन तयञ र क ल. यञ लञ च महञ ल बन स अ तर गणनञ अस म ह ल जञ त. तस च त यञ न व गव गळ य ग ञ त ल ल कञ च य सञ मञ नजक व आर थ क पर स थ त च त लनञ करण य सञ ठ रञ जक आल ख व शल षण ह स ख य शञ स त य पद त तयञ र क ल. आर थ क न य जन व स ख य शञ स त य व कञ स यञ क ष त र त ल त यञ च य उल खन य य गदञ नञ च दखल घ ऊन रञ रत सरकञ रन २९ ज न हञ त यञ चञ जनमनदन स ख य शञ स त द न म हण न घ ष त क लञ. रञ ष ट य पञ तळ वर दरवषग हञ द वस स ख य शञ स त द न म हण न व श ष द न सञ जरञ क लञ जञ त. 14

25 व भ जन म ल य च गरज एख द स मग चढत क व उतरत क रम न म डल असत त च ट क कड ल स ख म हणज ब ह यवर धक म ल ह य. अश क मत व गळ पडत त. त म ळ अश स खख क य म क हत च सर सर न क ल ल व चन बह ध च क च ह त. य वर म त करण स ठ व भ जनम ल च व पर क ल ज त. जस क मध, चत र थक, दशमक आण शतमक. ह क यम लक त ठ व : द सर चत र थक (Q 2 ) = प चव दशमक (D 5 ) = पन स व शतमक (P 50 ) = मध ग त मह ल म ह त हव : चत र थक, दशमक आण शतमक य च अर थश स त त ल व ह र क उपय ग चत र थक च उपय ग सर व प रक रच अर थश स त स खख य आकड व र श स ब ध त आर थ क म क हत ग ळ करण स ठ ह त. र जग र त ल चढउत र, चलनव ढ अश आर थ क बदल मध ल व यक त उतपन गट मध ल बदल च त लन क अभ स करण स ठ उतपन चत र थक क ढण ह अत शय वस त कनष ठ पद धत आ ह. कवतत आण अर थश स त मध दशमक च व व ह र क उपय तत भरप र आ ह. आर थ क व षमत, द र द र यर ष च म जम प, द ष ळजन पर स थ त इत द च अभ स करण स ठ श सन कड न दशमक पद धत व परल ज त. दशमक च व पर ग तवण क क त मध व श षकर न म च अल फ ड स रख प र टफ ल ओ ग तवण क क त च क मग र अभ सण स ठ क ल ज त. म ल म पन च चण, आर ग कनदद श क, क ट ब क उतपन, क ट ब क स पतत, शतमक र जग र इत द च म पन स ठ शतमक व परल ज त त. शतमक च उपय ग व व ध म पद ड तस च आध रभ त ह त च आखण करण स ठ ह त. ह श क य : चत र थक (Quartiles) : अर थ : ज स ख स प र ण न र क ण च सम न च र भ ग करत त त न चत र थक अस म हणत त. चत र थक त न असत त. ह य त न म ल न अन क रम पक हल चत र थक, द सर चत र थक आण त सर 15 चत र थक अस म हणत त. द सर चत र थक म हणज मध /मध ग असत. सर वस ध रणपण च त र थक क ढण स ठ स ख श ण चढत क रम न ज डल ज त. (१) Q (२) (३) (४) १ Q २ Q ३ अ) स म न त व क खत क श ण आण ख ड त श ण स ठ ख ल ल स त व परल ज त त. i( Q i = n + ४ १ ) À`m nxmmo _yë` i = १, २, ३ ब) अख ड त व र व र त व तरण द ल असत न ख ल ल स त च व पर क ल ज त. ( in Q i = l + ४ ) cf h i = १, २, ३ f l = चत र थक वर ग च कन ष ठ मर य द f = चत र थक वर ग च व र व रत cf = चत र थक वर ग च अ ध च वर ग च स च त व र व रत n = एक ण व र व रत h = चत र थक वर ग च वर ष ठ मर य द - चत र थक वर ग च कन ष ठ मर य द चत र थक च गणन स डवल ल उद हरण र थ अ) व यक त क श : १) प रथम स त त ल पर क त व द र न म ळ ल ल ग ण प ढ लप रम ण. त वर न पक हल चत र थक व त सर चत र थक क ढ. ४०, ८५, ८४, ८३, ८२, ६९, ६८, ६५, ६४, ५५, ४५ र त : प रथम स ख चढत क रम न म ड : ४०, ४५, ५५, ६४, ६५, ६८, ६९, ८२,८३,८४,८५ n = एक ण स ख च न र क ण n = ११ Q १ = ( n + १ ४ ) च पद च म ल Q १ = ( ११ + १ ४ ) च पद च म ल Q १ = ( १२ ) च पद च म ल ४ Q १ = ३ च पद च म ल Q १ = त सऱ क रम क च स ख ५५ आ ह. पह ल चत र थक (Q १ ) = ५५

26 त सर चत र थक : Q ३ = ३( n + १ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ३( ११ + १ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ३( १२ ) च य पदञ च म लय ४ Q ३ = ३ ३ च य पदञ च म लय Q ३ = ९ क रमञ कञ वर ८३ स ख य आह. त सर चत र थक (Q ३ ) = ८३ उत तर : पटहल चत र थक (Q १ ) = ५५, त सर चत र थक (Q ३ ) = ८३ २) खत ल ल मत टह च यत आ त र त सर चत र थक (Q ३ ) कत ढत. २०, २८, ३१, १८, १९, १७, ३२, ३३, २२, २१ र त : प रथम स ख य चढत यञ क रमञ ण मञ ड यञ १७, १८, १९, २०, २१, २२, २८, ३१, ३२, ३३ एक ण स ख य (n) = १० Q ३ = ३( n + १ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ३( १० + १ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = (३ ११ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ( ३३ ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ८.२५ पदञ च म लय Q ३ = ८ व य पदञ च म लय + ०.२५ (९ व य पदञ च म लय ८ व य पदञ च म लय). Q ३ = ३१ + ०.२५ (३२ ३१) Q ३ = ३१ + ०.२५ १ Q ३ = ३१.२५ उत तर : त सर चत र थक (Q ३ ) = ३१.२५ ब) ख ड त श र ण : चढत यञ क वञ उतरत यञ क रमञ न द ल ल य न र क षणञ च मञ डण कर न ख ड त श र ण च चत र थक कञ ढल जञ तञ त. Q i = i( n + १ ) च य पदञ च म लय i = १, २, ३ ४ १) खञ ल ल सञ मग वर न पह ल चत र थक (Q १ ) व त सर चत र थक (Q ३ ) कञ ढञ. उत पन न (लत ख `) ५ ४ ९ १२ १५ ६ १० व यत च स ख यत ८ ६ १२ ८ ६ ९ १० 16 र त : प रथम स ख य चढत यञ क रमञ न मञ ड न त यञ च स च त वञ र वञ र तञ कञ ढञ. उत पन न ( लत ख `) (x) व यत च स ख यत (f) स च त वत र वत र त (cf) ४ ६ ६ ५ ८ १४ ६ ९ २३ ९ १२ ३५ १० १० ४५ १२ ८ ५३ १५ ६ ५९ n = ५९ Q १ = ( n + १ ) च य पदञ च म लय ४ Q १ = ( ५९ + १ ४ ) च य पदञ च म लय Q १ = ( ६० ) च य पदञ च म लय ४ Q १ = १५ च य पदञ च म लय स च त वञ र वञ रतञ १५ ह स च त वञ र वञ रत च य २३ यञ ग ञ मधय य त आण यञ च म लय ६ लञ ख ` आह. पटहल चत र थक (Q १ ) = ६ लत ख ` ) च य पदञ च म लय Q ३ = ३( n + ४ १ Q ३ = ३( ५९ ४ + १ ) च य पदञ च म लय Q ३ = ३( ६० ४ ) च य पदञ च म लय Q ३ = (३ १५) च य पदञ च म लय Q ३ = ४५ स च त वञ र वञ रतञ ४५ ह स च त वञ र वञ रत च य ४५ यञ ग ञ मधय य त आण यञ च म लय १० लञ ख ` आह. त सर चत र थक (Q ३ ) = १० लञ ख ` (Q ३ ) =१० लत ख ` उत तर : पटहल चत र थक (Q १ ) = ६ लत ख `, त सर चत र थक (Q ३ ) =१० लत ख ` क) अख ड त श र ण : अख ड त श र ण न सञ र पह ल चत र थक (Q १ ) व त सर चत र थक (Q ३ ) कञ ढतञ नञ खञ ल ल पञ यऱ य वञ परल य जञ तञ त.

27 १) प रथम स ख य चढत य व उतरत य क रमय न मय डय व. २) प रत क गटय च वय र वय रतय त य -त य गटय सम र ल हय. ३) स च त वय र वय रतय कय ढय. ४) चत र थक वर ग न श चत करय. प यर - I : प रथम चत र थक वर ग न श चत करय. Q १ = ( n ४ ) च य पदय च म ल Q ३ = ( ३n ४ ) च य पदय च म ल प यर - II : Q 1 = l + ( in ४ cf f ) h i = १, २, ३ l = चत र थक वगय थच कन ष ठ म य थदय f = चत र थक वगय थच वय र वय रतय cf = चत र थक वगय थच य अय ध च य वगय थच स च त वय र वय रतय n = एक ण वय र वय रतय h = चत र थक वगय थच वर ष ठ म य थदय - चत र थक वगय थच कन ष ठ म य थदय १) खय ल सय मग च पह ल चत र थक (Q १ ) आलण लतसर चत र थक (Q ३ ) कय ढय. प ऊस - स म २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० वर च स खय ७ २० १७ ६ प ऊस - स म वर तर (x) २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० प यर - I व र व र त वर च स खय (f) ७ २० १७ ६ n = ५० Q १ = ( n ४ ) च य पदय च म ल Q १ = ( ५० ) च य पदय च म ल ४ Q १ = (१२.५) च य पदय च म ल स च त व र व रत (cf) ७ २७ ४४ ५० १२.५ य पदय च म ल २७ य स च त वय र वय र तय गटय त त महण न त य चय गट ३०-४० य वगय थमध त. l = ३०, f = २०, cf = ७, n = ५०, h = १० 17 प यर - II Q १ = l + ( n ४ cf f ) h Q १ = ३० + ( ५० ४ ७ २० ) १० Q १ = ३० + ( १२.५ ७ २० ) १० Q १ = ३० + ( ५.५ २० ) १० Q १ = ३० + ( ५५ २० ) Q १ = ३० + २.७५ Q १ = ३२.७५ पह ल चत र थक (Q १ ) = ३२.७५ प यर - I Q ३ = ( ३n ४ ) च य पदय च म ल Q ३ = ( ३ ५० ४ ) च य पदय च म ल Q ३ = ( १५० ४ ) च य पदय च म ल Q ३ = ३७.५ च य पदय च म ल Q ३ = ३७.५ च य पदय च म ल ४०-५० य वगय थमध ह त. l = ४०, f = १७, cf = २७, n = ५०, h = १० प यर - II ( ३n ४ cf ) Q ३ = l + h f ( ३ ५० २७ ) ४ Q ३ = ४० + १७ १० ३७.५ २७ १७ ) १० Q ३ = ४० + ( १०.५ १७ ) १० Q ३ = ४० + १०५ १७ Q ३ = ४० + ६.१८ Q ३ = ४६.१८ Q ३ = ४० + (

28 Q ३ = ४६.१८ उत तर : पटहल चत र थक (Q १ ) = ३२.७५, त सर चत र थक (Q ३ ) = ४६.१८ दशमक (Decile) : ज य स ख य स प र ण न र क षणञ च समञ न दहञ रञ ग करतञ त, त यञ नञ दशमक अस म हणतञ त. दशमक ह नऊ असतञ त. सर वसञ धञ रणपण दशमक कञ ढण य सञ ठ स ख य श र ण चढत यञ क रमञ न मञ डल जञ त. दशमकञ च एक ण नऊ रञ ग असतञ त. दशमक ह D १ त D ९ अश म जल जञ तञ त. अ) व यशत क श र ण व ख ड त श र ण द ल ल असतञ नञ दशमक खञ ल ल स त र न सञ र कञ ढल जञ तञ त. D j = j( n १० + १ ) च य पदञ च म लय j = १, २...९ ब) अख ड त वञ र वञ रतञ व तरण द ल ल असतञ नञ खञ ल ल स त र चञ वञ पर क लञ जञ त. ( Dj = l + D = दशमक l = दशमक वगञ ग च कन ष ठ मयञ ग दञ f = दशमक वगञ ग च वञ र वञ रतञ jn १० cf f ) h j = १, २...९ cf = दशमक वगञ ग च य आध च य वगञ ग च स च त वञ र वञ रतञ h = दशमक वगञ ग च वर ष ठ मयञ ग दञ - दशमक वगञ ग च कन ष ठ मयञ ग दञ दशमकत च गणनत स डवल ल उदत हरण अ) व यक त क श र ण : १) खञ ल ल सञ मग चञ च थ दशमक (D ४ ) आण आठव दशमक (D ८ ) श धञ. १०, १५, ७, ८, १२, १३, १४, ११, ९ र त : स ख य प रथम चढत यञ क रमञ न मञ ड. ७, ८, ९, १०, ११, १२, १३, १४, १५ ) च य पदञ च म लय D ४ = ४( n + १ १० D ४ = ४( ९ + १ १० ) च य पदञ च म लय D ४ = ४( १० १० ) च य पदञ च म लय 18 D ४ = ४ १ च य पदञ च म लय D ४ = ४ च य पदञ च म लय D ४ = च थ य दशमकञ च म लय (D ४ ) = १० D ४ = १० आठव यत दशमकत च गणनत D ८ = ८( n १० + १ ) च य पदञ च म लय D ८ = ८( ९ + १ १० ) च य पदञ च म लय D ८ = ८ ( १० १० ) च य पदञ च म लय D ८ = ( ८० १० ) च य पदञ च म लय D ८ = (८ १) च य पदञ च म लय D ८ = ८ च य पदञ च म लय = १४ D ८ = १४ उत तर : च थ दशमक (D ४ ) = १०, आठव दशमक (D ८ ) =१४ २) खञ ल ल मञ नहत च य आधञ र आठव दशमक (D ८ ) कञ ढञ. उदत हरण : १४, १३, १२, ११, १५, १६, १८, १७, १९, २० र त : प रथम स ख य चढत यञ क रमञ ण मञ ड यञ ११, १२, १३, १४, १५, १६, १७, १८, १९, २० पदञ च एक ण स ख य (n) = १० D ८ = ८( n + १ १० ) च य पदञ च म लय D ८ = ८( १० + १ १० ) च य पदञ च म लय D ८ = ८( ११ १० ) च य पदञ च म लय D ८ = (८ १.१) च य पदञ च म लय D ८ = (८.८) पदञ च म लय D ८ = ८ व य पदञ च म लय + ०.८ (९ व य पदञ च म लय ८ व य पदञ च म लय). D ८ = १८ + ०.८ (१९ १८) D ८ = १८ + ०.८ १ D ८ = १८.८ उत तर : आठव दशमक (D ८ ) = १८.८

29 ब) ख ड त श र ण : १) खञ ल ल सञ मग वर न द सर दशमक (D २ ) व च थ दशमक (D ४ ) कञ ढञ. ग ण १० २० ३० ४० ५० ६० टवदत रग स ख यत ५ ६ ४ ५ १० ९ ग ण टवदत रग स ख यत (f) स च त वत र वत र त cf १० ५ ५ २० ६ ११ ३० ४ १५ ४० ५० ६० ५ १० ९ २० ३० ३९ n = ३९ द सऱ यत दशमकत च (D २ ) गणनत : D २ = २( n १० + १ ) च य पदञ च म लय D २ = २( ३९ + १ १० ) च य पदञ च म लय D २ = २( ४० १० ) च य पदञ च म लय D २ = २ ४ च य पदञ च म लय D २ = ८ च य पदञ च म लय ८ ह स ख य स च त वञ र वञ रत च य ११ यञ स खय च य जवळ य त त यञ म ळ त यञ च म लय स लग श र ण २० मधय य त. द सर दशमक D २ = २० ग ण D २ = २० D ४ गणनत : D ४ = ४( n + १ १० ) च य पदञ च म लय D ४ = ४( ३९ १० + १ ) च य पदञ च म लय D ४ = ४( ४० १० ) च य पदञ च म लय D ४ = ४ ४ च य पदञ च म लय १६ ह स ख य स च त वञ र वञ रतञ २० यञ स खय च य जवळ य त त यञ म ळ त यञ स स लग श र ण म लय ४० य त च थ दशमक (D ४ ) = ४० ग ण D ४ = ४० उत तर द सर दशमक (D २ ) = २०, च थ दशमक (D ४ ) = ४० 19 क) अख ड त श र ण : चत र थकञ सञ ठ द ल ल य अख ड त श र ण मध ल पञ यऱ य चञ य थ ह वञ पर करञ. १) वर ग चञ चण मधय १०० व द य रयञ च य ग णञ च य मञ नहत वर न पञ चव दशमक (D ५ ) आण सञ तव दशमक (D ७ ) कञ ढञ. ग ण ०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० टवदत रग १० १० ४० २० २० स ख यत ग ण टवदत रग स ख यत स च त वत र वत र त ०-१० १० १० १०-२० १० २० २०-३० ४० ६० ३०-४० २० ८० ४०-५० २० १०० n = १०० पत चव यत दशमकत च (D ५ ) गणनत : पत यर - I D ५ = ( ५n १० ) च य पदञ च म लय D ५ = ( ५ १०० १० ) च य पदञ च म लय D ५ = ( ५०० १० ) च य पदञ च म लय D ५ = ५० च य पदञ च म लय ५० ह स ख य स च त वञ र वञ रतञ ६० च य अ तर गत य त. त यञ चञ ग ण वर ग २०-३० आह. l = २० f = ४० cf = २० n = १०० h = १० पत यर - II ( ५n ) D ५ = l + १० cf h f ( ५ १०० ) १० २० D ५ = २० + १० ४० D ५ = २० + ( ५०० १० २० ४० ) १० D ५ = २० + ( ५० २० ४० ) १० D ५ = २० + ( ३० ४० ) १०

30 D ५ = २० + ३०० ४० D ५ = २० + ७.५ D ५ = २७.५ D ५ = २७.५ स तवय दशमक च (D ७ ) गणन : प यर - I D ७ = ( ७n १० ) चय पद च म लय D ७ = ( ७ १०० १० ) चय पद च म लय D ७ = ( ७०० १० ) चय पद च म लय D ७ = ७० चय पद च म लय ७० ह स खय स च त व र व रत ८० चय अ तर गत य त. तय च ग ण वर ग ३०-४० ह आ ह. l = ३० f = २० cf = ६० n = १०० h = १० प यर - II ( १० ७n D ७ = l + cf ) h f ( ७ १०० १० ६० ) D ७ = ३० + १० २० ( ७०० १० D ७ = ३० ६० ) + १० २० D ७ = ३० + ( ७० ६० २० ) १० D ७ = ३० + ( १० २० ) १० D ७ = ३० + ( १०० २० ) D ७ = ३० + ५ D ७ = ३५ ग ण D ७ = ३५ ग ण उततर : प चव दशमक D ५ = २७.५ ग ण, प चव दशमक D ७ = ३५ ग ण शतमक (Percentiles) : जय स खय स प र ण न र क ण च सम न श भर भ ग करत त. तय शतमक अस म हणत त. शतमक ह ९९ असत त. म हणज च 20 ९९ ब द चय प रतय क म लय ल शतमक अस म हणत त. त P १, P २,... P ९९ अश दर शव त त. सर वस ध रणपण शतमक क ढणय स स खय श र ण चढतय क रम न म डल ज त. अ) व यक त क श र ण व ख ड त श र ण द ल ल असत न शतमक ख ल ल स त स र क ढल ज त त. P k = k ( n + १ १०० ) चय पद च म लय k = १,२,३...९९ ब) अख ड त व र व र त व तरण द ल ल असत न ख ल ल स त च व पर क ल ज त. ( kn १०० cf ) P k = l + h k = १,२,३...९९ f P = शतमक l = शतमक वर ग च कन ष ठ मर य द f = शतमक वर ग च व र व रत cf = शतमक वर ग चय आ ध चय वर ग च स च त व र व रत h = शतमक वर ग च वर ष ठ य म द - शतमक वर ग च कन ष ठ मर य द अ) व यक त क श र ण ख ल ल म ग हत वर न च ळ स व शतमक (P ४० ) क ढ. १०, १५, ८, १६, १९, ११, १२, १४, ९ र त : प रथम द ल ल म ग हत चढतय क रम न म ड. ८, ९, १०,११, १२, १४, १५, १६, १९ n = ९ P ४० = ४०( ९ + १ १०० ) चय पद च म लय P ४० = ४० ( १० १०० ) चय पद च म लय P ४० = ( ४० १० १०० ) चय पद च म लय P ४० = ( ४०० १०० ) चय पद च म लय P ४० = ४ क रम क च स खय ११ य त. P ४० = ११ उततर : च ळ स व शतमक (P ४० ) = ११

31 २) खञ ल ल मञ नहत च य आधञ र प च य ऐ श वञ व शतमक (P ८५ ) कञ ढञ. ७९, ८२, ३६, ३८, ५१, ७२, ६८, ७०, ६४, ६३ र त : प रथम स ख य चढत यञ क रमञ न मञ ड यञ ३६, ३८, ५१, ६३, ६४, ६८, ७०, ७२, ७९, ८२ पदञ च एक ण स खय (n) = १० P ८५ = ८५( n + १ १०० ) च य पदञ च म लय P ८५ = ८५( १० + १ १०० ) च य पदञ च म लय P ८५ = ८५( ११ १०० ) च य पदञ च म लय P ८५ = (८५ ०.११) च य पदञ च म लय P ८५ = (९.३५) पदञ च म लय P ८५ = ९ व य पदञ च म लय + ०.३५ (१० व य पदञ च म लय ९ व य पदञ च म लय). P ८५ = ७९ + ०.३५ (८२ ७९) P ८५ = ७९ + ०.३५ ३ P ८५ = ७९ + १.०५ P ८५ = ८०.०५ उत तर : प च यत ऐ श वत व शतमक (P ८५ ) = ८०.०५ ब) ख ड त श र ण : १) खञ ल ल सञ मग वर न P २० आण P ६० शतमक कञ ढञ. उ च - इ चत मध य ५८ ५९ ६० ६१ ६२ ६३ ६४ व यत च स ख यत ४ ५ ६ १० १२ ०२ ०१ र त : प रथम स ख य चढत यञ क रमञ न मञ ड यञ उ च - इ चत मध य (x) व यत च स ख यत (f) स च त वत र वत र त (cf) ५८ ४ ४ ५९ ५ ९ ६० ६ १५ ६१ १० २५ ६२ १२ ३७ ६३ ०२ ३९ ६४ ०१ ४० n = ४० P २० = २०( n + १ १०० ) च य पदञ च म लय P २० = २०( ४० + १ १०० ) च य पदञ च म लय P २० = २०( १०० ४१ ) च य पदञ च म लय २० ४१ P २० = ( १०० ) च य पदञ च म लय P २० = ( ८२० १०० ) च य पदञ च म लय P २० = ८.२ ८.२ ह ९ यञ स च त वञ र वञ रत च य ग ञ त य त. त यञ च म लय ५९ इ च उ च य त. P २० = ५९ सत ठत व यत शतमकत च (P ६० ) गणनत : P ६० = ६०( n १०० + १ ) च य पदञ च म लय P ६० = ६०( ४० + १ १०० ) च य पदञ च म लय P ६० = ६०( १०० ४१ ) च य पदञ च म लय ६० ४१ P ६० = ( १०० ) च य पदञ च म लय P ६० = ( २४६० १०० ) च य पदञ च म लय २४.६ ह २५ यञ स च त वञ र वञ रत च य ग ञ त य त. त यञ च म लय ६१ इ च उ च य त. P ६० = ६१ उत तर : व सत व शतमक P २० = ५९, सत ठत व शतमक P ६० = ६१ 21

32 क) अख ड त श र ण : चत र थक स ठ द ल ल अख ड त श ण मध ल प यऱ च य थ ह व पर कर. १) ख ल ल म ह त वर न प सष व शतमक (P ६५ ) क ढ. ग ण ०-५ ५-१० १०-१५ १५-२० २०-२५ व द य र थ स ख य ३ ७ २० १२ ०८ ग ण व द य र थ स ख य (f) स च त य र य रतय (cf) ०-५ ३ ३ ५-१० ७ १० १०-१५ २० ३० १५-२० १२ ४२ २०-२५ ८ ५० n = ५० पय र - I P ६५ = ( ६५n १०० ) च पद च म ल P ६५ = ( ६५ ५० १०० ) च पद च म ल P ६५ = ( ३२५० १०० ) च पद च म ल P ६५ = ३२.५ ३२.५ ह स च त व र व रत च ४२ मध य त. य च ग ण वर ग १५-२० य त. l = १५ f = १२ cf = ३० n = ५० h = ५ पय र - II P ६५ = l + ( P ६५ = १५ + ( ६५n १०० cf f ) h ६५ ५० १०० ३० ) १२ ५ P ६५ = १५ + ( ३२५० १०० ३० १२ ) ५ P ६५ = १५ + ( ३२.५ ३० १२ ) ५ P ६५ = १५ + ( २.५ १२ ) ५ P ६५ = १५ + ( २.५ १२ ५ ) P ६५ = १५ + ( १२.५ १२ ) P ६५ = १५ + १.०४ P ६५ = १६.०४ उत तर : P ६५ = १६.०४ स य ध य य प र. १. य ग प य य न य : १) खय ल ल व धय र चत र य कय सय ठ लय ग ह त य ह. अ) प रथम स ख चढत क व उतरत क रम न म ड न घ व. ब) य त न र क षण च सम न ४ भ ग करत य त त. क) त Q १, Q २, Q ३ अस स क त क द खव त त. ड) Q २ ह स रण च मध ग असत. प य य य : १) अ २) ब आण क ३) अ, ब आण क ४) य प क न ह २) खय ल ल सय रण र सय त र दशमक (D ७ ) क णतर? स रण - ४, ५, ६, ७, ८, ९, १०, ११, १२ प य य : १) ७ २) ९ ३) १० ४)१२ ३) क णत व धय र बर बर तर न य. अ) शतमक त स रण च १०० सम न भ ग कर न एक ण ९९ ब द य त त. ब) दशमक च एक ण ९ भ ग ह त त. क) चत र थक Q १, Q २, Q ३ अस दर शव ल ज त त. ड) शतमक आण दशमक अन क रम P आण D न दर शव त त. प य य : १) अ आण क २) अ आण ब ३) अ, ब आण क ४) अ, क आण ड 22

33 प र.२. य ग य पर य य च ज ड ओळख : अ गट ब गट १) चत र थक अ) D j = j( n + १ १० ) चय पद च म लय २) दशमक ( ब) P k = l + ३) शतमक ( क) Q i = l + ) kn १०० cf h f in ४ ) cf f h पर य य : १) १-ब, २-क, ३-अ २) १-क, २-अ, ३-ब ३) १-क, २-ब, ३-अ ४) १-अ, २-ब, ३-क प र. ३. अर थश सत र य पर भ ष क शब द स ग : १) सम न भ ग मधय म ग हत च /आकड व र च व भ जन करणय च प रक र य... २) ज म लय द ल लय स मग च द ह सम न भ ग मधय व भ गण करत... ३) ज म लय स प र ण न र क ण च च र सम न भ ग मधय व भ गण करत... प र. ४. ख ल ल उद हरण स डव : १) ख ल ल आकड व र वर न पग हल चत र थक (Q १ ), च थ दशमक (D ४ ) व सवव स व शतमक (P २६ ) क ढ. १८, २४, ४५, २९, ४, ७, २८, ४९, १६, २६, २५, १२, १०, ९, ८ २) ख ल ल आकड व र वर न त सर चत र थक (Q ३ ), प चव दशमक (D ५ ) आण पसत स व शतमक (P ३५ ) क ढ. उत न न (`) १ २ ३ ४ ५ ६ क ट ब च स खय २ ५ २० २५ १५ १२ ३) ख ल ल आकड व र वर न पन स व शतमक (P ५० ) क ढ. व तन (`) क मग र स खय ०-२० ४ २०-४० ६ ४०-६० १० ६०-८० २५ ८०-१०० १५ ४) ख ल ल आकड व र वर न त सर चत र थक (Q ३ ) क ढ. रवर स खय उद ग स खय १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७० २० ३० ७० ४८ ३२ ५० ५) ख ल ल आकड व र वर न स तव दशमक (D ७ ) क ढ. नफ (`) उद ग स खय १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ६०-७० २० ३० ७० ४८ ३२ ५० ६) ख ल ल आकड व र वर न प धर व शतमक (P १५ ) क ढ. ग तवण क (`) उद ग च स खय ०-१० १०-२० २०-३० ३०-४० ४०-५० ५०-६० ५ १० २५ ३० २० १० प र. ५. ख ल ल व ध न श सहमत आह त क न ह त सक रण स षट कर : १) व भ जन म लय च व पर फत स द ध त कद षट क ल ज त, पर त वय व ह र क द षट न ह. २) सर सर म लय ह प र त न ग धक म लय च अय गय प रत न ग धतव कर शकत. ३) मधय ल द सर चत र थक अस ह म हणत त. प र. ६. द ल ल य तकतय चय आध र व च रल ल य प रशन च उततर ल ह : ग ण ३० १० २० ४० ५० व द थ स खय १३ ४ ७ ८ ६ १) पग हल चत र थक (Q १ ) आण त सर चत र थक (Q ३ ) य च स त गल ह. २) द ल लय म ग हत चय आ ध र श र ण त ल श वटचय म लय च स च त व र व र त श ध. ३) वर ल म ग हत चय आ ध र एक ण व र व र त (n) श ध. 23

34 प रकरण - ४ : महत रत ष ट र च अर थव यवसरत प रस त वनत : महञ र ष ट र रञ जयञ च न र म त १ म १९६० र ज झञ ल. ल कञ च य स घन त प रयत न म ळ रञ जयञ च य अर थवयवस र लञ एक व गळञ दजञ ग प र प त झञ लञ आह. महत रत ष ट र च प रशत सक य व भत ग : महञ रञ ष ट र च य आर थ क सवध क षण पञ हण २०१७-१८ च य अहवञ लञ न सञ र, महञ र ष ट र रञ जयञ च प रशञ सक य कञ रणञ सञ ठ म बई, प ण, नञ नशक, और गञ बञ द, अमरञ वत व नञ गप र अस सहञ महस ल नवरञ ग अस न त य मधय ३६ ज लह सम व ष ट आह त. महत रत ष ट र च यत अर थव यवसर च प रम ख व श ष ट : १) महञ र ष ट र ह द शञ त द सऱ य क रमञ कञ च सर व ध क ल कस ख य असल ल रञ जय आह. रञ जयञ च ल कस ख य २०११ मधय ११.२४ क ह त. २) महञ र ष ट र रञ जय भ ग ल कद ष टञ द शञ त ल त सर म ठ रञ जय अस न त य च क ष त ळ ३.०८ लञ ख च.क म. आह. 24 ३) महञ र ष ट र ह नञ गर करण झञ ल ल रञ जय अस न ४५.२०% ल कस ख य नञ गर रञ गञ त रञ हञ त आह. ४) जनगणनञ २०११ च य अहवञ लञ न सञ र महञ रञ ष ट र त ल ल ग-ग ण त तर प रमञ ण दरहजञ र प र षञ मञ ग ९२९ नस तयञ इतक आह. ५) २०११ च य जनगणन न सञ र रञ जयञ चञ सञ क षरतञ दर ८२.३% ह तञ. ६) महञ र ष ट र आर थ क पञ हण २०१६-१७ न सञ र इतर रञ जयञ च य त लन त महञ रञ ष ट र च स र ल रञ जयञ तर गत उत प दन (GSDP) आण दरड ई उत पन न (SPCI) सवञ ग नधक आह. ७) महञ रञ ष ट र च य अर थवयवस र च व नशष ट प ढ ल प रमञ ण

35 i) व प ल न सर ग क सञ धन स पत त. ii) क शल मन षयबळञ च उपलब धतञ. iii) अद यञ वत तञ न तक स धञ रणञ. iv) व कस त पञ यञ र त स व धञ. ८) महञ र ष ट र ह नवन र म त, क शलयनवकञ स, ग तवण क व पयग न यञ सञ ठ ल कप र य आह. महत रत ष ट र चत आर थ क व कत स : क ष क ष त र त ल सर वसत त रण समस य : i) जम नधञ रण चञ कम आकञ र व कम उत प दकतञ. ii) स मञ त अलपर धञ रक व स मञ त श तकऱ य च य स खय त झञ ल ल वञ ढ. iii) रञ सञ यन क खत व क कनञ शक ञ च य अत वञ परञ म ळ श तजम न च अवनत. iv) श तकऱ य चञ कर जबञ जञ र पणञ v) भ -स धञ रणञ कञ यदञ व प क पद धत यञ च सद ष अ मलबजञ वण vi) क रडवञ ह जम न आण जलस चन स व धञ चञ अरञ व. vii) रञ डवलञ च कमतरतञ viii) ग र म ण व कञ स य जनञ च अय ग य अ मलबजञ वण. ix) व पणन वयवस र च कमतरतञ x) हवञ मञ न बदलञ चञ पर णञ म. आक त ४.१ : महत रत ष ट र च अर थव यवस थ अ) क ष क ष त : क ष क ष त व स लग न क ष त रञ जयञ च य आर थ क व कञ सञ मधय प रम ख भ म कञ पञ र पञ डतञ त. महञ रञ ष ट र च य आर थ क सवध क षणञ न सञ र क ष व स लग न क ष त र त ल रञ जयञ च एक ण उत प दनञ च म लयवर ध त प रमञ ण २००१-२००२ मधय १५.३ टक क इतक ह त. यञ त लन त २०१६-१७ मधय ह प रमञ ण १२.२ टक क इतक कम झञ लयञ च द स न य त. आक त ४.२ : क ष 25 यत चत व चत र करत : श तकऱ य न आपलञ मञ ल मध यस थ श वञ य थ ग र हकञ नञ व कल य स कञ य ह ईल? महत रत ष ट आर थ क पहत ण २०१७-१८ न सत र क ष क ष त र च यत व कत सत सत ठ सरकत रन क र ल ल य उ पत य य जनत : १) वञ जव दरञ त दजध दञ र ब -ब यञ णञ च व तरण. २) खत व क कनञ शकञ च य व तरण क द र त झञ ल ल वञ ढ. ३) जलस चन स य चञ व कञ स. ४) श त प पञ च व द त करण व मञ गण न सञ र व जप रवठञ. ५) आवशयकत न सञ र पतप रवठञ. ६) क ष उत पन न बञ जञ र सम त (APMC), क ष उत प दन ननयञ ग त क ष त, फल त प दन प रश क षण क र, प ररञ व व तरणञ सञ ठ श र ण करण व बञ धण स व धञ च उपलब धततञ. ७) प रसञ र मञ धयमञ च य द वञ र क ष व षयक मञ नहत चञ प रसञ र कर न क ष वयवसञ य हञ न ञ द णञ रञ वयवसञ य आह अशञ द नष क नञ च न र म त. ब) उद ग क ष त : महञ र ष ट र ह औद नगकद ष टञ प रगत रञ जय आह. वञ नषग क औद नगक पञ हण (ASI)

36 २०१६-१७ न सञ र महञ र ष ट र ह आद नगक क ष त र त अग सर आह. महञ रञ ष ट र च य तस च द शञ च य आर थ क व कञ सञ त रञ जयञ च य औद नगक क ष त र चञ म ठञ वञ ञ आह. उद ग क ष त र मधय श त क ष त र त ल अत र क त कञ मगञ र सञ मञ व न घ ण य च क षमतञ आह. यञ म ळ बञ जञ रञ मधय व व धतञ, उच च उत पन न व उच च उत प दकतञ ननमञ ग ण ह त. रञ रतञ च य न ववळ म लय जमञ वर ध त (NVA) उत प दनञ त महञ रञ ष ट र चञ वञ ञ स मञ र १८% आह. प रञ द श क व व द श ग तवण कदञ र महञ रञ ष ट र त ल उद गञ त ग तवण क करण य स प रञ ध य नय द तञ त. आक त ४.३ उद ग श त पत ह : महञ रञ ष ट र त ल खञ ल ल उत पञ दन क ष तञ सञ ठ असणञ ऱ य प रत य क पञ च उद गञ च नञ व श धञ. उदञ. रसञ यन, अन नप रक र यञ, कञ पडन र म त, मञ नहत त त, औषध न र म त. प रत यक ष व द श ग तवण क (FDI) : १९९० च य स र वञ त स रञ रत सरकञ रन नवनशष क ष त र त प रत यक ष व द श ग तवण क आणण य स स र वञ त क ल. १९९१ च य उदञ र करणञ च य कञ यद य न प रत यक ष व द श ग तवण क चञ मञ गग म कळञ झञ लञ. रञ रतञ त महञ र ष ट र ह ग तवण क बञ बत पह लयञ क रमञ कञ च रञ जय आह. महञ र ष ट र रञ जय ह प रत यक ष व द श ग तवण क बञ बत त (FDI) अग सर आह. प रत यक ष व द श ग तवण क च प रमञ ण एप र ल २००० पञ स न सप ट बर २०१७ पय त ` ६,११,७६० क इतक ह त. ह प रमञ ण रञ रतञ त ल एक ण प रत यक ष व द श ग तवण क च य ३१% आह. औद टगक क ष त र त ल सर वसत त रण समस य : १) शञ सक य दफतर द र गञ ई २) क शलय व कञ सञ च य स ध च कमतरतञ ३) स धञ र त त तज ञ नञ चञ अरञ व. 26 ४) पञ यञ र त स व धञ चञ अरञ व. ५) नव न उद जकञ नञ प र त स हनञ चञ अरञ व ६) व कञ स कञ यग क रमञ चञ अरञ व ७) प रञ द श क असमत ल महत रत ष ट आर थ क पत हण २०१७-१८ न सत र औद टगक व कत सत करर त सरकत रन क र ल ल य उ पत य य जनत : १) स रञ वय ग तवण कदञ रञ नञ सर व प रकञ रच य मञ नयतञ द ण य सञ ठ एक ख डक य जनञ स र करण य त आल. २) महञ र ष ट र उद ग, व य पञ र व ग तवण क स व धञ क द र मञ फत (MAITRI) - ग तवण कदञ रञ नञ आवशयक असल लयञ स व धञ व मञ नहत प रव ल जञ त. ३) लघ उद गञ चञ आ तररञ ष ट य प रदर शनञ त सहरञ ग वञ ढञ वञ म हण न ननयञ ग त स प र त स हन व जञ ग च य रञ ड य सञ ठ अन दञ नञ च उपलब धततञ कर न द ल. ४) औद नगक व द ध सञ ठ व श ष आर थ क क ष त र च (SEZ) न र म त करण य त आल. ५) महञ र ष ट र रञ जय औद नगक सम ह व कञ स कञ यग क रम (MSICDP) लघ, मधयम व स क म उद जकञ सञ ठ स र करण य त आलञ. क) स वत क ष त : यञ क ष त र त व मञ, पयग न, ब क ग,श क षण व सञ मञ नजक स वञ इत य द चञ समञ व श ह त, तस च व य वसञ नयक स वञ व अ त म ग र हक स वञ यञ चञ ह समञ व श ह त. स वञ क ष त ह म ठ य प रमञ णञ त र जगञ र प रव णञ र व व गञ न वञ ढणञ र क ष त आह. महञ रञ ष ट र च य अर थवयवस र त यञ क ष त र च य गदञ न म ठ आह. इतर क ष त र च य त लन त स र ल रञ जयञ तर गत उत प दनञ त (GSDP) स वञ क ष त र च य गदञ न, सर व त जञ स त अस न २०१७-१८ मधय ५४.५% इतक ह त. स वञ क ष त र च य वञ ढ स चञ लनञ द णञ र कञ ह प रम ख उद ग आह त त यञ मधय प रञ म ख य न अर थत त, मञ नहत त त IT/ITES, स ञ ग अपस, क ल ऊड क म प य ट ग, व ज वर ल वञ हन, स रक षण, पयग न व खञ जग व द य प ठ ह य. शञ सनञ त फ स वञ क ष त र त ल वञ ढ द व त य श र ण च य शहरञ मधय ह करण य चञ प रयत न स र आह. त यञ सञ ठ व व ध कञ यग क रम हञ त घ तल ल आह त.

37 कर न पहत : मञ ग ल पर च दञ त ल स वञ च वगग करण व य वसञ नयक व अ त म ग र हक स वञ मधय करञ. स वत क ष त र च म ख य घटक : पत यत भ त स रचनत : आर थ क व कञ सञ सञ ठ पञ यञ र त स व धञ यञ अत य त गरज च य आह त. सशक त पञ यञ र त स व धञ यञ रञ जयञ च य सञ मञ नजक आर थ क व कञ सञ च ग र क लल आह. त य म ळ इतर रञ जयञ च य त लन त अध क ग तवण कदञ र आकर ष त ह ऊन स पर ध त मक वञ तञ वरणञ च न र म त ह त. प र शञ पञ यञ र त स व धञ यञ व गवञ न व शञ शवत आर थ क व द ध सञ ठ अत य त गरज च य आह त. पत यत भ त स टव त च वगग करण आर थ क पञ यञ र त स व धञ सञ मञ नजक पञ यञ र त स व धञ ऊजञ ग वञ हत क स द शवहन आर ग य श क षण अ) आर थ क पत यत भ त स टव त : आर थ क पञ यञ र त स व धञ म ळ व कञ सञ सञ ठ वस त व स वञ च उत प दन व व तरण करण स य च ह त. आर थ क पत यत भ त स टव त च यत व कत सत सत ठ य जल ल उ पत य : १) व जन र म त च क षमतञ वञ ढव ण. २) ग र म ण व द त करण, न वर क स धञ रणञ, ऊजञ ग स वर धनञ सञ ठ कञ यग क रम. ३) रञ जयञ त ल ग र हकञ नञ स धञ र त एल.प.ज. ग स य जनञ चञ थ लञ र. ४) रञ जयञ त रस त व कञ स य जन च (२००१-२०२१) अ मलबजञ वण झञ ल अस न ३.३ लञ ख क. म. रस त व कस त करण ह यञ य जन च लक य आह. ५) म बई, नञ गप र य र म ट र लव स र झञ ल आह. ६) ब दरञ च य सर व ग ण व कञ सञ कर तञ महञ र ष ट र ब दर व कञ स ध रण स र करण य त आल. यञ ध रणञ तर गत क र शञ सनञ च य सञ गरमञ लञ कञ यग क रमञ लञ प र त स हन द ल आह. 27 ७) ३० सप ट बर २०१७ र ज महञ रञ ष ट र त न दण क त इ रन ग र हकञ च स ख य ५.४५ क इतक अस न ह प रमञ ण इतर रञ जयञ प क षञ सवञ ग नधक आह. ब) सत मत टजक पत यत भ त स टव त : सञ मञ नजक पञ यञ र त स व धञ हञ अर थवयवस र चञ एक महत त वञ चञ घ क आह कञ रण मञ नव ज वनञ चञ दजञ ग स धञ रण य सञ ठ तस च आर थ क व कञ सञ लञ गत द ण य सञ ठ त य च आवशयकतञ असत. क वळ दजञ ग स धञ रण च नवह तर ज ञ नस वर धनञ सञ ठ ह त य च गरज असत. सञ मञ नजक पञ यञ र त स व धञ तर गत सञ क षरतञ अभ यञ न कञ यग क रम, श क षण, सञ वग जन क आर ग य, ग हननमञ ग ण, प ण य चञ पञ ण य चञ प रवठञ आण स वच तञ स व धञ इत य द चञ समञ व श ह त. सत मत टजक पत यत भ त स टव त च यत व कत सत सत ठ य जल ल उ पत य : १) शक षण : श क षण ह मञ नवञ च म लभ त गरज आह. क ठलयञ ह द शञ च य आर थ क व सञ मञ नजक व कञ सञ चञ श क षण हञ कणञ आह. तस च मञ नव स सञ धनञ च य व कञ सञ सञ ठ (HRD) त आत य नतक महत त वञ चञ घ क आह. सद शस रत त रञ रतञ त तर णञ च स ख य सवञ ग नधक आह. ल कस खय च य ह यञ लञ रञ शञ म ळ श क षणञ लञ प रञ धञ नय द ण रञ ष ट य आण रञ जय पञ तळ वर गरज च ठरत. रञ रतञ त श क षणञ च चञ र स तर आह त. १) प रञ रनमक २) मञ धयनमक ३) उच च मञ धयनमक ४) उच च श क षण अ) प रत रटमक श क षण : महञ र ष ट र रञ जय सरकञ रन क र सरकञ रच य सर व नशक षञ अभ यञ नञ तर गत (SSA) ६ त १४ वय ग ञ त ल म लञ नञ म फत व सक त च य श क षणञ चञ अध कञ र (RTE) प रदञ न क लञ आह. २०१६-१७ यञ आर थ क वषञ ग त प रञ रनमक श क षणञ वर ल रञ जय सरकञ रचञ खर च ` १९,४८६ क इतकञ ह तञ. प रत रटमक श क षण (इ यत त १ ल त ८ व ) श क षण क स सरत व न दण वर ष शञ ळञ च स ख य एक ण न दण (लञ खञ त) श क षक स ख य (लञ खञ त) श क षक व द ञ रग प रमञ ण २०१६-१७ १०,४९७१ १५९.८६ ५.३० ३० १ स दर भ महञ र ष ट र आर थ क पञ हण २०१७-१८

38 ब) मत ध यम क व उच च मत ध यम क श क षण : मञ धयनमक श क षणञ चञ दजञ ग स धञ रञ वञ तस च प रव श स ख य वञ ढञ व यञ उद द शञ न रञ ष ट य मञ धयनमक नशक षञ अभ यञ नञ च (RMSA) स र वञ त २००९ मधय करण य त आल. २०१६-१७ मधय रञ जय सरकञ रचञ मञ धयनमक व उच च मञ धयनमक श क षणञ वर ल खर च ` १६,०८९ क इतकञ ह तञ. मत ध यम क व उच च मत ध यम क श क षण (इ यत त ९ व त १२ व ) श क षण क स सरत व न दण वर ष शञ ळञ च स ख य एक ण न दण (लञ खञ त) श क षक स ख य (लञ खञ त) श क षक व द ञ रग प रमञ ण २०१६-१७ २५,७३७ ६६.१५ २.१३ ३१ १ स दर भ महञ र ष ट र आर थ क पञ हण २०१७-१८ क) उच च श क षण : प रञ रनमक श क षणञ च य स र वत र क करणञ बर बरच महञ र ष ट र सरकञ र उच च श क षणञ च य स ध व स त रण य सञ ठ प रयत नश ल आह. उच च श क षणञ म ळ स धञ र त त त व क शल मन षयबळञ च य न र म त सञ ठ मदत झञ ल आह. उच च श क षण द ण य सञ ठ २२ व द य प ठ अस न त य प क ४ क ष व द य प ठ, १ आर ग यनवज ञ न व द य प ठ, पश - व द क य व द य प ठ, १ त तज ञ न व द य प ठ व १५ सञ मञ नय व द य प ठ आह त. यञ नशवञ य २१ अभ मत व द य प ठ, १ क र य व द य प ठ, ४ खञ जग अभ मत व द य प ठ व रञ ष ट य पञ तळ वर कञ यग करणञ ऱ य महत त वञ च य ५ स स थ रञ जयञ त आह त. रञ जयञ न उदञ र करण, खञ जग करण व जञ गत क करणञ च आव ह न प र ण करण य सञ ठ महञ र ष ट र रञ जय सञ वग जन क व द य प ठ कञ यदञ २०१६ अध न यम त क लञ. उच च श क षणञ त ल कशञ ह तत व चञ वञ पर कर न श क षण क स व यत ततञ, ग णवत त प र ण व क शलयञ नधनषठत श क षण य ञ चञ समञ व श करण ह यञ कञ यद य च प रम ख धय य आह. रञ ष ट य उच चस तर नशक षञ अभ यञ नञ तर गत स श धन, नव पक रम, ग णवत त प र ण स धञ रणञ, नव नम ष व आध न क त त स क लञ च स थ पनञ यञ सञ ठ २० क र पयञ च अन दञ न म ळव णञ र महञ र ष ट र ह पह ल रञ जय आह. रञ रत सरकञ रन २०१३ सञ ल उच चत तर नशक षञ अभ यञ न (RUSA) स र क ल. 28 ड) इतर : १) सर वसमत व शक श क षण : व श ष गरजञ च तरत द व ग णञ त मक श क षण उपलब ध कर न द ण य च य उद द शञ न व श ष द व य गञ सञ ठ सर वसमञ व शक कञ यग क रमञ च रञ जय सरकञ रन अ मलबजञ वण क ल. २) म ल च श क षण : म ल च य श क षणञ स प र त स हन म ळञ व म हण न उच च मञ धयनमक स तरञ पय त म फत श क षण, ग र म ण रञ गञ त ल म ल नञ एस.. प रवञ स म फत स वञ, शञ ळ पञ स न ५ क ल म र अ तरञ पय त रञ हणञ ऱ य गरज म ल नञ सञ यकल च वञ प यञ सञ रख य य जनञ महञ र ष ट र शञ सनञ न रञ बव लयञ आह त. ३) प र ढ सत क षर त : प र ढ सञ क षरतञ वञ ढञ व म हण न प रत य कञ सञ ठ श क षण, सञ क षर रञ रत अभ यञ न यञ सञ रख य य जनञ ल कञ च य सहरञ गञ त न रञ जय सरकञ रच य प ढञ कञ रञ न रञ बव ण य त आलयञ. ४) आद वत स च श क षण : रञ जयञ चञ कक ष त य णञ ऱ य आद वञ स क ष तञ त महञ र ष ट र शञ सनञ न न वञ स आश रम शञ ळञ स र क लयञ. आद वञ स व द य रयञ नञ म फत न वञ सञ च स व धञ, आहञ र, गणव श, श क षण क सञ नहत य आण अनय सवलत उपलब ध कर न द लयञ आह त. रञ जयञ त सध य ५५६ अन दञ न त आश रम शञ ळञ आह त. आद वञ स व द य रयञ च य उच च श क षणञ लञ प र त स हन म ळञ व म हण न सरकञ रन नवरञ ग य, ज लहञ व तञ ल कञ पञ तळ वर वसत ग हञ च स व धञ उपलब ध कर न द ल आह. श त पत ह : खञ ल ल अभ यञ नञ च सञ क त क च नह (Symbol) सर व नशक षञ अभ यञ न - SSA रञ ष ट य मञ धयनमक नशक षञ अभ यञ न - RMSA प र ढ सञ क षरतञ अभ यञ न - ALM २) आर ग य स वत : ३१ मञ चग २०१७ पय त महञ रञ ष ट र मधय एक ण १८१४ प रञ रनमक आर ग य क र व ३६० सञ वग जन क आर ग य क र ह त. महञ र ष ट र सरकञ रन रञ ष ट य ग र म ण आर ग य अभ यञ न (NRHM) आण रञ ष ट य शहर आर ग य अभ यञ न (NUHM) यञ मञ धयमञ त न ग र म ण व शहर रञ गञ त ल आर ग य वयवस थ स धञ रण य वर भर द लञ. यञ कञ यग क रमञ तर गत स रक ष त

39 प यजल, प षक आहञ र, आर ग य आण स वच तञ यञ बञ ब वर सर व त ज स त भर द लञ आह. महञ र ष ट र सरकञ रन व य पक आर ग य स वञ प रव ण य सञ ठ न तस तर य पञ यञ र त स व धञ च न र म त क ल. प रञ रनमक स तरञ वर प रञ रनमक आर ग य क र व सञ वग जन क आर ग य क र. द ययम स त ञ रञ वर उपज ल ह र ग ण लय व ज लहञ र ग ण लय यञ चञ समञ व श असत. त त य स तरञ वर स सजजञ व द क य महञ नवद य लय व प रम ख शहरञ त ल स पर स प श नल दवञ खञ न इत य द चञ समञ व श ह त. प य थ न : महञ रञ ष ट र त व गव गळ य रञ जयञ त न पयग क व व द श पयग क आकर ष त ह तञ त. महञ रञ ष ट र त पयग नञ चञ व कञ स व ह वञ म हण न रञ जय सरकञ रन महञ र ष ट र पयग न ध रण-२०१६ अ मलञ त आणल. प य थ न ध रणत खत ल ल उद द ष ट चत समत व श ह त : २०२५ पय त महञ रञ ष ट र लञ अग गणय पयग न स रळ बन वण. पयग नञ त ल ग तवण कदञ रञ नञ आकर ष त कर न ` ३०,००० क पय त रक कम वञ ढव ण. पयग न उद गञ मधय दहञ लञ ख अध क र जगञ रञ च न र म त करण. महञ र ष ट र पयग न व कञ स महञ म डळ ह एक न डल स स थ अस न त यञ ध रणञ च अ मलबजञ वण करत. महञ र ष ट र पयग न व कञ स महञ म डळ (MTDC) व व ध कञ यग क रम आय ज त करत उदञ. व र ळ मह त सव (एल रञ फ स ट वल), घञ रञ प र मह त सव (एल फ ञ फ स वल) इत य द. महञ र ष ट र पयग न व कञ स महञ म डळञ कड न (MTDC) महञ भ रमण ह य जनञ कञ यञ ग नव त करण य त आल. यञ अ तर गत क ष पयग न, ग र म ण पयग न, अन न पयग न, वन व हञ र, आद वञ स ज वनश ल इत य द प रकलप एकञ च अध पत यञ खञ ल रञ बव ल जञ तञ त. आत थ य स वत : आनतरय स वञ उद ग हञ इतर उद ग ञ प क षञ ख प व स त र त आह. महञ रञ ष ट र त आनतरय स वञ झञ पञ टञ न वञ ढण य च कञ रण पयग न क ष तञ त ह णञ र वञ ढ ह आह. ह यञ उद गञ चञ महत त वञ चञ उद द श म हणज ग र हकञ च समञ धञ न. उपहञ रग ह ह अञ नतरय उद गञ चञ एक रञ ग अस न पयग कञ नञ वञ हत क च स वञ प रवतञ त. तस च हवञ ई प रवञ स, जलप रवञ स म बई-ग वञ 29 (क र झश प), आरञ मदञ य आण अल शञ न र लव प रवञ स (ड क कन ओड श ), उपहञ र ग ह, सञ मञ नय पयग न व कञ यग क रमञ च वयवस रञ पन इत य द स वञ प रनवतञ त. मन र जन उद ग : जगञ च य त लन त रञ रतञ मधय सर व त ज स त नच तप न र म त क ल जञ त. यञ त महञ रञ ष ट र च व नशष टप र ण भ म कञ आह. महरञ ष ट र त ल मन र जन क ष त अन कञ नञ र जगञ र स ध उपलब ध कर न द त. क लहञ प र ह शहर व श ष प रञ द श क स न मञ सञ ठ प रस धद आह. जञ गत क स न मञ उद गञ त म बई ब ल व ड म हण न प रस द ध असल ल शहर आह. महत रत ष ट र त ल सहकत र चळवळ : सहकञ र चळवळ ह महञ रञ ष ट र न द शञ लञ द ल ल एक म ठ य गदञ न आह. आक त ४.४ सहकत र चळवळ महञ रञ ष ट र त ल ग र म ण रञ गञ च य आर थ क व सञ मञ नजक व कञ सञ सञ ठ सहकञ र चळवळ ह एक प ररञ व सञ धन आह. सहकञ र स स थ च प रम ख तत तव ह स वय सहञ ययतञ, ल कशञ ह, समतञ व एकतञ इत यञ द नञ प र त स हन द णञ र आह त. स र वञ त लञ महञ रञ ष ट र त सहकञ र चळवळ ह म खयञ त व क ष क ष त र त ल पतप रवठ य पय त मयञ ग नदत ह त, पर त न तर इतर क ष त र तह यञ चळवळ चञ व स त र झञ लञ. उदञ. क ष प रक र यञ क ष व पणन सहकञ र सञ खर कञ रखञ न मत स यवयवसञ य सहकञ र स स थ सहकञ र द ध उत प दक स स थ कञ पड उद ग

40 ग हननमञ ग ण सहकञ र स स थ ग र हक रञ डञ र ३१ मञ चग २०१७ न सञ र रञ जयञ त १.९५ लञ ख सहकञ र स स थ अस न त य च ५.२५ लञ ख सरञ सद आह त. सवत ध यत य प र. १. अर थशत सत य पत र भत टषक शब द सत गत : १) परक य/व द श क पन य न आपलयञ द शञ त क ल ल ग तवण क २) लघ, मधयम आण स क म उद जकञ सञ ठ स र करण य त आल लञ वकञ स कञ यग क रम. ३) आर थ क व कञ सञ सञ ठ वस त व स वञ च उत प दन व नवरञ जन स लभ करण. ४) स वय सञ हञ ययत च म लय प र त स ह त करण, ल कशञ ह, समतञ आण एकतञ जपण. प र.२. व स गत शब द ओळखत : १) श तकऱ य चञ कर जबञ जञ र पणञ, क रडवञ ह जम न, रञ डवलञ च कमतरतञ, अभ यञ न तक. २) पयग न, ब क ग, वञ हन उत पञ दन, व मञ. ३) प ण, ह द र बञ द, नञ नशक, नञ गप र. ४) महञ रञ ष ट पयग न व कञ स महञ म डळ (MTDC), महञ रञ ष ट उद ग व य पञ र व ग तवण क स लभ क र (MAITRI), व श ष आर थ क क ष त (SEZ), महञ रञ ष ट औद नगक व कञ स महञ म डळ (MIDC). ५) प रञ रनमक श क षण, आनतरय स वञ, उच च श क षण, क शलयनधशष ठत श क षण. प र.३. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न त स पष करत : १) य तमञ नव त त र त ल स श धनञ सञ ठ जपञ नन रञ रतञ त एक हजञ र क र पयञ च ग तवण क क ल आह. २) प रञ जक त व त च क ब द वञ ळ च य स ट त आठ द वस सम र क नञ र फ रण य सञ ठ ग ल. ३) लञ त रचञ प रव ण म बई य थ नच तप स ष त त तज म हण न कञ म करत. ४) च र प रच रञ ण ग द ह म बई-ग वञ जहञ जञ वर (क र झश प) जहञ जस दर म हण न कञ म करत. प र.४. फरक स पष करत : १) आर थ क पञ यञ र त स व धञ आण सञ मञ नजक पञ यञ र त स व धञ. २) श त क ष त आण स वञ क ष त. ३) पयग न आण आनतरय स वञ. ४) श क षण आण आर ग य स वञ. 30 प र. ५. खत ल ल प रश न च उत तर ल हत : १) महञ रञ ष ट र त ल सहकञ र चळवळ च भ म कञ स पष करञ. २) महञ रञ ष ट र त ल क ष क ष त र च य व कञ सञ सञ ठ महञ रञ ष ट सरकञ रन क ल ल य उपञ यय जनञ स पष करञ. ३) महञ रञ ष ट र च य उद य ग क ष त र त ल समस यञ स पष करञ. ४) महञ रञ ष ट र त ल सञ मञ नजक पञ यञ र त स व धञ मध ल व कञ सञ सञ ठ महञ रञ ष ट शञ सनञ न क ल ल य उपञ यय जनञ स पष करञ. प र. ६. खत ल ल उ त रत वत च न कत ळज प र वक खत ल ल प रश न च उत र ल हत : आध न क य गञ च कञ स धरत द शञ त ल ग र म ण रञ ग हञ यस प ड र डब ड इ रन स व च य मञ धयमञ त न ज डण य सञ ठ क र शञ सनञ न रञ रतन हञ महत त वञ कञ क ष कञ यग क रम हञ त घ तलञ आह. द शञ त ल एक लञ खञ ह न अध क ग र मप चञ यत रञ रतन च य पह लयञ पपयञ त हञ यस प ड र डब डव द र ज डण य त आलयञ आह त. ग र मप चञ यत नञ हञ यस प ड र डब डव द र ज डण य च य कञ मञ त महञ र ष ट र उत क ष रञ जय ठरल आह. १२ हजञ र ३७८ ग र मप चञ यत मधय इ रन स वञ उपलब ध झञ ल आह. महञ रञ ष ट र बर बर उत तरप रद श (प र व), मधय प रद श, त त सगड, रञ जस थ न आण झञ रख ड ह रञ जय स ध द रञ रत न च य पह लयञ पपयञ त उत क ष ठरल आह त. १) क र शञ सनञ न रञ रतन हञ कञ यग क रम कञ हञ त घ तलञ? २) द शञ त ल क त ग र मप चञ यत मधय इ रन स वञ उपलब ध झञ ल आह? ३) महञ रञ ष ट र श वञ य इतर क णत रञ जय रञ रतन मधय उत क ष ठरल आह त? ४) इ रन म ळ जग जवळ आल आह यञ बद दल त मच मत सञ गञ.

41 प रकरण - ५ : भ रत त ल ग म ण व क स प रस त वन : भ रत य अर थव वस थ ह प र म ख न ग म ण अर थव वस थ आ ह. द श च आर थ क व द ह ग म ण व क स ल गत श ल करत. भ रत ह ख ड च द श आ ह. ग म ण व क स ह व क स च व स त त स कलपन च एक म हत व च घटक आ ह. ग म ण व क स च अर थ ग म ण भ ग च एक ण व क स ज म ळ ज वनम न च ग णवतत त स ध रण ह त. २०११ च जनगणन न स र, द श त ल ग म ण ल कस ख ८३.२५ क ट (एक ण ल कस ख त ल ६८.८%) इतक आ ह. ग म ण व क स ह सर वस ध रणपण द र द र य च न र म लन करण र सर वसम व शक व श शवत अस व. ग म ण व क स : ग म ण व क स य स कलपन च उदय क ष क त श न गड त अस न भ रत त ल द र घक ल न क ष व क स श स ब ध त आ ह. वशक : १)त क त २) क शल ३) श त श त (क ष ) १) य क त करण २) उच च उतप दन द ण र ब य ण ३) पत व व हत क ४) व पणन ग म ण व क स स व : १)आर ग य २) क ट ब च कल ण ३) ब क ग ४) स प र षण ग म ण उद ग : १) अ ध न क करण २) त क त प रकशक ण ३) व पणन ज गत क ब क न क ल ल व ख : ग म ण व क स ह एक अश व य हरचन आ ह क ज म ळ ग म ण भ ग त ल व श ष ट ल क च आर थ क व स म ज क ज वनम न उ च वण स मदत ह त. उदरकनव ध ह च प तळ उ च वण स मदत ह त. य मध क ळ, अलपभ ध रक, भ कम ह न श तमज र इत द च सम व श ह त. ग म ण ल कस ख च व स य क गथ करण अ) क ष क त ब) औद कग क त क) स व क त अ) क ष क त : भ रत त ल ग म ण ल कस ख च क ष क त त व भ जन ह त. तस च श त व स लग न उपक रम त व भ गण ह त. श त मध अलपभ ध रक, स म त श तकर व म ठ श तकऱ च सम व श ह त. श त श स ब ध त क त त व क र पण, वन करण, मतस व वस य, द ग धव वस य आण ब ग यत श त य च सम व श ह त. ब) औद वगक क त : औद कग क त म हणज कचच म ल वर प रक र य कर न वस त च उतप दन करण ऱ आर थ क क र य च सम व श असण र क त ह य. य च वगग करण लघ उद ग, क ट र द ग व ग म ण उद ग य प रक र आ ह. क) स व क त : य क त ल त त य क त अस म हटल ज त. त मध व प र व अ त म ग र हक स व च सम व श ह त. उद. ल ख कर म स व (Accounting), व प र स व, स गणक स व, उप ह रग ह, पर यटन, तस च क रक ळ व घ ऊक व प र, व हत क य तण इत द. भ रत त ल ग म ण व क स : भ रत त ग म ण व क स स ठ सरक र व न मसरक र स तर वर व व ध य जन व ध रण र बव ल आ ह त. ग म ण व क स च व य हरचन म ळ द श त आर थ क व द ध व आर थ क व क स श ह ईल. ग म ण व क स च महत त १) स र वजन क आर ग व स च छत : आर ग आण स वच छत व षयक स व -स व ध, श द ध प ण प रवठ, आण म फक आर ग कवषयक स व ध म ळ ग म ण व क स त स ध रण ह त त. य म ळ ग म ण भ ग त ल ज वनम न च स तर उ च वल ज त. २) ग म ण स क रत प रम ण : स म ज क व आर थ क बदल घडव ण स ठ स क रत ह अत त म हततव च स धन आ ह. न गर व ग म ण भ ग त स क रत च प रम ण त फ रच म ठ तफ वत आढळत. ग म ण व क स च म ध म त न व व ध 31

42 श क षण क य जनञ च अ मलबजञ वण कर न ह त ञ वत कम करतञ य त. ३) मह लत सक षम करण : ग र म ण व कञ सञ द वञ र ल ग भ दरञ व कम करण, ग र म ण मह लञ च य व व ध गरजञ च प र ततञ करण, सञ मञ नजक व कञ सञ च य कञ यग क रमञ त मह लञ च य गदञ न वञ ढव ण इत य द म ळ मह लञ सक षम करणञ लञ प र त स हन म ळत. ४) कत यदत आण स व यवसर च अ मलबजत वण : सञ मञ जञ त ल व च त ग ञ च य अध कञ रञ च स रक षञ ग र म ण व कञ सञ म ळ सञ धय करतञ य त. ग र म ण व कञ सञ म ळ कञ यदञ आण स वयवस र च य ग य प रकञ र अ मलबजञ वण करतञ य त. ५) भ -स त रणत : ग र म ण व कञ सञ तर गत भ -स धञ रणञ कञ यद य च पर णञ मकञ रक अ मलबजञ वण करतञ य त. उदञ. कमञ ल भ -धञ रणञ, जम न च मञ लक, ख डञ बञ बतच न यमन व भ धञ रकञ च स रक षञ यञ म ळ ग र म ण रञ गञ त ल व षमतञ कम करतञ य त. ६. पत यत भ त स टव त चत व कत स : ग र म ण व कञ सञ द वञ र पञ यञ र त स व धञ मधय स धञ रणञ करतञ य तञ त. व श षत व जप रवठञ, रस त व कञ स, जलस चनञ च य स ई इत य द. ७) प प रवठ य च उ पलब धत : ग र म ण व कञ सञ त र गत व त त प रवठञ करणञ ऱ य स स थ मधय वञ ढ करतञ य त. जयञ म ळ ग र म ण रञ गञ त व त त/पतप रवठञ स लभत न ह ऊ शकत. उदञ. प रञ रनमक सहकञ र क ष पतप रवठञ स स थ, सहकञ र ब क इत य द. यञ स स थ द वञ र श तकऱ य नञ सवलत च य दरञ त पतप रवठञ करण शक य ह त. ८) दत र द र य न र म लन : ग र म ण व कञ सञ द वञ र वयक त च उत पन न व ज वनमञ न उ चञ वण य स मदत ह त. यञ म ळ ग र म ण रञ गञ त ल दञ ररद र यञ च न र म लन करण शक य ह त. आक त ५.१ : क ष क ष त र त ल बदल भत र त ल क ष प प रवठत : क ष मध ल उत प दन वञ ढ सञ ठ क ष क ष तञ लञ द लञ जञ णञ रञ पतप रवठञ ह अत य त महत त व च आह. म बलक व व ळ त व त तसहञ यय म ळण य सञ ठ श त व षयक ध रणञ मधय व ळ व ळ प नर रचनञ क ल आह. ग र म ण पतप रवठञ प रक र य त अस ग ह त धरल आह क, बह तञ श रञ रत य ग र म ण क बञ कड बचत चञ अरञ व अस न श त व इतर आर थ क कञ यञ ग सञ ठ प र सञ व त तप रवठञ नसत. कञ ळञ न सञ र क ष पतप रवठञ अलपकञ ल न मधयमकञ ल न द र घकञ ल न क ष प प रवठ य च प रकत र : क ष प प रवठ य च प रकत र ह त न सञ र क ष पतप रवठञ उत प दक अन त प दक क ष क ष त र त ल पतप रवठ य च वगग करण खञ ल ल ग ष वर आधञ र त आह. १) कत लत वध न सत र क ष प प रवठत : ह कञ लञ वध न सञ र द ल जञ णञ र कर ज अस न यञ च त न प रकञ र वगग करण क ल जञ त. अ) अल पकत ल न प प रवठत : ह कर ज द न वर ष पय तच य कञ लञ वध सञ ठ द ल जञ त. श तकऱ य च य तत क ल न गरजञ सञ ठ ह कर ज द ल जञ त. उदञ. खत, दजध दञ र ब - ब यञ ण खर द, धञ नमग क व सञ मञ नजक समञ र भ इत यञ द. 32

43 ब) मध यमकत ल न प प रवठत : ह कर ज द न त पञ च वषञ ग पय त द ल जञ त. ह कर ज जम न त स धञ रणञ करण, पश धन व श त च उपकरण खर द करण, कञ लवञ ब ञ धण, नञ लञ (Canal) ब ड ग इत य द नवत त य गरजञ सञ ठ द ल जञ त. क) द र घकत ल न प प रवठत : ह कर ज पञ च वर ष प क षञ जञ स त कञ लञ वध सञ ठ द ल जञ त. सञ मञ नयत: ट क र खर द करण, जम न वर ल कञ यमस वर प स धञ रणञ करण इत य द सञ ठ द ल जञ त. २) ह त न सत र क ष प प रवठत : नवनशष ह त न सञ र द ल जञ णञ र कर ज अस न यञ च द न प रकञ र वगग करण क ल जञ त. अ) उत पत दक : उत पञ दक कर ज ह श त त ल उत पञ दनञ श स ब ध त अस न आर थ कद ष टञ न य यय असतञ त. उदञ. ट क र, जम न, ब यञ ण इत यञ द खर द करण. ब) अन त पत दक : अन त पञ दक कर ज ह व यशत क उपभ गञ सञ ठ अस न त यञ चञ उत पञ दक उपक रमञ श स ब ध नसत. उदञ. लग कञ यञ ग सञ ठ खर च, धञ नमग क सण-समञ र रञ सञ ठ खर च इत यञ द. भत र त ल क ष प प रवठ य च मत ग थ : १) ब गर स स रञ त मक मञ गग २) स स रञ त मक मञ गग १) ब गर स स थ त मक मत ग थ : रञ रतञ त ल ग र म ण पतप रवठ य मधय, ब गर स स रञ त मक व त त हञ एक महत तवप र ण घ क अस न, जवळजवळ रञ रतञ त ल ४०% पतप रवठञ हञ ब गर स स रञ त मक आह. ब गर स स रञ त मक कजञ ग चञ व य जदर ख प उच च असत. जम न व इतर स पत त तञ रण म हण न ठ वल जञ त. ब गर स स रञ त मक मञ गग खञ ल लप रमञ ण आह त. अ) सत वकत र : ग र म ण रञ गञ त सञ वकञ र हञ सर वसञ मञ नय वयवसञ य आह. सञ वकञ र भरप र व य ज दरञ न कर ज द तञ त व श तकऱ य च जम न तञ रण ठ वतञ त. ब) इतर व यक त क मत ग थ : अ) व य पञ र, जम नदञ र, अडत इत य द. ब) नञ त वञ ईक, नम तम डळ इत य द कड न घ तल जञ णञ र कर ज. 33 २) स स थ त मक मत ग थ : क ष पतप रवठञ करण य सञ ठ स स थ त मक मञ गग ह एक प रगत श ल ध रण आह. व ळ त व म बलक प रमञ णञ त पतप रवठञ करण, श त त ल उत पञ दन व उत पञ दनक षमतञ वञ ढवण ह प रम ख ध रण आह. स स रञ त मक मञ गञ ग न लहञ न व क रक ळ श तकऱ य नञ आण इतर द र बल घ कञ नञ कर ज उपलब ध कर न द ण, तस च आध न क त तज ञ न व आध न क श त पद त हञ यञ ध रणञ चञ प रम ख रञ ग आह. रञ रतञ त ल क ष पतप रवठञ करणञ ऱ य कञ ह स स थ खञ ल लप रमञ ण अ) रत ष ट र य क ष आण ग र म ण व कत स ब क ( नत बत ड थ - NABARD) : क ष व ग र म ण व कञ सञ लञ व त तप रवठञ करणञ र नञ बञ डग ह सवड च च व त तस स रञ आह. नञ बञ डग च स रञ पनञ १२ ज ल १९८२ र ज झञ ल. नञ बञ डग च स र वञ त च रञ डवल ` १०० क अस न त यञ मधय रञ रत सरकञ र व मधयवतग ब क (र झवहग ब क ऑफ इ ड यञ ) च ५०:५० अस य गदञ न आह. ह एक सवड च च स स रञ अस न श त, लघ उद ग, क र व ग र म ण उद ग, हस तवयवसञ य इत यञ द च य व कञ सञ लञ प र त सञ हन द त. ३१ मञ चग २०१८ र ज नञ बञ डग च रञ डवल `१०,५८० क इतक ह त. रञ रत सरकञ र आण मधयवतग ब क (र झवहग ब क ऑफ इ ड यञ ) यञ च य त ल रञ गरञ डवलञ च य रचन न सञ र नञ बञ डग ह एक प र णपण रञ रत सरकञ रच य आध पत यञ खञ ल ल स स रञ आह. ब) ग र म ण सहकत र प प रवठत स स थ : ग र म ण पतप रवठञ हञ अलपकञ ल न सहकञ र पतस स रञ व द र घकञ ल न सहकञ र पतस स रञ यञ त नवरञ गलञ आह. १) अल पकत ल न सहकत र प स सरत : अलपकञ ल न पतस स रञ यञ अलपकञ ळञ सञ ठ कर ज प रव तञ त. त यञ च न तस तर य रचनञ खञ ल लप रमञ ण आह. प रञ रनमक क ष पतस स रञ (PACS) ज ल ह मधयवतग सहकञ र ब कञ (DCCB) रञ जय सहकञ र ब क (SCB)

44 २) द र घकत ल न ग र म ण सहकत र प प रवठत स स थ : यञ सहकञ र स स रञ श तकऱ य नञ द र घकञ ल न पतप रवठञ कर न त यञ च य गरजञ प र ण करतञ त. यञ स स थ द न स तरञ वर कञ यग करतञ त. प रत रटमक सहकत र श त व ग र म ण व कत स ब क : य ञ ब कञ स वत तपण ग र म ण पञ तळ वर कञ यग करतञ त. रत ज य सहकत र श त व ग र म ण व कत स ब कत (SCB) : यञ ब कञ त य च य शञ खञ द वञ र रञ जय पञ तळ वर ख ड य मधय कञ यग करतञ त. क) व यत पत र ब कत (CBs): व य पञ र ब कञ ग र म ण रञ गञ त आपल य शञ खञ स रञ पन कर न ग र म ण पतप रवठञ करण य च कञ म करतञ त. ड) प रत द श क ग र म ण ब कत (RRBs) : प रञ द श क अध न यम, १९७६ अ तर गत प रञ द श क ग र म ण ब कञ च न र म त करण य त आल. यञ नवनशष ब कञ अस न ग र म ण रञ गञ त ल द र बल घ कञ च य गरजञ प र ण करतञ त. प रञ द श क ग र म ण ब कञ ग र म ण रञ गञ त स थ पन झञ ल लयञ व व य पञ र ब कञ च व य वसञ नयक अन शञ सन असल लयञ ब कञ आह त. इ) स क म टवत प रवठत स स थ (MFIs) : स क म व त तप रवठञ स स रञ यञ सवलत च य व य जदरञ न ग र म ण पतप रवठञ करतञ त, पर त कर ज पद धत त कम उत प दकतञ, कर ज म ळण य सञ ठ व ल ब, कर ज प रक र यञ खर च यञ सर व कञ रणञ म ळ लहञ न श तकऱ य नञ यञ सवलत च य कजञ ग चञ लञ र घ तञ य त नञ ह. म हण न अशञ सक य स स थ न १९७० पञ स न (NGOs) द र बल घ कञ नञ क बञ नञ कर ज प रवठञ करण य च पयञ ग य मञ गग उपलब ध कर न द ल आह त. श त पत ह : नञ बञ डग च य अल कडच य कञ मग र च मञ नहत म ळवञ. प र.१. खत ल ल टव त न प र ण करत : १) ग र म ण प प रवठत महत व प र ण मत नलत जत, कत रण... अ) ग र म ण रञ गञ त ल उत पन न वञ ढण य स मदत ह त. ब) बचत चञ अरञ व अस न श त व इतर आर थ क कञ यञ ग सञ ठ प र सञ व त तप रवठञ नसत. क) यञ म ळ ग र म ण रञ गञ चञ सर व ग ण व कञ स ह त. ड) ग र म ण रञ गञ त ल असमञ नतञ कम ह त. २) उत पत दक कर ज ह आर थ कद ष टत न यत य य अस त, कत रण... अ) त श त उत प दनञ श स ब ध त आह. ब) त य चञ वञ पर व यनक तक उपभ गञ सञ ठ क लञ जञ त. क) त दञ र द र य न र म लनञ स मदत करतञ त. ड) त ज वनमञ न दजञ ग उ चञ वण य स मदत करतञ त. ३) छ ट श तकर ब कत कड न द ण यत य णत ऱ यत कजत थसत ठ अ पत त ठर त, कत रण... अ) सञ वकञ रञ च उपस थ त ब) ग र म ण रञ गञ त ब कञ च य शञ खञ नसण. क) उच च वयवहञ र खर च/प रक र यञ खर च जञ स त ड) म ठ य श तकऱ य नञ प रञ धञ नय ४) सत मत टजकद ष टत व च त घटकत च ह क स रटक ष पण स रक ष त क र ल जत ऊ शक त कत रण... अ) मह लञ सक षम करण सवत ध यत य 34 ब) कञ यदञ आण स वयवस र च अ मलबजञ वण क) पञ यञ र त स व धञ च य स धञ रणञ ड) ज वनमञ न दजञ ग उ चञ वण. ५) ग र म ण ल कत चत ज वनमत न दजत थ स त रलत जत ऊ शकत, कत रण... अ) स वच प ण य च पञ ण, आर ग य आण स वच तञ इत य द स व धञ प रव ण /द ण. ब) भ -स धञ रणञ कञ यद य च प ररञ व अ मलबजञ वण क) अन दञ न उपलब ध कर न द ण. ड) ग र म ण असमञ नतञ कम करण. प र. २. च क च ज ड श त : १) अ ब क ष प प रवठत आवश यक त १) अलपकञ ल न खतञ च खर द २) मधयमकञ ल न लग नकञ यञ ग सञ ठ कजध ३) द र घकञ ल न ट क टर खर द करण. २) अ ब ग र म ण व यत वसत ट यक उ पक रम वगग करण १) क ष /श त क ष त ब क ग आण व मञ २) उद ग क ष त र कचचयञ मञ लञ वर प रक र यञ ३) स वञ क ष त र स गण क त स वञ

45 प र.३. व ध न आण तर क प रशन - १) व ध न अ : भ रत य अर थवयवसर ह प म खय न ग म ण अर थवयवसर आह. तर क व ध न ब : २०११ चय जनगणन न स र द श त ल ग म ण ल कस खय जवळप स ८३.२५ क ट (एक ण ल कस खय त ल ६८.८%) इतक आह. पर य य : १) व ध न अ सत य आह, पण तर क व ध न ब असत य आह. २) व ध न अ असत य आह, पण तर क व ध न ब सत य आह. ३) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व ध न ह अ व ध न च बर बर सपषट करण आह. ४) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न व ध न ब ह व ध न अ च य ग य सपषट करण न ह. २) व ध न अ : स म ज क व आर थ क बदल स स क षरत ह अत य त महत त व च स धन आह. तर क व ध न ब : मह ल सक षम करण ह ल ग भ दभ व कम करणय स मदत करत. पर य य : १) व ध न अ सत य आह, पण तर क व ध न ब असत य आह. २) व ध न अ असत य आह, पण तर क व ध न ब सत य आह. ३) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व ध न ह अ व ध न च बर बर सपषट करण आह. ४) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न व ध न ब ह व ध न अ च य ग य सपषट करण न ह. ३) व ध न अ : क ष पतप रवठ च व पर अन त प दक क र य स ठ क ल ज त. तर क व ध न ब श त मध ल व ढ स ठ क ष क ष त ल द ल ज ण र पतप रवठ ह अत य त महत त व च आह. पर य य : १) व ध न अ सत य आह, पण तर क व ध न ब असत य आह. २) व ध न अ असत य आह, पण तर क व ध न ब सत य आह. ३) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व ध न ह अ व ध न च बर बर सपषट करण आह. ४) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न व ध न ब ह व ध न अ च य ग य सपषट करण न ह. ४) व ध न अ : भ रत त ल ग म ण पतप रवठ मधय, ब गर स सर त मक व त त ह एक महत त वप र ण घटक आह. तर क व ध न ब : अस रक ष त उत प दन म ळ लह न श तकऱय स ब क पतप रवठ करणय स असक षम आह त. पर य य : १) व ध न अ सत य आह, पण तर क व ध न ब असत य आह. २) व ध न अ असत य आह, पण तर क व ध न ब सत य आह. ३) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व ध न ह अ व ध न च बर बर सपषट करण आह. ४) द नह व ध न ( अ आण ब ) सत य अस न व ध न ब ह व ध न अ च य ग य सपषट करण न ह. प र.४. ख ल ल उद हरण चर आध र स कल पन ओळख न स पष ट कर. १) क स मत ई न त य च वयवस य ग म ण भ ग मधय स र क ल. त य म ळ त थ ल ल क न र जग र म ळ न त य चय र हण म न त स ध रण झ ल. २) र वज न कर ज घ ऊन ट र क टर खर द क ल. ३) उच च प त च ब -ब य ण खर द करणय स ठ ब क लह न/ छ ट श तकऱय न अन द न प रव त. ४) द म ज न य व ळ स वक र कड न कर ज घ णय ऐवज ग व त ल पतस सर कड न कर ज घ तल. ५) र मर वज न श त मधय स चन वयवसर चय उद द श न ब क चय अट व न यम न स र दह वर ष स ठ कर ज घ तल. प र. ५. ख ल ल उत र क ळज प र वक व च न तर र ल प रशन च उततर ल ह : ग म ण व क स ह प श सन च एक व च त भ ग आह. मह त म ग ध य चय मत भ रत ह ख ड च द श आह. ख ड च व क स झ लय वशव य द श च व क स स धय करण अशक य आह. व क स चय ध रण च एकत करण करणय स ठ सर व गरज च न य जन करण आवशयक आह. तळ ग ळ त ल ल क चय व क स स ठ प भ व प श सन द व र ग म प तळ वर ह शक य आह. प च यत र जयवयवसर चय म धयम त न र ष य व र जय सरक र चय व क र द करण चय द श न प ऊल ट कणय स ठ आदर श ग व य स कलपन च स प र ण भ रत त ल यशसव यश ग थ चय म धयम त न अभय स करण गरज च आह. श क षण त ल व षमत कम करणय स ठ आण स क षरत चय प म ण त व ढ करणय स ठ भ रत च व टच ल य ग य द श न स र असल तर अज न बर च क ह करण अ वशयक आह. प वव प स न व च त असल लय भ रत य न गर क न न र णय प वक य त सहभ ग कर न घ णय च सवय श सन हम घ त. १) मह त म ग ध च व च र थ डक य त स ग. २) ग म ण व क स ब बत श सन चय भ म क वर प क श ट क. ३) ग म ण व क स स धणय स ठ क णत य उप यय जन स चवलय आह त? ४) ग व च उत क षट नम न त मचय शबद त म ड. 35

46 प रकरण - ६ : भत र त ल ल कस ख यत आक त ६.१ : भत र त ल ल कस ख यत प रस त वनत : रञ रत हञ व कसनश ल द श आह. द शञ च य आर थ क व कञ सञ चञ दर हञ स ख य त मक व ग णञ त मक व द ध वर अवल ब न असत. त य च मञ पन ल कस ख य, रञ ष ट य उत पन न, दरड ई उत पन न इत य द न सञ र क ल जञ त. ल कस ख य म हणज ल कञ च स ख य, ज एकञ ठरञ नवक कञ लञ वध सञ ठ एकञ नवनशष रञ गञ त वञ स तवय करत. रञ रतञ च ल कस ख य प रत य क दहञ वर ष न दशकञ च य श व म जल जञ त. २०११ च य जनगणन न सञ र रञ रतञ च ल कस ख य १२१.०२ क ह त. ल कस ख य वञ ढ बञ बत च नन तर रञ रतञ चञ द सरञ क रमञ क लञ गत. जञ गत क ल कस खय च य एक ण टक क वञ र त रञ रतञ च ल कस ख य १७.५ टक क इतक आह. जञ गत क भ -रञ गञ त २.४ टक क इतकञ वञ ञ आह. ल कस खय स ब ध च मञ नहत ह रनजस ट र र जनरल यञ च कञ यञ ग लय आण रञ रतञ च जनगणनञ सम त यञ च य मञ फत स कल त कर न प रकञ नशत क ल जञ त. त महत लत मत ह त हव : ल कस ख य च वत स व त सऱ य शतकञ त क न लयञ न अर थशञ स त ग र थ मधय अस ल ह ल आह क, ल कस ख य ह रञ जयञ च कर प रणञ ल (ध रण) म जण य सञ ठ एक घ क असत. ल कस खय च पद धतश र गणनञ १८६५-१८७२ यञ कञ लञ वध त द शञ च य व व ध रञ ग ञ मधय करण य त 36 आल. रञ रतञ च पह ल जनगणनञ १८७२ मधय करण य त आल. ११ ज ल १९८७ लञ स प र ण जगञ च ल कस ख य ५०० क इतक ह त. ११ ज ल हञ जञ गत क ल कस ख य द वस म हण न सञ जरञ क लञ जञ त. सत : censusindia.gov.in समरणश लत चत लनत दत. इ.९ व व १० व च य भ ग ल व षयञ मधय रञ रतञ च य ल कस खय च ज व नशष ट अभयञ सल त श धञ. (उदञ. ल ग ग ण त तर, ल कस खय च घनतञ, वय ग नञ गर करण इत य द.) ल कस ख यत वत ढ त ल बदल रञ रतञ च ल कस ख य ह आकञ रञ न ख प म ठ आह. त व गञ न वञ ढत आह. जनगणन च य सवध क षणञ द वञ र रञ रतञ च य ल कस खय चञ आकञ र, रचनञ व इतर व नशष ट द स न य तञ त. खञ ल ल तक त ६.१ वर न ल कस ख य वञ ढ त ल बदल लक षञ त य त. भत र त ल ल कस ख यत वत ढ वर ष ल कस ख यत सरत सर वत टष थक व द ध दर (क ट मध य ) ( यत मध य ) १९११ २५.२-१९२१ २५.१-०.०३ १९३१ २७.९ १.० १९४१ ३१.९ १.३ १९५१ ३६.१ १.३ १९६१ ४३.९ २.० १९७१ ५४.८ २.२ १९८१ ६८.३ २.२ १९९१ ८४.६ २.१ २००१ १०२.७ १.९ २०११ १२१.०२ १.४ तक त क र. ६.१ स दर भ : रञ रतञ त ल जगनणनञ सवध क षण अहवञ ल

47 १) ल कस ख य त ल अत यल प घट (१९११-१९२१) : १९११-१९२१ यञ कञ लञ वध त नस रर ल कस खय मधय २५.२ क वर न २५.१ क इतक अत यलप घ झञ ल. त य म ळ त थ नकञ रञ त मक व द ध दर द स न य त. यञ च प रम ख कञ रण म हणज सञ र च र ग उदञ. क लरञ, फलय, प ग, मल र यञ इत य द. २) महत टवभत जन वर ष : १९११ त १९२१ यञ कञ लञ वध त ल कस ख य वञ ढ चञ दर नकञ रञ त मक ह तञ. १९२१ न तर ल कस ख य सञ तत य न वञ ढत ग ल, म हण न रञ रतञ च य जनगणन च य आय क त न १९२१ ह वर ष महञ नवरञ जनञ च वर ष जञ ह र क ल. ३) सकत रत त मक व द ध दर (१९३१-१९४१) : रञ रतञ चञ वञ नषग क व द ध दर जवळपञ स १ त १.३% इतकञ न - दव ण य त आलञ. ४) ल कस ख य त स त र त वत ढ (१९५१ च यत प ढ ) : १९५१-१९७१ यञ कञ ळञ त ल कञ लञ वध वर न ल कस ख य ३६.१ क त ५४.८ क इतक वञ ढल. स व त त यञ न तर ल कस खय त प रच ड प रमञ णञ त वञ ढ झञ ल ल द स न य त. ५) ल कस ख य चत वसफ (१९७१-२००१) : यञ कञ लञ वध त रञ रतञ न ल कस खय चञ व स फ ट अन भवलञ, कञ रण यञ त न दशकञ त ल कस ख य वञ ढ चञ वञ नषग क दर हञ प रत वर ष २% ह न अध क ह तञ. ६) ल कस ख यत व द ध दरत घट (२००१-२०११) : ल कस खय च य व द ध दरञ त घ झञ लयञ च द स न य त आह कञ रण ह घ २००१ मधय १.९% तर २०११ मधय १.४% इतक आह. यञ वर न हञ सरञ सर वञ नषग क व द ध दर कम ह तञ नञ द स न य त आह. ल कस ख यत वत ढ च स द त त : १) मत लरस चत ल कस ख यत वत ढ चत स द त त : थ मस र ब ग मञ लरस यञ न १७९८ मधय An Essay on the Principle of Population आण १८०३ मधय ल हल लयञ स धञ र त आव त त त कञ ह उपञ य स चव ल. मञ लरसच य स द धञ तञ न सञ र ल कस ख य ह भ म त य गत न वञ ढत (२, ४, ८, १६, ३२, ६४...) पर त अन नधञ न य चञ प रवठञ हञ गण त य गत न वञ ढत (१, २, 37 ३, ४, ५, ६, ७, ८, ९...). यञ म ळ ल कस ख य व अन नप रवठञ यञ मधय असमत ल ननमञ ग ण ह त. हञ असमत ल उश रञ व वञ ह, न त क स यम यञ सञ रख य प रत ब धक उपञ यञ न कम करतञ य ऊ शकत. मञ लरसन सकञ रञ त मक क वञ न सर ग क न य तणञ च ह स कलपनञ सञ ग तल. न सर ग क आपत त म ळ ह अत र क त ल कस ख य कम ह ऊ शकत आण यञ असमत लञ वर न य तण आणतञ य त. तरञ नप ह प रत ब धञ त मक उपञ य ह स त व प र ष यञ द घञ वर अवल ब न आह त. ल कस ख यत वत ढ स ब ध त स कल पनत : १) जनमदर : जनमदर म हणज एकञ वषञ ग त प रत १००० ल कस खय मञ ग जन म लञ आल लयञ बञ लकञ च स ख य ह य. यञ लञ च जननदर अस ह म हणतञ त. २) म त य दर : म त य दर म हणज एकञ वषञ ग त प रत १००० ल कस खय मञ ग म त य पञ वल लयञ वयक त च स ख य ह य. यञ लञ च मर त यतञ दर अस ह म हणतञ त. ३) ज व त प रमत णदर : जनमदर व म त य दर यञ च य त ल फरक म हणज जगण य चञ दर क वञ ज व त प रमञ णदर ह य. हञ दर ल कस खय त ल खर वञ ढ दर शव त. ज व त प रमञ ण दर = जनमदर - म त य दर २) ल कस ख यत स क रमणत चत स ध द त : ए.ज. क ल व इ.एम. ह वर य ञ न ल कस ख य वञ ढ आण न म न उत पन न द शञ त ल आर थ क व कञ स (१९५८) यञ प स तकञ त ल कस ख य स क रमणञ चञ स द धञ त मञ डलञ. यञ स द धञ तञ न सञ र प रत य क द श, ल कस ख य स क रमणञ च य त न पपयञ मध न जञ त. यञ स द धञ तञ मधय स क रमण ह उच च त न म न जनम आण म त य दर दञ खवत. ल कस ख यत स क रमणत च टप प : यञ स द धञ तञ त आर थ क व कञ स व ल कस खय त ल वञ ढ यञ मध ल स ब ध त न पपयञ मधय स पष क लञ आह. यञ स द धञ तञ न सञ र, द श आर थ कद ष टञ प रगत ह त त व ह ल कस ख य त न पपयञ मध न जञ त त खञ ल लप रमञ ण : अ) पटहलत टप पत (ल कस ख य त ल घ त दर) : हञ प र व औद नगक व प रञ च न प प ह तञ. यञ त जनमदर व म त य दर द नह च प रमञ ण जञ स त ह त. म हणज च सर व

48 व कसनश ल द श यञ पपयञ त ह त. सञ मञ नजक व आर थ क पर स थ त म ळ ल कस खय त कम व द ध झञ ल. उदञ. जञ स त प रमञ णञ त न रक षरतञ, अ धव श व स, दञ र द र य, र ढ वञ द, व द क य स व धञ चञ अरञ व इत य द. १९२१ प वग रञ रतञ चञ समञ व श ल कस ख य स क रमण स द धञ तञ च य पह लयञ पपयञ त ह तञ. आ) द सरत टप पत (ल कस ख य त ल वत ढ त दर) : औद नगकरण व आर थ क व कञ सञ न द सऱ य पपयञ च स र वञ त झञ ल. आर थ क व कञ सञ म ळ म त य दर झपञ टञ न कम झञ लञ, पण जनमदर वञ ढतच रञ नहलञ. यञ म ळ ल कस खय चञ व स फ ट झञ लञ. रञ रतञ सह सर व व कसनश ल द श यञ द सऱ य पपयञ त ह त. रञ रतञ च वञ चञ ल आतञ त सऱ य पपयञ कड स र झञ ल आह. इ) त सरत टप पत (कम व टसरर ल कस ख यत ) : वञ ढत औद ग करण, शहर करण, श क षणञ चञ व स त र व रञ हण मञ नञ त ल बदल यञ म ळ आर थ क व कञ सञ बर बरच जनमदर व म त य दरञ त घ झञ ल. सर व व कस त द श यञ पपयञ त ह त. ल कस ख य स क रमण स द धञ त खञ ल द ल लयञ आक त ६.२ द वञ र स पष करतञ य त. भत र त ल जनमदर व म त य दर वर ष जनमदर म त य दर १९०१ ४९.२ ४२.६ १९११ ४८.१ ४७.२ १९२१ ४६.३ ३६.३ १९३१ ४५.२ ३१.२ १९४१ ३९.९ २७.४ १९५१ ४१.७ २२.८ १९६१ ४१.२ १९.० १९७१ ३७.२ १५.० १९८१ ३२.५ १५.० १९९१ २९.५ ९.८ २००१ २८.३ ९.० २०११ २०.९७ ७.४८ तक त क र. ६.२ स दर भ रञ रतञ त ल जगनणनञ सवध क षण अहवञ ल 38 जनमदर म त य दर प रमत ण ६० ५० ४० ३० २० १० ० भत र त ल जनमदर व म त य दर प रमत ण जनमदर म त य दर १९०१ १९११ १९२१ १९३१ १९४१ १९५१ १९६१ १९७१ १९८१ १९९१ २००१ २०११ वर ष जनमदर म त य दर आक त ६.२ : ल कस ख यत स क रमण ह कर न पहत : ६.२ यञ तक त यञ च य आधञ र ल कस ख य स क रमणञ चञ स द धञ त रञ रतञ स कशञ प रकञ र लञ ग ह त त पहञ. भत र त ल ल कस ख य चत व सफ : १९६१ २०११ अत क त ६.३ ल कस ख यत व सफ

49 सत गत पत ह : आक त ६.३ च न र क षण कर न अन मञ न कञ ढञ. ल कस खय चञ व स फ ट ह एक अश अवस थ आह क, ल कस खय त ल वञ ढ ह अर थवयवस र च व द ध व व कञ सञ प क षञ व गञ न ह त. रञ रतञ त ल ल कस खय चञ व स फ ट हञ वञ ढत य जनमदरञ म ळ व घ त यञ म त य दरञ म ळ झञ लञ आह. वत ढत यत जनमदरत च कत रण : १) टनरक षर त : द शञ त न रक ष ररत च प रमञ ण ख प ज स त आह. न रक षर ल कञ च लग न व अपत य यञ च य बञ बत त ल प रव त त अत य त तञ ठर असत. नस तयञ च य न रक षरत म ळ जनमदरञ त वञ ढ झञ ल आह. २) टववत हत च स र वत र क त : रञ रतञ त व वञ ह म हणज धञ नमग क व सञ मञ नजक कर तवय समजल जञ त. श क षणञ चञ व स त र ह ऊन स द धञ ल कञ च व वञ हञ कड बघण य च प रव त त अज नह बदलल ल द स न य त नञ ह. ३) टववत हत च व य : रञ रतञ मधय इतर द शञ च य त लन त लग न च सरञ सर वय कम आह. शस तयञ सञ ठ १८ वषध व प र षञ सञ ठ २१ वषध इतक आह. कम वयञ त व वञ ह क लयञ न जनमदरञ त जलद गत न वञ ढ द स न य त. ४) म लगत च हवत : अज नह अन क रञ रत य पञ लकञ चञ इशच त प तस ख य प रञ प त ह ईपय त म ल जन म लञ घञ लण य कड कल असत. यञ लञ म लञ सञ ठ च सवञ ग नधक प रञ धञ नय अस म हणतञ त (म ञ प रञ धञ नय). ५) स य क ट ब पद धत : क णञ एकञ वर आर थ क जबञ बदञ र नसलयञ म ळ एक त क ब पद धत त जनमदरञ च प रमञ ण ज स त असत. ६) श त वर ल अवल ब त व : रञ रत य श त मन षयबळञ वर आधञ र त आह. त य म ळ क बञ त ल अपत य च स ख य ज वढ जञ स त, त वढ श तञ त कञ म करणञ ऱ य वयक त च स ख य वञ ढत असञ समज आह. ७) दत र द र य : गर ब ल कञ चञ कल म ठ य क बञ कड जञ स त असत. कञ रण ज स त म ल म हणज अध क उत पन न अश धञ रणञ असत. ८) क ट ब कल य ण कत य थक रमत टवष य च अजत न - बह तञ श ल कञ नञ क ब न य जनञ च य व व ध सञ धनञ च मञ नहत नसत. श त पत ह : व गव गळ य द शञ त ल स त -प र षञ च कञ यद श र व वञ हञ च वय मयञ ग दञ श धञ. मत ह त कर न घ यत : न य नतम ल कस ख यत : न सर ग क स सञ धन ल कस ख य वञ ढ प क षञ जञ स त आह त. अध कतम ल कस ख यत : ल कस ख य वञ ढ न सर ग क स सञ धनञ प क षञ जञ स त आह. प यत थप ल कस ख यत : ल कस ख य वञ ढ व उपलब ध न सर ग क स सञ धन समञ न आह त. म त य दर कम ह ण यत च कत रण : १) व दक य व आर ग य स टव त मध ल स त रणत : व द क य स य स व धञ मधय झञ ल लयञ स धञ रणञ म ळ प ग, प क, ह वतञ प, कञ जण य, क षयर ग इत य द सञ र च य र गञ वर न य तण करण य त आल आह. २) मत त म त य दर : कञ ळञ न र प आर ग य स व ध मध ल स धञ रणञ म ळ प रस त दरम य न म त य पञ वणञ ऱ य शस तयञ च प रमञ ण कम झञ ल. ३) बत लम त य दरत ल घट : चञ गलयञ व द क य स व धञ म ळ बञ ल म त य दरञ त घ झञ ल आह. बञ ल म त य दरञ प रमञ ण १९५१ मधय दर हजञ र १४६, २००२ मधय दर हजञ र ६४ आण २०११ मधय दर हजञ र ४७ इतक कम झञ ल आह. स त श क षणञ च प रमञ ण वञ ढलयञ न लहञ न म लञ च य आर ग य बञ बत जञ गर कतञ ननमञ ग ण ह ऊन बञ ल म त य दरञ त घ झञ ल आह. ४) सत क षरत त झत ल ल वत ढ : उच च श क षणञ म ळ सञ क षरत च य प रमञ णञ त वञ ढ ह व न रञ हण मञ नञ चञ दजञ ग स धञ रत. श वञ य चञ गलयञ प रकञ र बञ लस ग पन करण य स मदत ह त. श क षणञ म ळ ल कञ नञ अ धश रद धञ व अज ञ नञ त न बञ ह र पडण य स मदत झञ ल आह. 39

50 ५) सकस आहत र वत पर : श क षणञ म ळ आर ग य व सकस आहञ र यञ बद दल जञ ग त ननमञ ग ण झञ ल आह. म लञ च क प षण व नस तयञ च य अस वञ स रयञ म ळ म त य च प रमञ ण जञ स त ह त. सकस आहञ रञ म ळ म त य दर न य न तत झञ लञ आह. उदञ. शञ ल य मञ ध य नह भ जन य जनञ. ६) आपत त व यवस थ पन : रञ ष ट य आपत त वयवस थ पन प रञ नधकरण (NDMA) २००५ सञ ल स थ पन झञ ल. त यञ म ळ सर व प रकञ रच य आपत त च त व रतञ कम करण य स मदत झञ ल य न ज व तहञ न कम झञ ल आह. ब) सत मत टजक उ पत य : ल कस खय त ल व स फ ट ह सञ मञ नजक व आर थ क समस य अस न न रक षरतञ, अ धव श व स, र ढ, पर परञ, मह लञ नञ द ण य त आल ल न म न स थ न इत य द श स ब ध त आह. सञ मञ नजक उपञ य खञ ल लप रमञ ण आह त. श क षणञ चञ व स त र मह लञ च य दजञ ग त स धञ रणञ लग न च क मञ न वय मयञ ग द त वञ ढ क) भत र त ल ल कस ख यत ध रण : रञ रतञ त ल ल कस खय च ध रण खञ ल ल कञ यग क रमञ द वञ र रञ बव ल ग ल. ७) इतर घटक : श क षण, सञ मञ नजक स धञ रणञ, वञ ढत शहर करण, रञ हण मञ नञ त झञ ल ल स धञ रणञ, जनजञ ग त म ह म य ञ म ळ ल कञ मधय जञ गर कतञ ननमञ ग ण झञ ल आह. त म ह लत मत ह त हव : ल कस ख यत व सफ त च पर णत म भ म वर य णञ रञ रञ र क ष वर य णञ रञ रञ र म लभ त स व धञ वर य णञ रञ तञ ण अन नञ त ल मञ गण व प रवठञ यञ मध ल असमत ल पयञ ग वरणञ च य समस य सञ मञ नजक समस य कम रञ ष ट य उत पन न ल कस ख यत व सफ त वर प रत ब त त मक उ पत य ल कस खय त ल व स फ ट यञ समस य वर खञ ल ल उपञ य स चव ल आह त. अ) आर थ क उ पत य : आर थ क उपञ य ञ म ळ ल कञ च य रञ हण मञ नञ चञ दजञ ग वञ ढ न ल कस खय त ल वञ ढ र खल जञ ऊ शकत. त य त ल कञ ह महत त वञ च घ क खञ ल ल प रमञ ण आह त. औद नगक क ष त र चञ व स त र र जगञ रञ च य स ध त वञ ढ दञ र द र य न र म लन उत पन न व स पत त च समञ न वञ प आक त ६.५ छ ट क ट ब १) क ट ब टन य जन कत य थक रम : जनमदर कम करण य च य उद द शञ न १९५२ मधय हञ कञ यग क रम स र करण य त आलञ. क ब न य जन म हणज न य ज त पञ लकत व ह य. हञ एक उपञ य अस न स तत न यमनञ बञ बत न र णय घ ऊन पञ लक ह ण य च स ध घ तञ य त. ल क ञ मधय जञ गर कत चञ अरञ व, धञ नमग क ग रसमज व सरकञ रच अस थ र ध रण यञ म ळ क ब न य जन कञ यग क रम यशस व झञ लञ नञ ह. २) क ट ब कल य ण कत य थक रम : १९७९ मधय न य जन कञ यग क रमञ च नञ मञ तरण क ब कलयञ ण कञ यग क रम अस करण य त आल. यञ कञ यग क रमञ तर गत क ब न य जनञ च य स वञ, मञ तञ -बञ लक आर ग य व आहञ र स व धञ उपलब ध कर न द ण य त आलयञ. ३) रत ष ट र य ल कस ख यत ध रण, २००० : NPP -(National Population Policy) - ल कस खय च य ग णवत त त वञ ढ करण व ल कस ख य न य न तत करण यञ उद द शञ न २००० मधय रञ ष ट य ल कस ख य ध रण अ मलञ त आणल. यञ ध रणञ च व नशष ट प ढ लप रमञ ण : 40

51 १) १४ वर ष वयञ पय त म फत व सक त च प रञ रनमक श क षण उपलब ध कर न द ण. २) दर हजञ र बञ लकञ मञ ग बञ ल म त य दर ३० इतकञ कम करण. ३) प रस त दरम य न १,००,००० मञ तञ म त य दर १०० इतकञ कम करण. ४) म लञ सञ ठ र गप रत ब धक लस करणञ च स र वत र करण करण. ५) म ल च व वञ हञ च वय १८ प वग च नसञ व व शक यत २० वषञ ग न तर व वञ ह क ल जञ व त. ६) र गप रत ब ध व न य तण करण. ७) २०४५ पय त ल कस ख य वञ ढ चञ दर स थ र ठ वण. ल कस ख यत एक मत नव स सत न प रस त वनत : ल कस ख य हञ रञ ष ट र चञ म ल क स त त आह. न सर ग क द णग ह त व ह च महत त वञ च असत, ज व ह त ल कञ नञ खऱ य अरञ ग न उपय क त ठरत. उत प दक ल कस खय म ळ च त स सञ धन ठरत. म हण न मञ नव स सञ धन ह अ त म स त त स सञ धन ठरल आह. न र ग, स श क ष त, क शल व प र रणञ दञ य ल कञ म ळ आवशयकत न सञ र त य चञ व कञ स करतञ त. जञ गत क पञ तळ वर ल कस खय च य व तरणञ त असमञ नतञ आढळत. श क षण क पञ तळ त वय व ल ग यञ बञ बत भ न नतञ द स न य त. त य च व नशष ट द ख ल सतत बदलत असतञ त. स य क त र ष ट र व कञ स कञ यग क रमञ तर गत (UNDP) १९९० मधय मञ नव व कञ सञ च स कलपनञ मञ डल. मञ नव व कञ सञ त आर थ क, सञ मञ नजक, सञ स क नतक व रञ जक य न वड चञ व चञ र क लञ जञ त. तस च सम द ध मञ नव ज वन ह समञ जञ च खर स पत त आह, यञ चञ ह व चञ र क लञ जञ त. आर थ क व कत सत मध य मत नव स सत नत च भ म कत : १) आर थ क व कञ स अ त म अस न आर थ क व द ध द वञ र त प रञ प त ह त. त य म ळ मञ नव पररनस रत स धञ रण य स मदत ह त. २) मञ नव व कञ सञ च य गदञ न समञ जञ त ल नञ गर अडथळ कम करण व रञ जक य स र यग आणण ह आह. ३) मञ नव व कञ स क वळ उत पन न त ल न वड व स त रण नस न मञ नव व कञ सञ च आर थ क, सञ मञ नजक, सञ स क नतक व रञ जक य ह सर व प ल प र ण करण ह य. ४) मञ नव व कञ स श क षण क स व धञ म ळ प रञ प त ह त. मह लञ मधय सञ क षरतञ दर वञ ढवण, जनमदर कम करण, बञ ल म त य दर कम करण, ल कस खय वर न य तण ठ वण यञ कर तञ मञ नव स सञ धन ह व कञ सञ च य गदञ न आह. ५) मञ नव स सञ धनञ च य व कञ सञ म ळ आय मञ ग न व सञ क षरतञ दर यञ मधय स धञ रणञ ह त. यञ म ळ जगण य चञ दजञ ग स धञ रत. ६) मञ नव व कञ सञ म ळ स सञ धन, स श धन व व कञ स यञ त मदत ह त. श क षण क स स थ मधय व व ध स श धनञ सञ ठ प र रणञ म ळत. ७) मञ नव व कञ सञ म ळ मञ नव उत प दकतञ वञ ढत. उदञ. आर ग य, श क षणञ त ल ग तवण क इत य द. ८) मञ नव व कञ स ह स कलपनञ स र वत र क स वर पञ च आह. त कम व कस त व उच च व कस त द शञ नञ उपय त ठरत. थ डक य त मञ नव व कञ सञ म ळ प र ण समञ ज बदलत. त महत लत मत ह त आह कत? ल कस ख यत श क षण : मञ नव स सञ धन व कञ सञ सञ ठ ल कस ख य श क षण ह अन वञ यग आह. य न स क च य मत, यञ च धय य फक त ल कस खय बद दल जञ गर कतञ ननमञ ग ण करण नस न ल कस खय च कञ ळज घ ण य बर बरच स ख य त मक आण ग णञ त मक व कञ सक षम म लय आण द ष क न ह ह आह. ल कस ख य श क षण आण श क षण क कञ यग क रमञ च य सञ हञ य य न क बञ त ल, समञ जञ त ल, रञ ष ट र त ल आण जञ गत क पर स थ त त व कञ सञ च य ह त न तर कस गत आण जबञ बदञ र वर तनञ च य स थ त चञ अभयञ स करण ह आह. त महत लत मत ह त हव : ल कस ख यत लत भत श : ल कस ख य लञ रञ श ह रञ रतञ त ल स पर ध त मक ञ यद य सञ ठ आह. ल कस ख य लञ रञ श त व ह म ळतञ त ज व ह उत प दक ल कस खय च प रमञ ण एक ण ल कस खय त जञ स त असत. अर थवयवस र च य व द ध सञ ठ ज स त त जञ स त ल कञ नञ उत प दनक षम बनव ण ह ननदध नशत करत. 41

52 प र. १. य ग य प यत थ य न वडत : १) ल कस ख यत स क रमण स द त त प ढ ल ग ष चत अ भत थव ह त. अ) जनमदर व म त य दर ख प जञ स त ब) म त य दर झपञ टञ न कम ह त, पण जनमदर वञ ढतच रञ हत. क) जनमदर व म त य दर कम झञ ल ल असतञ त. ड) द श आर थ कद ष टञ प रगत ह त. प यत थ य : १) अ आण ब २) अ आण क ३) अ, ब आण क ४) अ, ब, क आण ड २) खत ल ल प क भत र त ल ल कस ख यत व सफ त च कत रण नत ह. अ) न रक षरतञ ब) व वञ हञ च स र वत र कतञ क) एक त क बपद धत ड) रञ हण मञ नञ त ल स धञ रणञ प यत थ य : १) अ आण ब २) क आण ड ३) अ, ब आण क ४) ड ३) ल कस ख यत व सफ त वर क र ल य जत णत ऱ यत प रत ब त त मक उ पत यत मध य यत चत समत व श ह त. अ) र जगञ रञ च य स ध ननमञ ग ण करण. ब) मह लञ चञ दजञ ग स धञ रण. क) रञ ष ट य ल कस ख य कञ यग क रम ड) आपत त वयवस थ पन प यत थ य : १) ड २) अ आण क ३) क आण ड ४) अ, ब आण क ४) य ग य प यत थ यत च ज ड ज ळवत. अ ब १) महञ नवरञ जन वर ष अ) २०४५ पय त नस रर ल कस ख य २) ए.ज.क ल आण ब) १९२१ इ.एम.ह वर ३) सञ मञ नजक उपञ य क) ल कस ख य वञ ढ आण कम उत पन न द शञ त ल आर थ क व कञ स ४) रञ ष ट य ल कस ख य ड) श क षणञ चञ व स त र ध रण, २००० प यत थ य : १) १-ड, २-क, ३-अ, ४-ब २) १-ब, २-क, ३-ड, ४-अ ३) १-ब, २-अ, ३-क, ४-ड ४) १-क, २-ड, ३-अ, ४-ब प र. २. अर थश स त र य पत र भत टषक शब द सत गत : १) ल कस खय त ल वञ ढ ह अर थ कव द ध व व कञ सञ प क षञ व गवञ न ह त. २) जनमदर आण म त य दर यञ च य त ल फरक. सवत ध यत य 42 ३) ल कस ख य वञ ढ व उपलब ध न सर ग क स सञ धनञ मधय समत ल. ४) १९५२ मधय जनमदर कम करण य च य उद द शञ न स र क ल लञ कञ यग क रम. प र. ३. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न त स पष करत : १) अ द शञ त एकञ वषञ ग त दरहजञ र चञ ळ स बञ लक जन म लञ आल. २) म बईत ल सञ वग जन क वञ हत कस व वर ल कस खय चञ प रच ड तञ ण आह. ३) ब द शञ त एकञ वषञ ग त दरहजञ र प धरञ म त य ह तञ त. ४) च नमधय कञ ह कञ ळ एक क ब एक बञ लक ह ध रण ह त. प र. ४. खत ल ल प रश न च उत र ल हत : १) रञ रतञ त ल वञ ढत य जनमदरञ च कञ रण स पष करञ. २) रञ रतञ त ल कम म त य दरञ च कञ रण स पष करञ. ३) आर थ क व कञ सञ मधय मञ नव स सञ धनञ च भ म कञ स पष करञ. प र. ५. खत ल ल टव त नत श सहमत आहत क वत नत ह त त सकत रण स पष करत : १) रञ रतञ त ल कस ख य व स फ ट झञ ल लञ आह. २) रञ रतञ त ल म त य दर व गञ न कम ह त आह. ३) पयञ ग प त ल कस ख य द शञ च य व कञ सञ लञ हञ तरञ र लञ वत. ४) आर थ क व कञ सञ त मञ नव स सञ धनञ च भ म कञ महत त वप र ण ठरत. ५) जनमदर रञ हण मञ नञ त ल बदल झञ लयञ म ळ कम झञ लञ. प र. ६. खत ल ल उदत हरण स डवत : १) खञ ल ल तक त यञ च य आधञ रञ वर ल कस खय चञ त सरञ चत र थक (Q 3 ) कञ ढञ. २) खञ ल ल तक त यञ च य आधञ र ल कस ख य वञ ढ चञ वक र कञ ढञ. वर ष ल कस ख यत (क ट त) १९५१ ३६.१ १९६१ ४३.९ १९७१ ५४.८ १९८१ ६८.३ १९९१ ८४.६ २००१ १०२.७ २०११ १२१.०२ (स त - जनगणनञ कञ यञ ग लय, रञ रत)

53 प रकरण - ७ : भत र त ल ब र जगत र ब र जगञ र र जगञ र प रस त वनत : रञ रत हञ व कसनश ल द श आह आण जगञ त व गञ न वञ ढणञ र एक अर थवयवस थ आह. रञ रतञ च य व कञ सञ मधय ब र जगञ र च समस य ह एक म ठ आव ह न आह. आक त क र.७.१ वर न रञ रतञ त ल ब र जगञ र च य समस य च कलपनञ य त. ब र जगञ र म ळ मञ नव सञ धनस पत त वञ यञ घञ लवण य सञ रख आह. द र घकञ ल न ब र जगञ र ह म ठ य प रमञ णञ वर वञ ढणञ र दञ र द र य व स थ गत न ह णञ रञ आर थ क व कञ स दर शव त. बह तञ श तर णञ नञ ब र जगञ र स सञ म र जञ व लञ गत. तर ण वर ग ह म ठ मञ नव सञ धनस पत त, आर थ क व कञ स व तञ न तक नवकलपन च चञ लकशक त व ग र क लल आह. रञ रत हञ तर णञ चञ द श आह. म हण न तर णञ त ल ब र जगञ र ह २१ व य शतकञ त ल रञ रतञ सम र ल म ठ आव ह न आह. र जगञ र स ध व ल कस खय त ल वञ ढ यञ मधय असमत ल द स न य त. यञ म ळ म ठ य प रमञ णञ वर ब र जगञ र वञ ढल आह. ब र जगञ र, अन त प दक समञ ज व घञ तक आण द शव र ध कञ मञ त ग तल ल द सतञ त. ब र जगत र च अर थ : सञ धञ रणपण जयञ लञ उत प दक य प रक र य त क णतञ ह आक त ७.१ भत र त ल ब र जगत र 43 लञ र ह त नञ ह त य स ब र जगञ र अस म हणतञ त. अर थशञ स तञ त ब र जगञ र ह यञ स दरञ ग त अभयञ सतञ य त. अ) कञ मञ च स वर प ब) कञ म करणञ रञ वय ग क) श रमञ च मञ गण व प रवठञ ड) प रचल त व तनदर वञ ढत य श रमञ चञ व ग यञ स दरञ ग त अभयञ सतञ य त. त य म ळ आर थ क व द ध चञ दर प र सञ व गवञ न नञ ह. ब र जगञ र चञ अर थ असञ क, जयञ पररनस रत त १५ त ५९ वय ग ञ त ल वयक त नञ प रचल त व तनदरञ वर कञ म करण य च इच छ व प त रतञ अस नह र जगञ र म ळत नञ ह. एकञ वयक त स र जगञ र असण म हणज त वयक त आठवड य तल क मञ न कञ ह तञ स कञ म करत असल पञ नहज. रञ ष ट य नम नञ सवध क षण स स र च य (N.S.S.O.) सञ शखयक य मञ नहत न सञ र, १) रञ रतञ त एखञ द वयक त दर आठवड य लञ १४ तञ सञ प क षञ कम कञ म करत. अशञ वयक त स ब र जगञ र म हणतञ त. २) ज १५-२८ तञ स दर आठवड य लञ कञ म करतञ त त य नञ नय न र जगञ र म हणतञ त.

54 ३) ज वयक त दरर ज आठ तञ स म हणज प रत य क वषञ ग लञ २७३ द वस कञ म करत त य नञ र जगञ र असल लयञ वयक त म हणतञ त. त महत लत मत ह त हव : १) अन क च छक ब र जगत र : ह ब कञ र म हणज अश एक अवस थ क ल कञ च कञ म करण य च प त रतञ असत आण कञ म करञ यलञ तयञ र असतञ त, पर त त य नञ कञ म प रञ प त ह त नञ ह. २) ऐक च छक ब र जगत र : ज थ वयक त कञ म करण य सञ ठ प त र असत, पर त त य च कञ म करण य च इच छ नसत. ३) अर धब कत र : अर धब कञ र ह अश नस रत ह य क ज थ वयक त च कञ म करण य च क षमतञ प र णपण वञ परल जञ त नञ ह क वञ कननषठ पञ तळ वर कञ म करञ व लञ गत. ४) प र ण र जगत र : प र ण र जगञ र ह अश ग ह त स थ त आह जयञ मधय सर व उपलब ध स सञ धन अत शय कञ यग क षमत न कञ यग रत असतञ त. ब र जगत र च प रकत र : ब र जगञ र च व व ध प रकञ र आह त. त य च वगग करण खञ ल ल प रकञ र करतञ य त. ब र जगत र च प रकत र ग र म ण ब र जगत र शहर ब र जगत र ह गञ म ब र जगञ र तञ न तक ब र जगञ र छ प /प रछन न ब र जगञ र स घर षजनय ब र जगञ र स श क ष त ब र जगञ र चक र य ब र जगञ र औद नगक ब र जगञ र स रचनञ त मक ब र जगञ र अ) ग र म ण ब र जगत र : ग र म ण रञ गञ त ल ब र जगञ र लञ ग र म ण ब र जगञ र म हणतञ त. ग र म ण ब र जगञ र च द न प रकञ र आह त. १) ह गत म ब र जगत र : ह गञ म नसल लयञ कञ ळञ त ज व ह ल कञ नञ र जगञ र नसत त य लञ ह गञ म ब र जगञ र म हणतञ त. श तकऱ य नञ प कञ च य लञ गवड सञ ठ पञ वसञ वर अवल ब न रञ हञ व लञ गत. त य म ळ श त हञ ह गञ म वयवसञ य आह. श त क ष त र त ल श रमशक त जवळपञ स ५ त ७ मह न य सञ ठ ब र जगञ र रञ हत. श त श वञ य स रलपरत व ह गञ म ब र जगञ र ह पयग न मञ गग दर शक, ब ड पथक, सञ खर कञ रखञ नञ कञ मगञ र, बर फ फ क टर कञ मगञ र व मञ स मञ र इत य द वयवसञ यञ मधय आढळ न य त. २) छ प /प र छन न ब र जगत र : सञ मञ नयत: रञ रतञ त ल ख ड य मधय ह ब र जगञ र आढळत. ह एक अश स थ त आह क जयञ मधय गरज प क षञ जञ स त ल क कञ म करतञ नञ द सतञ त. त य प क कञ ह मज रञ नञ कञ मञ वर न कम क ल तर उत प दनञ वर त य चञ पर णञ म ह त नञ ह. द सऱ य शब द त सञ गञ यच तर त एकञ नवनशष नस रत श स ब ध त आह, ज थ अत र क त मन षयबळ अस न त य मधय कञ ह मज रञ च स मञ त उत प दकतञ श नय असत. श तजम न वरचञ अत र क त रञ र हञ ग र म ण रञ गञ त छ प ब र जगञ र ननमञ ग ण करत. ग र म ण रञ गञ त जवळपञ स २०% श रमशक त छ प य ब र जगञ र त आह. स य त क ब पद धत, पयञ ग य र जगञ रञ चञ अरञ व, श त वर ल ल कस खय चञ अत र क तभ र इत यञ द छ प य ब कञ र च कञ रण आह त. अ) पत च कत मगत र = दहत क व ल जवत र अत ) स ळत कत मगत र = दहत क व ल जवत र आक त ७.२ : छ प /प र छन न ब र जगत र 44

55 ब) नत गर ब र जगत र : शहर रञ गञ त ज ब र जगञ र आढळतञ त, त य स नञ गर ब र जगञ र म हणतञ त. खञ ल लप रमञ ण नञ गर ब र जगञ र च प रकञ र आह त. १) स श क ष त ब र जगत र : कञ म करण य च इच छ आण श क षणञ च प त रतञ अस नह र जगञ र म ळत नञ ह त य स स श क ष त ब र जगञ र म हणञ तञ त. ह ब र जगञ र शञ लञ नत पर क षञ उत त णग, पदव प र व श क षण, पदव धञ रक व पदवय त तरञ मधय द स न य त. श क षणञ प रत उदञ नसनतञ, पञ ढरप शञ वयवसञ यञ लञ प रञ धञ नय, व य वसञ नयक अभयञ सक रमञ चञ अरञ व, र जगञ रञ च य स ध व स श क ष तञ मध ल असमत ल, उपलब ध श क षण क स ध च मञ नहत नसण ह स श क ष त ब र जगञ र च कञ रण आह त. २) औद टगक ब र जगत र : शहरञ त ल कञ रखञ न व उद गञ मध ल ब र जगञ र स औद नगक ब र जगञ र म हणतञ त. ह कञ मगञ र क शल क वञ अक शल असतञ त. हञ सञ मञ नयत: ख ल य ब र जगञ र चञ प रकञ र आह. म द औद नगक व द ध, व गञ न वञ ढणञ र ल कस ख य, प रश क षण स व धञ चञ अरञ व, आध न क त तज ञ नञ च कम स व कञ यग क षमतञ, उद गञ च ग रस य च स रञ न क करण, श रमञ च कम गत श लतञ ह औद नगक ब र जगञ र च म खय कञ रण आह त. औद टगक ब र जगत र च खत ल ल प रकत र आह त : अ) त टत क ब र जगत र : त तज ञ नञ त ल बदलञ म ळ तञ न तक ब र जगञ र ननमञ ग ण ह त. आध न क त तज ञ न रञ डवल प रधञ न अस न त य स कम कञ मगञ र लञ गतञ त. ज व ह आध न क त तज ञ नञ चञ स व कञ र औद नगक क ष त र त क लञ भत र त ल ब र जगत र चत व स त र : 45 जञ त. प रश क षणञ चञ अरञ व असल य न कञ मगञ र आपलयञ न कर वर न व स थ प त ह तञ त. उदञ. स गणकञ चञ वञ पर, यञ न तक त तज ञ नञ चञ वञ पर इत यञ द. ब) स घर षजन य ब र जगत र : उद गञ मध ल स घषञ ग म ळ ननमञ ग ण ह णञ र ब र जगञ र म हणज स घर षजनय ब र जगञ र ह य. ह यञ प रकञ रच ब र जगञ र यञ न तक ब घञ ड, व ज चञ ई, कचचयञ मञ लञ चञ अरञ व, कञ मगञ रञ चञ स प इत य द म ळ ननमञ ग ण ह त. स घर षजनय ब र जगञ र ह त त प रत य स वर पञ च असत. क) चक र य ब र जगत र : व य पञ रचक रञ त ल त ज -म द प क म द च य पर स थ त त ननमञ ग ण ह णञ ऱ य ब कञ र स चक र य ब कञ र म हणतञ त. म द च य कञ ळञ त प ररञ व मञ गण घ त त य म ळ उत प दकञ चञ न ञ आण क मत मधय घ ह त. पर णञ म उत प दक ग तवण क व वस त च य उत प दनञ त घ करत. उत प दनञ त घ झञ लयञ न र जगञ रञ त घ ह त. पर णञ म कञ मगञ रञ नञ ब र जगञ र स सञ म र जञ व लञ गत. ड) स रचनत त मक ब र जगत र : द शञ च य आर थ क स रचन त कञ ह लक षण य बदलञ म ळ ह ब र जगञ र ननमञ ग ण ह त. ह बदल उत प दन घ कञ च य मञ गण व प रवठ य वर पर णञ म कर शकतञ त. अर थवयवस र मध ल म लभ त बदल, सरकञ र ध रणञ मधय झञ ल ल बदल, रञ डवलञ चञ त वडञ, उद गञ च एकञ क ष तञ पञ स न द सर कड झञ ल ल स रलञ तर इत य द. ह एक द र घकञ ल न अवस थ आह. उपलब ध र जगञ र व कञ मगञ रञ च क शलय यञ त ल त ञ वत म ळ स रचनञ त मक ब र जगञ र ननमञ ग ण ह त. उदञ.१) घ डञ गञ ड च जञ गञ आतञ ऑ ररक षञ न घ तल आह. २) स गणकञ म ळ कल खक ब र जगञ र झञ ल कञ रण त यञ च क शलय व उपलब ध र जगञ रञ त त ञ वत आह. र जगत र आण ब र जगत र (लत ख) वर ष कत मगत र शत श रम शत ब र जगत र ब र जगत र चत दर (टक र वत र ) १९९३-१९९४ ३८१.९४ ३७४.४५ ७.४९ २.० १९९९-२००० ४०६.८५ ३९७.८८ ८.९७ २.२ २००४-२००५ ४६८.७३ ४५७.५६ ११.१७ २.४ २००९-२०१० ४७२.३२ ४६२.४९ ९.८४ २.१ २०११-२०१२ ४८३.७५ ४७२.९१ १०.८४ २.२ त त क र.७.१ सत : इक न म क व प नलन कल व कल (७ ज न २०१४)

56 त म ह लत मत ह त आह कत? रत ज यत टनहत य भत र त ल ब र जगत र च दर (२०१५-१६) क रमत क रत ज य ब कत र चत दर (प रत १०००) क रमत क रत ज य ब कत र चत दर (प रत १०००) १ न तप रञ १९७ १६ मण प र ५७ २ स क म १८१ १७ ओड शञ ५० ३ क रळ १२५ १८ पशशचम ब गञ ल ४९ ४ ह मञ चल प रद श १०६ १९ म घञ लय ४८ ५ आसञ म ९६ २० हर यञ णञ ४७ ६ अर णञ चल प रद श ८९ २१ मधयप रद श ४३ ७ नञ गञ ल ड ८५ २२ तञ नमळनञ ड ४२ ८ झञ रख ड ७७ २३ आ ध रप रद श ३९ ९ उत तरप रद श ७४ २४ म झ रञ म ३० १० जम म आण कञ शम र ७२ २५ त ल गण २८ ११ रञ जस रञ न ७१ २६ महञ रञ ष ट २१ १२ उत तरञ ख ड ७० २७ छत त सगड १९ १३ ग वञ ६१ २८ कनञ ग क १५ १४ प जञ ब ६० २९ ग जरञ त ०९ १५ ब हञ र ६० सत : र जगञ र-ब र जगञ र चञ पञ चवञ वञ नषग क सवध क षण अहवञ ल (२०१५-१६), रञ रत सरकञ र श त पत ह : वर ल तक त यञ च य क रमञ कञ च य अञ कड वञ र च य आधञ र द सर चत र थक (Q २ ) कञ ढञ आण मध यभ ग य णञ ऱ य रञ ज य च नवरञ जन म लय श धञ. ब र जगत र च कत रण : १) र जगत रव रह त वत ढ : रञ रतञ त ल र जगञ रञ च य वञ ढ चञ दर हञ आर थ क व द ध प क षञ ञ र कम आह. वञ ढत यञ श रमशत लञ सञ मञ व न घ ण य इतकञ त प र सञ नञ ह. त यञ म ळ ब र जगञ र प रच ड वञ ढल ल आह. २) श रमश ल वत ढ : म त य दर व गञ न घ लञ असतञ नञ जनमदर म त र त य च प रमञ णञ त कम न झञ लयञ न द शञ च ल कस ख य म त र वञ ढल आह. यञ म ळ श रमशक त चञ व स त र झञ ल लञ अस न त य त न ब र जगञ र वञ ढल ल आह. ३) यत टत क करणत चत अत रर वत पर : रञ रतञ त मन षयबळ म बलक प रमञ णञ त उपलब ध आह. कञ यग क षमत न कञ म करणञ ऱ य मन षयबळञ म ळ द शञ कड श रमप रधञ न उत प दनञ च त त वञ परण स ईच असत. पर त, उद गञ बर बरच श त क ष त र त द ख ल कञ मगञ रञ च य जञ ग रञ डवलञ चञ वञ पर ह त आह. ज थ रञ डवल म ठ य प रमञ णञ त उपलब ध आह आण मन षयबळ मयञ ग नदत आह त थ स वय चल त य त र चञ वञ पर य ग य ठरत. इतर अत य ध न क त तज ञ नह तर कस गत व न य यय आह, पण रञ रतञ सञ रख य द शञ त अशञ ध रणञ म ळ ब र जगञ र त वञ ढ ह त आह. ४) क शल य व कत स कत य थक रमत चत अभत व : रञ रतञ च य ल कस खय चञ म ठञ रञ ग अश क ष त व अक शल मन षयबळञ चञ आह. रञ रत य उद गञ नञ प रक अस श क षण क अभयञ सक रम मयञ ग नदत स वर पञ त उपलब ध आह त. व य वसञ नयक व क शलय व कञ स अभयञ सक रमञ च कमतरतञ असलयञ म ळ उद गञ नञ लञ गणञ र क शल मन षयबळ उपलब ध ह त नञ ह. ५) र जगत रत च अ प क षत : रञ रतञ त ल स श क ष त ब र जगञ र 46

57 पञ ढरप शञ वयवसञ यञ त न कर करण य स तयञ र असतञ त. नञ व नयप र ण व उद मश लत च य कमतरत म ळ स वय र जगञ रञ चञ अरञ व द स न य त. ज पय त अप क ष त पगञ र आण कञ मञ च य स वर पञ न सञ र र जगञ र म ळत नञ ह त पय त पदव धञ रक ब र जगञ र रञ हण य स पस त करतञ त. ६) श त च ह गत म सवर प : रञ रतञ त ल श त हञ वयवसञ य ह गञ म स वर पञ चञ आह. श त पञ वसञ वर अवल ब न आह. जलस चनञ च य स व धञ चञ अरञ व, कम प रत च स प क जम न, कञ लबञ ह य उत प दन त त, प रमञ नणत ब यञ णञ च व खतञ च कमतरतञ असलयञ म ळ श त च उत प दकतञ कम झञ ल आह. वर ष त न कञ ह मह न य सञ ठ र जगञ र म ळत आण कञ ह मह न र जगञ र उपलब ध नसत, त य म ळ श तमज रञ च य श रमशक त चञ वञ पर ह त नञ ह. ७) आर थ क व कत सत चत कम दर : रञ रतञ चञ एक ण आर थ क व कञ स दर कम आह. औद नगक व स त रञ च य अरञ वञ म ळ स चनञ च य स व धञ चञ अरञ व, खत, पञ यञ र त स व धञ चञ अरञ व ननमञ ग ण ह त. यञ चञ पर णञ म म हणज च र जगञ रञ च य स ध ग र म ण क ष त र त प र शञ प रमञ णञ त उपलब ध नसलयञ न वञ ढत य श रमशक त लञ सञ मञ व न घ ऊ शकत नञ ह. ८) ग र म ण ल कस ख य च सरलत तर : र जगञ रञ च य श धञ सञ ठ ग र म ण रञ गञ त न नञ गर रञ गञ त ल कस खय च सञ तत य न स रलञ तर ह त आह. त य म ळ नञ गर रञ गञ त ब र जगञ र च प रमञ ण वञ ढत आह. त महत लत मत ह त हव : ब र जगत र च पर णत म आर थ क पर णत म सत मत टजक पर णत म १) मञ नव स सञ धनञ चञ १) सञ मञ नजक तणञ व अपवयय आण अशञ ततञ २) कलयञ णकञ र य जनञ च य २) मञ नव म लयञ चञ अ मलबजञ वण चञ अरञ व ऱ ह स ३) दञ र द र य व उत पन न व षमतञ ३) अगनतकत ४) अन पचञ र क क ष त र च वञ ढ ५) अन त प दक ल कस खय चञ वञ ढतञ रञ र त महत लत मत ह त हव : ब र जगत र कम करण यत च सत मत न य उ पत य १) श त क ष त र चञ व कञ स २) पयञ ग य वयवसञ यञ च स य ३) पञ यञ र त स व धञ चञ व कञ स ४) श क षण पद धत त ल स धञ रणञ ५) पयग नञ चञ व कञ स ६) श रमप रधञ न उत प दन त त र चञ वञ पर ७) मञ नहत त तज ञ न व स द शवहनञ चञ व स त र ८) व य वसञ नयक प रश क षण व क शलय व कञ सञ सञ ठ तरत द ९) ग र म ण औद ग करण १०) स वय र जगञ रञ लञ प र रणञ भत र त ल ब र जगत र कम करण यत सत ठ शत सनत न क र ल ल य व श ष उ पत य य जनत : १) र जगत र हम य जनत (EGS) : र जगञ र हम य जनञ ह सर वप रथम महञ र ष ट र सरकञ रन २८ मञ चग १९७२ र ज स र क ल. यञ चञ प रम ख उद द श ग र म ण जनत सञ ठ उत प दनक षम र जगञ र प रव ण अस न, ग र म ण ब र जगञ रञ च व दञ ररद र यञ च समस य स डव ण हञ आह. यञ य जन अ तर गत सरकञ रन क मञ न र जगञ र प रव ण य च हम द ल ल आह. यञ य जन च महञ रञ ष ट र त ल यश पञ हतञ रञ रतञ त ल इतर रञ जयञ न ह य जनञ अ मलञ त आणल आह. २) सवण थज य त ग र म सव य र जगत र य जनत (SGSY) : ह य जनञ एप र ल १९९९ मधय एक त म क ग र म ण व कञ स कञ यग क रम (IRDP) व इतर य जनञ च प नर गठन कर न स र करण य त आल आह. ह ग र म ण रञ गञ त ल गर बञ सञ ठ एकम व स वय र जगञ र य जनञ आह. ३) सवण थज य त शहर र जगत र य जनत (SJSRY) : ह य जनञ ड स बर १९९७ मधय स र झञ ल आह. ह य जनञ शहर ब र जगञ र ञ नञ व अर ध र जगञ रञ नञ ञ यद श र र जगञ र प रव त. यञ मधय स वय र जगञ र, मह लञ स वय र जगञ र कञ यग क रम, र जगञ र प र त स हनञ सञ ठ क शल प रश क षण व 47

58 शहर व तन र जगञ र कञ यग क रम सञ मञ वल ल आह त.यञ य जन सञ ठ क र सरकञ र ७५% व रञ जय सरकञ र २५% खर च करत. ४) प र त नम त र जगत र य जनत (PMRY) : ह य जनञ १९९३ पञ स न लञ ग क ल अस न यञ य जन अ तर गत लञ ख स श क ष त ब र जगञ र तर णञ नञ शञ शवत स वर पञ च य स वय र जगञ रञ च य स ध उपलब ध झञ ल य आह त. ५) ग र म ण य वक प रश क षण व स वय र जगत र य जनत (TRYSEM) : ग र म ण तर णञ मधय ब र जगञ र च समस य स डव ण यञ उद द शञ न यञ य जन चञ प रञ र भ १९७९ सञ ल झञ लञ. तस च यञ य जन च धय य सञ धञ रणत २ लञ ख ग र म ण य वकञ नञ दरवषग प रश क षण द ऊन त यञ नञ स वय र जगञ रञ सञ ठ प रव त त करण ह आह. TRYSEM ह य जनञ स वणग जय त ग र म स वय र जगञ र य जन त १९९९ मधय व ल न करण य त आल. ६) जवत हर र जगत र य जनत (JRY) : मञ गञ सल लयञ १२० नजलह यञ नञ र जगञ र प रव ण य च य ह त न १ एप र ल १९८९ मधय सरकञ रन जञ ह र क ल ल नव न व तन र जगञ र य जनञ म हणज जवञ हर र जगञ र य जनञ ह य. एप र ल १९९९ पञ स न ह य जनञ ग र म ण रञ गञ सञ ठ मयञ ग नदत रञ ह न जवञ हर ग र म सम द ध य जनञ (JGSY) यञ नञ वञ न ओळखल जञ त. ७) महत त मत गत ध रत ष ट र य ग र म ण र जगत र हम य जनत (MGNREGS) : २ ऑक बर २००९ पञ स न रञ ष ट य ग र म ण र जगञ र हम य जन च नञ व महञ त मञ गञ ध रञ ष ट य ग र म ण र जगञ र हम य जनञ अस करण य त आल आह. यञ य जन अ तर गत एकञ नवत त य वषञ ग त ग र म ण रञ गञ च य प रत य क क बञ त ल क मञ न एक प र ढ वयक त लञ अक शल स वर पञ च कञ म उपलब ध कर न द ण य च हम व क मञ न १०० द वस व तन द ण य च हम द ल जञ त. ८) द नद यत ळ उ पत ध यत य ग र म ण क शल य य जनत -२०१४ : ग र म ण व कञ स म त र लयञ न २३ सप ट बर २०१४ र ज क शलय प रश क षण कञ यग क रमञ श स लग न असल ल ह एक महत त वञ च य जनञ जञ ह र क ल. यञ य जन च धय य दञ र द र य कम करण, ञ यद श र व शञ शवत र जगञ र न यम त व तन द ऊन प रव ण असञ आह. यञ कञ यग क रमञ अ तर गत गर ब क बञ त ल १५-३५ वय ग ञ च य ग र म ण य वकञ नञ त न मह न य च य प रश क षणञ न तर न य क त द ल जञ त. ९) क शल य व कत स आण उद जक त व कत सत सत ठ च रत ष ट र य ध रण (२०१५) : क शलय व कञ सञ सञ ठ पह ल रञ ष ट य ध रण २००९ मधय जञ ह र करण य त आल. ह धञ रण खञ जग क ष तञ त ल सहरञ ग नवउपक रमश ल उपक रमञ नञ प र त स हन द त. यञ य जन चञ म खय उद द श म हणज स य जन क शलय वञ ढव न व व ध घ कञ नञ बळक द ण हञ अस न यञ त खञ ल ल बञ ब चञ समञ व श ह त. १) उद जकश ल स स क त लञ प र त स हन द ण. २) उद जकञ नञ प र त स हन द ऊन उद ग वयवसञ यञ च पयञ ग य उपलब ध कर न द ण. ३) मह लञ नञ उद गश ल बनण य स प र त स हन द ण. १०) स त थ अ प इ टड यत प ढत कत र : स ञ ग अप इ ड यञ प ढञ कञ र हञ उपक रम शञ सनञ न जञ न वञ र २०१६ मधय स र क लञ. रञ रतञ त ल ह तकर आण प रनतरञ स पन न तर णञ नञ प र त स ह त करण य स व उद ग उरञ रण य स बळ द णञ र एक नञ व नयप र ण आण जनकलयञ णकञ र बञ ब आह. ११) प र त नम त क शल य व कत स य जनत (२०१६-२०२०) : यञ य जन चञ म खय उद द श तर णञ मधय क शलय व कञ स करण हञ आह. यञ य जन अ तर गत य वकञ नञ यशस व र त य क शलयनवकञ स प रश क षण कञ यग क रम प र ण क लयञ बद दल म बदलञ प शञ च य स वर पञ त द ऊन क शलयनवकञ सञ स प र त स हन द ल जञ त. यञ सञ ठ शञ सनञ न २०२० पय त ` १२ हजञ र क च तरत द क ल आह. 48

59 सवत ध यत य प र. १. व स गत शब द ओळखत : १) शहर रञ गञ त ल ब कञ र - स श क ष त ब कञ र, औद नगक ब कञ र, छ प ब कञ र, तञ न तक ब कञ र २) रञ जयञ चञ ब र जगञ र च य दरञ चञ चढतञ क रम- ग वञ, प जञ ब, महञ र ष ट र, न तप रञ ३) र जगञ र हम य जनञ १९७२, जवञ हर र जगञ र य जनञ १९८९, स वणग जय त ग र म स वय र जगञ र य जनञ १९९९, पयग नञ चञ व कञ स प र. २. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न स पष करत : १) ह स न श ख यञ न त यञ च य श तञ त ल कञ म यञ व ळ स आध प क षञ सञ त मज र कम वञ पर न क ल तर उत पञ दन त वढ च रञ नहल. २) नव न त तज ञ नञ च य वञ परञ म ळ छपञ ई उद गञ त अन क कञ मगञ रञ च र जगञ र कम झञ ल. ३) सत शच पदवय त तर श क षण प र ण झञ ल आह व त आत रत न न कर च य प रत क ष त आह. ४) महञ रञ ष ट र त ल कञ ह रञ गञ त त खर पञ च प क च ह तञ त त यञ म ळ यञ रञ गञ त ल र जगञ र ऑक बरपय त असत. प र. ३. सहस ब ध प र ण करत : १) ह गञ म ब र जगञ र : पयग न मञ गग दर शक :: पदव धञ रक २) प रच न न ब र जगञ र :: नञ गर ब र जगञ र : औद नगक ब र जगञ र ३) स घर षजनय ब र जगञ र : कचचयञ मञ लञ चञ अरञ व :: वयवसञ यञ त ल चढ-उतञ र ४) महञ त मञ गञ ध रञ ष ट य ग र म ण र जगञ र हम य जनञ (MGNREGS) : व तनञ च हम द णञ रञ र जगञ र :: ग र म ण तर णञ सञ ठ स वय र जगञ र व प रश क षण (TRYSEM) : ५) स सञ धनञ चञ अपवयय :: सञ मञ नजक पर णञ म : मञ नव म ल य चञ ऱ ह स प र. ४. खत ल ल त यत च न र क षण कर न व चत रल ल यत प रश न च उत तर ल हत. ब र जगत र च प रकत र ग र म ण ब र जगत र ह गञ म ब र जगञ र तञ न तक ब र जगञ र छ प /प रछन न ब र जगञ र स घर षजनय ब र जगञ र स श क ष त ब र जगञ र शहर ब र जगत र चक र य ब र जगञ र औद नगक ब र जगञ र स रचनञ त मक ब र जगञ र १) एक ज य दञ कञ मगञ र कञ मञ वर घ तल य न उत पञ दनञ त वञ ढ ह त नञ ह आण कञ मगञ रञ लञ कम क ल य स उत पञ दनञ त घ ह ह त नञ ह ह क णत यञ प रकञ रच ब र जगञ र आह. २) स गणकञ च य वञ परञ म ळ कञ मगञ रञ लञ कञ मञ वर न कम क ल ह क णत यञ प रकञ रच ब र जगञ र आह. ३) मञ नहत क ष त र त ल म द म ळ शरद अम र क त न रञ रतञ त परत आलञ. ह क णत य प रकञ रच ब कञ र आह. ४) पदव धर अस नह वस त घर बस न आह. प र. ५. खत ल द ल ल यत ब र जगत र च यत दरत च यत आ त र पटहल चत - र थक (Q १ ) आण त सर चत र थक (Q ३ ) कत ढत : वर ष ब र जगत र चत दर % २००९ ३.७५ २०१० ३.५४ २०११ ३.५३ २०१२ ३.६२ १०१३ ३.४६ २०१४ ३.४१ २०१५ ३.४९ २०१६ ३.५१ २०१७ ३.५२ प र. ६. खत ल ल प रश न च सटवस र उत र ल हत : १) औद नगक ब र जगञ र च प रकञ र स पष करञ. २) रञ रतञ त ल ब र जगञ र च कञ रण स पष करञ. ३) ब कञ र कम करण य सञ ठ शञ सनञ न क ल लयञ उपञ यय जनञ स पष करञ. 49

60 प रकरण - ८ : भत र त ल दत र द र य आक त ८.१ दत र द र य प रस त वनत : दञ र द र य ह रञ रत य अर थवयवस र सम र ल एक प रम ख आव ह न अस न आर थ क व सञ मञ नजक घ कञ श न गड त आह. कञ ह वयक त क वञ सम हञ लञ समञ जञ पञ स न व चत करणञ रञ घ क म हण न दञ ररद र यञ कड पञ नहल जञ त. म लभ त गरजञ पञ स न व चत रञ हण क वञ उपलब ध स ध नञ कञ रण यञ म ळ समञ जञ त ल कञ ह वयक त क वञ सम ह म खय प रवञ हञ पञ स न द र जञ तञ त. आक त ८.१ ह दञ र द र य यञ स कलपन च मञ नहत द त. रञ रतञ त ल दञ ररद र यञ लञ द र घ इत हञ स आह. नर न श कञ ळञ त हस त व क न र द गञ चञ ऱ ह स, सञ धन सञ मग च आर थ क न सञ रण, दडपशञ ह च आर थ क ध रण, सञ तत य न पडणञ र द षकञ ळ इत य द कञ रणञ म ळ रञ रत य ल कस खय चञ म ठञ रञ ग दञ ररद र यञ त ज वन जगत ह तञ. स व त त यञ न तरच य कञ ळञ त दञ र द र य न र म लन कञ यग क रमञ वर रञ रत सरकञ रन भर द लञ आह. दञ र द र य न र म लनञ सञ ठ रञ रत सरकञ रन आर थ क न य जन, आर थ क स धञ रणञ, गर ब ह ञ ओ यञ सञ रख दञ र द र य न र म लन कञ यग क रम रञ बव ल आह त. यञ म ळ म ठ य प रमञ णञ वर दञ र द र य कम ह ण य स मदत झञ ल आह. दत ररद र यत चत अर थ : पञ र पर क अरञ ग न सञ र दञ र द र य म हणज समञ जञ त ल वयक त 50 प र शञ उत पन न अरञ व अन न, वस त व न वञ रञ यञ म लभ त गरजञ प र ण कर शकत नञ ह अश स थ त ह य. बह आ यत म दत र द र य : दञ ररद र यञ च पञ र पर क स कलपनञ क वळ म लभ त गरजञ श न गड त ह त, पर त आध न क य गञ त दञ ररद र यञ च य स कलपन च व य प त वञ ढल. म हण न बह आयञ म दञ ररद र यञ च स कलपनञ उदयञ स आल. बह आयञ म दञ र द र य म हणज भ त क व अभ त क पर मञ णञ पञ स न व च त रञ हण ह य. भ त क पर मञ णञ चञ स ब ध अन न, वस त, न वञ रञ, आर ग य, श क षण, व ज, रस त बञ धण, प ण य च य श द ध पञ ण य च उपलब धतञ यञ च य श स ब ध त आह. तस च अभ त क पर मञ णञ चञ स ब ध समञ जञ त ल व व ध भ दञ र दञ श स ब ध त आह. त महत लत मत ह त हव : प रत. अमत य थ स न यञ च य मत, दञ र द र य म हणज क वळ प सञ कम असण नवह तर मञ नव ज वनञ त अनञ नरग क क षमत चञ अरञ व असण ह य. यञ क षमतञ चञ स ब ध आर थ क, सञ मञ नजक व रञ जक य स व त त यञ श असत. प ष क व प र स अन न, आर ग य च स व धञ, श क षण क स व धञ, रञ जक य व नञ गर स व त त य इत य द च य कमतरत चञ स ब ध दञ ररद र यञ श य त. त महत लत मत ह त आह कत? रञ रत य अर थतजज व रञ रतरत न प रस क र सन म न त प रञ. अमर त य स न यञ नञ १९९८ मधय कलयञ णकञ र अर थशञ स त, सञ मञ नजक न वड च स द धञ त, प रत. अमत य थ स न समञ जञ त ल अत द र बल घ कञ च य समस य बञ बत र च यञ सञ रख य य गदञ नञ बद दल अर थशञ स तञ चञ न ब ल स म त प रस क र प रदञ न करण य त आलञ. त य च य 'Poverty and Famines': An

61 Essay on Entitlement and Deprivation (१९८१): यञ प स तकञ त आर थ क द र बल घ कञ च य व दनञ चञ व चञ र तर आह च, त य चबर बर त य च य उत पन न वञ ढ बञ बतच व चञ र मञ डल आह त. तस च आर थ क व द ध सञ ठ सञ वग जन क आर ग य व श क षणञ त ल स धञ रणञ सञ रख य सञ मञ नजक स धञ रणञ वर रञ षय क ल आह. सत गत पत ह : रञ रतञ च य अर थवयवस र च नवरञ गण ग र म ण व शहर रञ गञ मधय जञ णवत. द शञ त उत पन न आण स पत त च न य यय व तरण आह. सर व नञ गर कञ नञ समञ न श क षण, आर ग य, ऊजञ ग व प ण य च पञ ण म ळत. द शञ मधय भ क, उपञ समञ र व क प षण इत य द नदस न य त नञ ह. द शञ मधय स वच त च य स व धञ चञ अरञ व आह. सर व रञ जयञ मधय दञ ररद र यञ च प रमञ ण समञ न आह. दत ररद र यत च यत स कल पनत : रञ रतञ त ल दञ र द र य ह बह आयञ म आह. रञ रतञ त दञ ररद र यञ च य न रप क ष दञ र द र य व सञ प क ष दञ र द र य अशञ प रम ख स कलपनञ आह त. अ) टनर प क ष दत र द र य : न रप क ष दञ र द र य ह क मञ न उपभ गञ च य गरजञ न सञ र म जल जञ त. न य जन आय गञ न सञ र ग र म ण क ष त र मधय दरर ज प रत वयक त उषमञ कञ च प रमञ ण २४०० उषमञ क अस न, शहर क ष त र मधय २१०० उषमञ क इतक आह. प रत य क वयक त लञ सरञ सर २२५० उषमञ कञ च गरज असत. नकमञ न उत पन न च य अरञ वञ म ळ अन नञ मध न उषमञ कञ च समञ धञ नकञ रक अश पञ तळ प रञ प त न झञ लयञ म ळ न रप क ष दञ र द र य वञ ढत. बह तञ श प रमञ णञ त ह दञ र द र य जगञ त ल व कसनश ल द शञ मधय आढळ न य त. पर णञ मकञ रक दञ र द र य उपञ यय जन द वञ र न रप क ष दञ ररद र यञ च न र म लन ह ऊ शकत. 51 श त पत ह. न रप क ष दञ र द र य असल ल य ५ द शञ च नञ व जञ गत क ब क च य अद यञ वत अहवञ लञ त न श धञ. ब) सत प क ष दत र द र य : सञ प क ष दञ ररद र यञ च स कलपनञ स पष करण अवघड आह. नवनवध रञ हञ ण मञ नञ च य दर ज च त लनञ क लयञ न तर सञ प क ष दञ ररद र यञ च कलपनञ य त. यञ दञ ररद र यञ चञ अभयञ स उत पन न पञ तळ, स पत त, उपभ ग खर च, आर थ क नननषक रयतञ (ब र जगञ र, व द धत व इत य द ) यञ च य परस पर त लन मध न क लञ जञ त. सञ प क ष दञ र द र य ह जगञ त ल सर व द शञ मधय अञ ढळ न य त. सञ प क ष दञ र द र य प र णपण न र म लन करतञ य त नञ ह. य ग य ध रण व उपञ यय जनञ म ळ सञ प क ष दञ ररद र यञ च न र म लन कञ ह प रमञ णञ त ह ऊ शकत. दत र द र यर षत : दञ र द र यर षञ ह अश कञ लपन क र ष आह ज गर ब व गर ब तर यञ मधय वगग करण करत. त प रत य क वयक त च य द न द न खचञ ग श न गड त असत. व व ध सनमत यञ आण अभ य सग ञ न दञ र द र यर ष च स कलपनञ व व ध प रकञ र स पष क ल आह. न त आय गञ न दञ र द र य न र म लनञ सञ ठ न मल लयञ कञ यग ग ञ च य व य खय न सञ र सञ मञ नजकद ष टञ म लभ त गरजञ रञ गव ण य सञ ठ लञ गणञ ऱ य वस त व स वञ खर द करण य कर तञ ज खर च य त त य प रञ र भ क खचञ ग च य पञ तळ स दञ र द र यर षञ म हणतञ त. दञ र द र यर ष च प रम ख उद द श खञ ल लप रमञ ण : १) दञ र द र यर ष च य वर (APL), दञ र द र यर ष च य खञ ल (BPL) असणञ र ल कस ख य ठरव ण. २) क बञ च य उपभ ग खचञ ग वर न दञ ररद र यञ च ओळख प नवण. ३) व ळ व ळ दञ ररद र यञ चञ मञ ग वञ घ ऊन प रद शञ च त लनञ करण. ४) दञ र द र य न र म लन कञ यग क रमञ सञ ठ आवशयक खचञ ग चञ अ दञ ज बञ धण. दञ र द र यर षञ ह प रत य क रञ ष ट र न सञ र बदलत. जञ गत क ब क च य अहवञ लञ न सञ र दञ र द र यर षञ ह २०११ च य

62 क मत न सञ र दरड ई दर द वश $१.९० इतक क रयशक त च य समञ नत वर आधञ र त आह. क रयशत च य (PPP) आधञ रञ न सञ र रञ रतञ त ल २१.२% ल कस ख य दञ र द र य र ष खञ ल आह. सत गत पत ह : खञ ल द ल लयञ उत पन न मन ऱ य त वयक त च उत पन न न सञ र वगग करण करञ. १) क तञ कञ मगञ र २) द कञ नञ त ल व क र तञ ३) बह रञ ष ट य क पन मध ल म ख य ध कञ र (CEO) ४) क पन मध ल व श षञ नधकञ र उच चञ क उत पन न उच च मधयम उत पन न मधयम उत पन न कम उत पन न उत पन न मन रत दत ररद र यत च प रकत र : १) ग र म ण दत र द र य : ग र म ण रञ गञ त ल नवनशष क ष तञ त ल ल कञ नञ म ळ गरजञ पञ स न व च त रञ हण यञ लञ ग र म ण दञ र द र य अस म हणतञ त. ह दञ र द र य स मञ त व अलपर धञ रक श तकर, भ म ह न श तमज र, क तञ कञ मगञ र, इत य द मधय द स न य त. श त त ल कम उत प दकतञ, द षकञ ळ, न क ष ग र म ण पञ यञ र त स व धञ, पयञ ग य र जगञ रञ च कमतरतञ, ग र म ण कर जबञ जञ र पणञ, न रक षरतञ इत य द म ळ ग र म ण दञ ररद र यञ त वञ ढ झञ ल आह. २) शहर दत र द र य : शहर रञ गञ त ल नवनशष क ष त र त ल ल कस खय त म ळ गरजञ च कमतरतञ असत त यञ स शहर दञ र द र य म हणतञ त. शहर दञ र द र य म ठ य प रमञ णञ त ग र म ण रञ गञ त ल ल क ञ च झञ ल ल वञ ढत स थलञ तर, न परवडणञ र घर, न रक षरतञ, म द गत न औद नगक व द ध व पञ यञ र त स व धञ च कमतरतञ यञ कञ रणञ म ळ वञ ढत आह. शहर दञ ररद र यञ म ळ झ पडप वञ ढ व अन पचञ र क क ष त र त वञ ढ ह त तस च कञ यदञ व स वयवस र चञ प रशन ननमञ ग ण ह त. श त पत ह : अन पचञ र क क ष त र बद दलच मञ नहत ग ळञ करञ व त मच य न र क षणञ न सञ र कञ ह उपक रम नम द करञ. त महत लत मत ह त आह कत? दञ र द र यर ष च य वर रञ हण य सञ ठ खञ ल ल बञ ब आवशयक आह त (खत द) अन न पदत र थ धञ नय, डञ ळ, द ध, द ग धजनय पदञ र थ, म ठ व सञ खर, ख द यत ल, अ ड, मञ स व मञ स, रञ जयञ, फळ, मसञ ल, प य, प रक र यञ क ल ल ख द य ह कर न पहत : इतर घटक इ धन आण व ज, व द क य, करमण क, न कञ ऊ वस त, कपड, रञ ड, अ थर ण-पञ घर ण, पञ दत र ण, श क षण, स वच तञ प रसञ धनञ च य वस त, प रवञ स रत तञ. १) दर मह न य लञ त मच य घरञ त खर द क ल य जञ णञ ऱ य ख द य आण खञ द तर पदञ र थ च यञ द तयञ र करञ. २) त मच य क बञ त चञ ल क मत न सञ र दरमहञ क लञ जञ णञ रञ एक ण उपभ ग खर च दञ खवञ. ३) क बञ चञ दरमहञ यञ न सञ र खर च क त त सञ गञ. भत र त ल दत ररद र यत चत व स त र : एक ण ल कस खय त ल दञ ररद र यञ च प रमञ ण ह दञ र द र य ग ण त तरञ न म जल जञ त. त य वर न दञ ररद र यञ चञ व स त र न शशचत क लञ जञ त. रञ रतञ त ल दञ र द र य व स त रञ चञ अभयञ स करण य सञ ठ व यशत क स तरञ वर अर थशञ स तज ञ न, स श धन स स थ न य गदञ न द ल आह. १९६२ पञ स न न य जन आय गञ न व व ध कञ म करणञ र कञ यग क षम कञ यग ग, तजज सम त रञ रतञ त ल दञ ररद र यञ च य म जण सञ ठ न मल य आह त. दत ररद र यत चत अ दत ज प वग च दञ र द र यर षञ ह उषमञ कञ च य उपभ गञ वर अवल ब न ह त. त यञ त इतर वस त च य उपभ गञ चञ समञ व श नवहतञ. रञ रत 52

63 सरकञ रन व ळ व ळ दञ र द र यर षञ म जण य सञ ठ व गव गळ य सनमत यञ च न य त क ल. ड. स. र गरञ जन यञ च य अधयक षत खञ ल २०१२ सञ ल तजज ञ चञ एक ग न मलञ ह तञ. यञ ग ञ न २०१४ मधय सञ दर क ल लयञ अहवञ लञ न सञ र ग र म ण व नञ गर रञ गञ कर तञ दञ र द र यर षञ न शशचत क ल त प ढ लप रमञ ण : तक त क र. ८.१ मधय र गरञ जन ग ञ च य अहवञ लञ न सञ र दञ ररद र यञ चञ अ दञ ज दर शव लञ आह. दत ररद र यत चत दर (२०११-१२) दत र द र यर षत दत र द र य ग ण त तर(%) (उ पभ ग खर च र प यत ) ग र म ण शहर ग र म ण शहर एक ण र.९७२/- प रत मह नञ र.३२/- प रत द वस प रत वयत र.१४०७/- प रत मह नञ र.४७/- प रत द वस प रत वयत ३०.९% २६.४% २९.५% तक त क र. ८.१ सत : रञ रत सरकञ र, न य जन आय ग अहवञ ल (ज न २०१४) रत ज य र ज यन हत य दत ररद र यत च क र वत र दत ररद र यत चत दर (२०११-१२) टक र वत र रत ज य दत ररद र यत चत दर (२०११-१२) टक र वत र आ ध रप रद श ९.२० क रळ ७.१ आसञ म ३१.९ मधयप रद श ३१.७ ब हञ र ३३.७ महञ रञ ष ट १७.४ छत त सगड ३९.९ ओड सञ ३२.६ ग जरञ त १६.६ प जञ ब ८.३ हर यञ णञ ११.२ रञ जस रञ न १४.७ ह मञ चल प रद श ८.१ तञ नमळनञ ड ११.३ जम म आण कञ शम र १०.४ उत तरप रद श २९.४ झञ रख ड ३६.९ उत तरञ ख ड ११.३ कनञ ग क २०.९ पशशचम ब गञ ल १९.९ तक त क र.८.२ सत : आर थ क पञ हण अहवञ ल २०१७-१८ श त पत ह : वर ल मञ नहत च य आधञ र त सर चत र थक (Q ३ ) व दहञ व शतमक (P १० ) कञ ढञ व त यञ न सञ र रञ जयञ च नञ व ल हञ. 53 दत ररद र यत च कत रण : रञ रतञ त ल दञ ररद र यञ च कञ रण खञ ल लप रमञ ण आह त. १) ल कस ख य चत व सफ : जलदगत न वञ ढणञ ऱ य ल कस खय च य मञ नञ न गरजञ रञ गवण य सञ ठ असणञ ऱ य सञ धनस पत त च वञ प असमञ न आह, त य म ळ म खय गरजञ प र ण न झञ लयञ न दञ ररद र यञ चञ व स त र झञ लञ आह. २) आर थ क व द ध चत म द व ग : श त व औद नगक क ष त र त ल म द गत न ह णञ र व द ध आण रञ ष ट य उत पन न व दरड ई उत पन न त ल व द ध दर स स गत नञ ह. बऱ य च रञ जयञ त सरञ सर रञ ष ट य उत पन न प क षञ दरड ई उत पन न कम आह. यञ म ळ दञ र द र य ननमञ ग ण ह ऊन ल कञ च य रञ हण मञ नञ चञ दजञ ग खञ लञ वल लञ आह. ३) ब र जगत र व अर ध ब र जगत र : ग र म ण व शहर रञ गञ त ल दञ ररद र यञ च प रमञ ण वञ ढण य च कञ रण ब र जगञ र व अर ध ब र जगञ र आह. ४) आर थ क व षम त : म ठ य प रमञ णञ त ल आर थ क व षमत म ळ दञ ररद र यञ च व य प त वञ ढल आह. उदञ. उत पन न, मञ लमत त, उपभ गखर च, कर जस व धञ, श तजम न च वञ प इत य द मधय व षमतञ. ५) पत यत भ त स टव त च द र लभ त : क रयशक त च य अरञ वञ म ळ ऊजञ ग, वञ हत क, स द शवहन, आर ग य व श क षण इत य द पञ यञ र त स व धञ वञ परतञ य त नञ ह त. त यञ म ळ दररर अज न दररर ह त आह त. ६) चलनवत ढ : चलनवञ ढ म हणज सञ तत य न ज वनञ वशयक वस त च य क मत त ह णञ र वञ ढ ह य. उदञ. ख द य पदञ र थ. अन नधञ न य च वञ ढत मञ गण आण कम प रवठ य म ळ क मत त प रच ड वञ ढ ह त. त य म ळ क रय शक त कम ह ऊन गर ब आणख गर ब ह तञ त. अन न स क ञ म ळ ल क ञ मधय उपञ समञ र, क प षण इत य द त वञ ढ झञ ल आह. ७) प रत द श क अस त लन : प रञ द श क अस त लन ह दञ ररद र यञ च एक कञ रण आह. ओर सञ, मधयप रद श, ब हञ र, छत त सगड, झञ रख ड, नसक क म, अर णञ चल प रद श व आसञ म ह रञ जय आर थ क व कञ सञ मधय मञ गञ सल ल अस न त यञ च दञ ररद र यञ च ग ण त तर जञ स त आह. ८) दत ररद र यत च द ष चक र : ह स कलपनञ प रञ. र ग नर नर क स यञ न मञ डल आह. अन क रञ रत य दञ ररद र यञ च य द ष चक रञ त

64 अडकल अस न पर णञ म रञ ष ट य उत पन न त घ, दरड ई उत पन न कम, कम उपभ ग, कम रञ डवल न र म त, कम बचत, कम उत प दन व र जगञ र त घ झञ ल आह. आक त क र.८.२ ह दञ ररद र यञ च द ष चक र स पष करत. कम र जगञ र कम उत पञ दन कम ग तवण क कम रञ ष ट य उत पन न कम दरड ई उत पन न कम रञ डवल न र म त आक त ८.२ दत ररद र यत च द ष चक र ९) इतर घटक : न सर ग क आपत त च प नरञ व त त जञ त, धर म, वर ण व ल गभ दरञ व प रशञ सक य अकञ यग क षमतञ व भ रष ट चञ र सञ वग जन क व तरण पदधत त ल अडथळ कम बचत त महत लत मत ह त हव : दत ररद र यत च पर णत म द शञ च आर थ क प रगत दञ ररद र यञ म ळ लञ बण वर पडत. रञ ष ट य उत पन न व दरड ई उत पन न कम ह त. रञ हण मञ न खञ लञ वल ल असत. बचत, ग तवण क व रञ डवल न र म त कम ह त. आर थ क शक त त व र ह त व स ध च असमञ नतञ ननमञ ग ण ह त. श र म त व गर ब वगञ ग त ञ मतभ द ह तञ त. दञ ररद र यञ म ळ समञ ज व र ष ट रव र ध कञ रवञ यञ यञ मधय वञ ढ ह त. कलयञ णकञ र कञ यग क रमञ वर ल अन दञ न वञ ढ म ळ सरकञ र खचञ ग त वञ ढ झञ लयञ न सञ धनसप त त च असमञ न वञ प झञ ल आह. दञ ररद र यञ म ळ आर थ क हञ लञ ख त व कष प रद ज वन जगञ व लञ गत. दञ ररद र यञ म ळ पयञ ग वरणञ चञ ऱ ह स ह त. त म ह लत मत ह त हव : पत ण यत खत ल ल ज वन ग हस रक षत जम न वर ल ज वन जबत बदत र उ पभ ग शत त आण न यत य शत शव शहर आण स प र षण कम असमत न त ध य यत सत ठ भत ग दत र दत ररद र यत चत अभत व शत शव व कत सत च ध य य नवन र म त व पत यत भ त स टव त चत गल य र जगत र स ध आण आर थ क व कत स भ क र ल नत ह त सवच छ ऊजत थ चत गल आर ग य दजय दत र श क षण ल ग समभत व ट पण यत य ग य पत ण अत सवच छ त स य क त र ष ट र सस न बल ड वहलपम ग लस चञ अहवञ ल सप ट बर २०१५ र ज आ तररञ ष ट य सम दञ यञ न स व कञ रलञ अस न त य त प र णपण सञ मञ नजक, आर थ क व पयञ ग वरणव षयक पर णञ मञ चञ समञ व श क लञ आह. SDGs मधय व शशवक करञ र कर न दञ ररद र यञ च स वर प व पर णञ म प र णपण स पवण यञ चञ समञ व श क लञ आह. त य मधय १७ SDGs अस न १६९ धय य २०३० पय त स पञ नदत करण अस आह. SDGs नञ आकञ र द ण य त रञ रतञ च एक म खय भ म कञ आह. स य क त र ष ट रस घञ च य द ष न रञ रतञ लञ आदरञ च स थ न असलयञ म ळ २०३० यञ वषञ ग पय त दञ र द र य न र म लनञ सञ ठ शञ शवत व कञ सञ च धय य कन बद ध मञ नल ग ल आह. दत र द र य न र म लनत च सत मत न य उ पत य : दञ र द र य न र म लनञ सञ ठ ध रणञ मधय खञ ल ल उपञ य क ल आह त. १) ल कस ख य वर टन य त ण : क ब कल य ण कञ यग क रम व ल कस खय च ध रण यञ म ळ व ळ व ळ ल कस ख य वञ ढ वर न य तण ठ वल आह. २) श त : श त सञ ठ लञ गणञ र आदञ न व कत घ ण य सञ ठ श तकऱ य नञ स वस त दरञ त क ष स व धञ प रव लयञ जञ तञ त. सरकञ रन श तकऱ य नञ स थ र उत पन न म ळञ व म हण न कञ ह प कञ सञ ठ क मञ न आधञ रभ त क मत जञ ह र क लयञ आह त. 54

65 ३) ग र म ण कत म : ग र म ण रञ गञ त ल रस त यञ च बञ धण, लघ जलस चन स व धञ न र म त, ग र म ण व द त करण इत य द कञ मञ द वञ र गर बञ नञ र जगञ र उपलब ध कर न द ल लञ आह. ४) ग र म ण औद ग करण : ग र म ण रञ गञ त र जगञ र प रव ण य सञ ठ लघ उद ग व क र उद गञ नञ प र त स हन द ल आह. ५) क मत न व तन : १९४८ मधय क मञ न व तन कञ यदञ स मत झञ लञ. त यञ अ तर गत मज रञ नञ न य यय म बदलञ द ण य च तरत द करण य त आल आण त यञ त व ळ व ळ बदल करण य त आल. ६) सत व थजन क व तरण व यवसरत : सञ वग जन क व तरण वयवस र द वञ र गर बञ नञ सवलत च य दरञ न श धञ वञ प क द र द वञ र अन नधञ नय व तरण व अन नस रक षञ उपलब ध झञ ल आह. त य म ळ गर ब क बञ मधय अन नधञ न य च न शशचत झञ ल आह. ७) ब कत च रत ष ट र य करण : आर थ क अ तरञ ग व करण य च य ह त न गर ब ल कञ नञ कम व य जदरञ त पतस व धञ उपलब ध कर न द ण य सञ ठ १९६९ व १९८० सञ ल ब कञ च रञ ष ट य करण करण य त आल. ८) प रगत श ल कर ध रण : उत पन न नवषञ मतञ कम करण य सञ ठ प रगत श ल कर पद धत अ मलञ त आल. ९) टशक षण : प रञ रनमक श क षण ह सगळ य नञ म फत व सक त च क ल आह. व द य रयञ च प न दण वञ ढव ण य सञ ठ शञ ळ मधय प यजल, स वच तञ ग ह स व धञ, म ल सञ ठ म फत श क षण, मञ ध य नह भ जन य जनञ ह कञ यग क रम स र क ल आह त. १०) सवस ग हटनमत थण य जनत : ग र म ण व नञ गर रञ गञ त ल गर बञ सञ ठ प नर वसन कञ यग क रम व स वस त दरञ त घर द ण य च स व धञ प रव ल आह. ११) आर ग यत च यत स टव त : गर बञ नञ सवलत च य दरञ त व द क य स व धञ प रव ण य सञ ठ प रञ रनमक आर ग य क र, सरकञ र दवञ खञ न यञ च स थ पनञ करण य त आल आह. १२) क शल य व कत स आण सव य र जगत र : रञ रतञ त र जगञ र न र म त सञ ठ क शलय व कञ स हञ महत त वञ चञ द नष क न मञ नलञ जञ त. यञ सञ ठ क शलयञ वर आधञ र त प रश क षणञ च स ध उपलब ध कर न द ण आवशयक आह. यञ स ध म ळ ल क उद जकतञ क वञ स वय र जगञ रञ सञ ठ प र त सञ ह त ह त ल. ह कर न बघत : अन नस रक ष च य ख त र सञ ठ महञ र ष ट र सरकञ रन त न र गञ च र शनकञ डग स र क ल आह. अन नप रवठञ व ग र हक स रक षण नवरञ ग, महञ रञ ष ट सरकञ र यञ च य न सञ र उत पन न पञ तळ वर आधञ र त र शनकञ डग चञ र ग ओळखञ. पत ढर क र शर ट पवळ ह कर न बघत : खञ ल द ल लयञ म द द य च य आधञ र दञ र द र य न र म लन कञ यग क रमञ स बत ज ड य लञ वञ. अन न स रक षञ, र जगञ र व स वय र जगञ र, श क षण, आर ग य, स वच तञ, आर थ क समञ व शन, ग हननमञ ग ण र जगञ र हम य जनञ स वणग जय त ग र म स वर जगञ र य जनञ जन धन य जनञ स वच रञ रत अभ यञ न सर व नशक षञ अभ यञ न अ त य दय अन न य जनञ महञ त मञ गञ ध रञ ष ट य ग र म ण र जगञ र हम य जनञ प रधञ नम त आवञ स य जनञ रञ ष ट य आर ग य म शन त महत लत मत ह त आह कत? १७ ऑक बर हञ जञ गत क दञ र द र य न र म लन द वस मञ नलञ जञ त. दञ ररद र यञ म ळ आर थ क व कञ सञ त अडथळञ ननमञ ग ण ह त. दञ र द र य न र म लनञ सञ ठ सरकञ रन स र क ल लयञ कञ यग क रमञ वर व ळ व ळ द खर ख करण गरज च असत. त य त ल त र ट व प रगत कम करणञ ऱ य घ कञ वर पर णञ मकञ रक प ररञ व अ मलबजञ वण करञ यलञ हव 55.

66 सवत ध यत य प र. १. टव त न आण तर क प रशन : १) टव त न अ : क ष उत प दनञ त ल वञ ढ बर बर दञ ररद र यञ च य पञ तळ त घ ह त. तर क टव त न ब : हवञ मञ नञ च य स थ त त म ठ य प रमञ णञ वर चढ- उतञ र झञ लयञ म ळ क ष उत पन न त घ झञ ल आह. प यत थ य : १) व धञ न अ सत य आह, पण तर क व धञ न ब असत य आह. २) व धञ न अ असत य आह, पण तर क व धञ न ब सत य आह. ३) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व धञ न ह अ व धञ नञ च बर बर स पष करण आह. ४) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न व धञ न ब ह व धञ न अ च य ग य स पष करण नञ ह. २) टव त न अ : शहर दञ र द र य म खयत व ग र म ण ल कञ मधय स रलञ तरणञ च य प ररञ वञ वर पर णञ म करणञ र आह. क क टव त न ब : ग र म ण ल क ह ग र म ण रञ गञ त ल पञ यञ र त स व धञ, पयञ ग य न कऱ य च कमतरतञ यञ म ळ स रलञ तर त झञ ल. प यत थ य : १) व धञ न अ सत य आह, पण तर क व धञ न ब असत य आह. २) व धञ न अ असत य आह, पण तर क व धञ न ब सत य आह. ३) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व धञ न ह अ व धञ नञ च बर बर स पष करण आह. ४) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न व धञ न ब ह व धञ न अ च य ग य स पष करण नञ ह. ३) टव त न अ : जगञ त ल सर व द शञ मधय सञ प क ष दञ र द र य आढळ न य त. टव त न तर क ब : सञ प क ष दञ र द र य म जण य सञ ठ त लनञ करण य सञ ठ उत पन न पञ तळ त ल फरक हञ फक त एकम व न कष आह. प यत थ य : १) व धञ न अ सत य आह, पण तर क व धञ न ब असत य आह. २) व धञ न अ असत य आह, पण तर क व धञ न ब सत य आह. ३) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व धञ न ह अ व धञ नञ च बर बर स पष करण आह. ४) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न व धञ न ब ह व धञ न अ च य ग य स पष करण नञ ह. ४) टव त न अ : दञ ररद र यञ त प शञ च य कमतरत बर बरच कञ यग क षमत च ह कमतरतञ आढळ न य त. टव त न तर क ब भ क च समञ धञ न न ह ण, आर ग य स व च कमतरतञ, रञ जक य स व त त य नञ कञ रण यञ च र पञ तर दञ ररद र यञ मधय ह त. प यत थ य : १) व धञ न अ सत य आह, पण तर क व धञ न ब असत य आह. २) व धञ न अ असत य आह, पण तर क व धञ न ब सत य आह. ३) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व धञ न ह अ व धञ नञ च बर बर स पष करण आह. ४) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न व धञ न ब ह व धञ न अ च य ग य स पष करण नञ ह. ५) टव त न अ : अन नस रक षञ, गर बञ नञ पतप रवठञ स व धञ, सञ मञ नजक स रक ष तत च हम द ण. टव त न क क ब : प रशञ सक य वयवस र त ल गळत दञ ररर य कञ यम रञ खत. प यत थ य : १) व धञ न अ सत य आह, पण तर क व धञ न ब असत य आह. २) व धञ न अ असत य आह, पण तर क व धञ न ब सत य आह. ३) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न ब व धञ न ह अ व धञ नञ च बर बर स पष करण आह. ४) द नह व धञ न ( अ आण ब ) सत य अस न व धञ न ब ह व धञ न अ च य ग य स पष करण नञ ह. प र. २. व स गत शब द ओळखत : १) र शनकञ डञ ग च र ग - पञ ढर, ह रव, क शर, प वळ २) जञ स त दञ र द र य ग ण त तर - छत त सगड, झञ रख ड, ब हञ र, क रळ ३) उष म क - २४००, १८००, २१००, २२५० प र.३. अर थश स त र य पत र भत टषक शब द सत गत : १) समञ जञ त ल कञ ह नवनशष ल कञ नञ स ध नञ कञ रण... २) दञ ररद र यञ च य स कलपन त भ त क आण अभ त क पर मञ ण सम व ष ट क ल जञ तञ त. ३) ल कञ च य रञ हण मञ नञ च य सञ प क ष दजञ ग च य आधञ रञ वर दञ ररद र यञ चञ अभयञ स क लञ जञ त... ४) दञ ररद र यञ च प र णत न र म लन करतञ य त नञ ह. ५) सञ मञ नजकद ष टञ स व कञ रलयञ जञ णञ ऱ य पञ तळ वर म लभ त मञ नव गरजञ प र ण करण य सञ ठ आवशयक खचञ ग च गरज रञ सत. प र.४. खत ल ल उदत हरणत च यत आ त र स कल पनत ओळख न स कल पनत स पष करत : १) बबनच म लग अत यलप आहञ रञ त न म ळणञ ऱ य कम उष म कञ म ळ अशत झञ ल व त लञ र ग णञ लयञ त दञ खल क ल. २) धनञ ज रञ व म ठ जम नदञ र आह त पर त त यञ च वञ नषग क उत पन न उद जक रञ वबहञ द रञ प क षञ कम आह. ३) उर म च य क बञ च अवस रञ एवढ हञ लञ ख च आह क त यञ नञ अन न, वस त, न वञ रञ सञ रख य गरजञ ह रञ गवतञ य त नञ ह त. ४) स जयच य क बञ लञ प वळ य श धञ वञ प पन तक द व र धञ नय म ळत. ५) रञ ज य मधय कञ ह रञ गञ त भ कबळ ह तञ त, तर कञ ह रञ गञ त अन नञ च नञ सञ ड ह त अस व दञ रक नच त आह. प र. ५. खत ल ल टव त नत श सहमत आहत क वत नत ह त त सकत रण स पष करत. १) ल कस ख य न य तण दञ र द र य द र करण य चञ एकम व उपञ य आह. २) सञ प क ष दञ र द र य जगञ त सवग त आढळत. ३) प रञ द श क अस त लन ह दञ ररद र यञ च एकम व कञ रण आह. प र. ६. खत ल ल प रश न च सटवस र उत र ल हत. १) रञ रतञ त ल दञ ररद र यञ च कञ रण स पष करञ. २) रञ रतञ त ल दञ र द र य न र म लनञ च सञ मञ नय उपञ य स पष करञ. 56

67 प रकरण - ९ : भत र त च १९९१ पत स नच आर थ क ध रण प रस त वनत : रञ रत य अर थवयवस थ आर थ क स क ञ त न जञ त ह त. व द श चलनञ चञ सञ ठञ ज न १९९१ मधय कम झञ लञ. त य त न द न आठवड य पय तच आयञ त करण शक य ह त. ऑगस ट १९९१ मधय चलनवञ ढ १६.७% पय त प ह चल ह त. स रक षण वयवस र वर ह णञ रञ खर च, अन दञ न, कजञ ग वरच व य ज इत य द म ळ सरकञ रचञ खर च महस लञ प क षञ जञ स त ह तञ. समञ जवञ द वयवस र च समञ जञ वर ह णञ र सकञ रञ त मक पर णञ म कम ह त ग ल. यञ प र श वभ म वर नव न बदल आणण गरज च ह त. म हण न रञ रत सरकञ रन १९९१ मधय नव न आर थ क ध रण स व कञ रल. १९८५ मधय स र झञ ल लयञ आर थ क बदल स व कञ रण य च य प रक र य त १९९१ मधय चञ लनञ म ळञ ल. नव न औद नगक ध रण जञ ह र कर न त य मधय अञ म ल ग र बदल स चव ल ग ल. यञ नव न ध रणञ म ळ रञ रत य अर थवयवस थ न करशञ ह च अनञ वशयक न य तण आण शक ष शञ सक य प रक र यञ पञ स न म क त झञ ल. नव न औद नगक ध रणञ न सञ र शञ सन न य तकञ च य आण न यञ मकञ च य भ म क त न रञ हतञ स व धञ प रव णञ र, समनवय सञ धणञ र, प र रणञ द णञ र आण पर यव क षकञ च भ म कञ पञ र पञ डणञ र ह त. १९९१ च यत आर थ क ध रणत च म ख य उद दष ट : १) रञ रत य अर थवयवस र च जञ गत क करण करण. २) चलनवञ ढ चञ दर कम करण. ३) आ तररञ ष ट य वयवहञ रत ल स धञ रण. ४) उच च आर थ क व द ध दर प रञ प त करण. ५) व द श चलनञ च य सञ ठ य त प र श वञ ढ करण. ६) नवत त य त कम कर न आर थ क स र यग प रञ प त करण. ७) क णत य ह ननब धञ नशवञ य वस त चञ म त प रवञ ह ह ण य च य द ष न आ तररञ ष ट य व य पञ र स ब ध प रस रञ नपत करण. ८) खञ जग क ष त र च य सहरञ गञ त वञ ढ करण. 57 १९९१ च यत आर थ क ध रणत च व श ष ट : १) औद टगक परवत नत ध रणत श थ ल त : क णतञ ह उद ग स र करण य सञ ठ औद नगक परवञ नञ ध रणञ त श थ लतञ करण य त आल. नव न आर थ क ध रणञ न सञ र त य व ळच य सञ मञ नजक स रक ष तत च य द ष न महत त वञ च असल ल १८ उद ग वगळतञ इतर उद गञ नञ परवञ नञ म क त करण य त आल ह त. सध य म त र चञ र उद गञ नञ परवञ नञ सक त चञ करण य त आलञ आह. त उद ग खञ ल लप रमञ ण : १) सर व प रकञ रच स रक षण सञ धन २) औद नगक स फ टक ३) ध कञ दञ यक रसञ यन, औषध न र म त उद ग ४) त बञ ख व त बञ ख जनय पदञ र थ २) म दत र व टनब ट त व यत पत र टन य त ण कत यदत च उच चत न (MRTP) : मक त दञ र व ननब नधत व य पञ र न य तण कञ यद य अ तर गत म ठ य उद गञ च स थ पनञ, व स त र, व ल न करण इत य द सञ ठ क र सरकञ रच स मत घ ण सक त च ह त. त य म ळ उद गञ चञ व द ध दर म दञ वलञ ह तञ. आतञ हञ कञ यदञ रद द झञ लयञ न उद गञ च वञ ढ ह ण य स मदत झञ ल आह. ३) लघ उद गत नत प र त स हन : सरकञ रन लघ उद गञ नञ उत प दन, र जगञ र व ननयञ ग त क ष त र त उच च व द दर वञ ढव ण य सञ ठ प र त स हन द ल. यञ उद गञ त ल ग तवण क मयञ ग दञ एक क र पयञ पञ स न पञ च क र पयञ पय त वञ ढव ण य त आल. ४) टवद श ग तवण क लत प र त स हन (FDI) : १९९१ च य औद नगक ध रणञ त उच च प रञ धञ नयक रम असणञ ऱ य उद ग ञ मधय अध क ग तवण क व नव न त तज ञ न प रञ प त ह ण य सञ ठ व द श प रत यक ष ग तवण क लञ (FDI) मञ नयतञ द ण य त आल. प रञ र भ व द श प रत यक ष ग तवण क च मयञ ग दञ ५१ टक क य पय त ह त. ह मयञ ग दञ न तर ७४ टक क य पय त तर बऱ य च उद गञ सञ ठ त १०० टक क य पय त वञ ढव ण य त आल.

68 ५) सत व थजन क क ष त र च म यत थटद भ म कत : उद द ष ट च य प तग सञ ठ सञ वग जन क क ष त र च य ध रणञ त अन क बदल करण य त आल आह त अ) अन क क ष त र त ल रञ जय सरकञ रच मक त दञ र स प ष ट त आणण ब) सञ वग जन क क ष त र च कञ यग क षमतञ व द ध गत करण. क) सञ वग जन क क ष त र त ल आजञ र उद गञ त ल रञ डवल कञ ढ न घ ण नव न आर थ क ध रणञ त खञ जग करणञ लञ प र त स हन द ण य सञ ठ सञ वग जन क ध रणञ त ल उद गञ च स ख य स र वञ त लञ सतरञ वर न आठवर आणण य त आल ह त त आतञ त नवर आणल आह. २०१४ पञ स न र लव व अण ऊजञ ग यञ द न उद गञ नञ सञ वग जन क क ष त र त रञ ख व ठ वण य त आल आह. ६) व यत पत रत च उदत र करण : आयञ त-ननयञ ग त ध रणञ न सञ र आयञ त व ननयञ ग त परवञ नञ सञ ठ असल ल न य तण श थ ल करण य त आल. जवळजवळ सर व रञ डवल वस त, कच चञ मञ ल, मधयम वस त व इतर घ कञ च म क तपण आयञ त करण य च परवञ नग द ण य त आल. व श ष आर थ क क ष त (SEZ) ननयञ ग त लञ प र त स हन द ण य सञ ठ शञ सनञ न स थ पन क ल. त य चप रमञ ण क ष मञ लञ च य ननयञ ग त स प र त स हन द ण य सञ ठ क ष ननयञ ग त क ष त (AEZ) ह स कलपनञ आणल. ७) टवमत क ष त र त ल स त रणत : व मञ क ष तञ त सरकञ रच मक त दञ र ह त. नव न ध रणञ न सञ र स धञ रणञ करण य सञ ठ १९९९ मधय व मञ न य तण व व कञ स प रञ नधकरण कञ यदञ (IRDA) म ज र करण य त आलञ. यञ कञ यद य नवय खञ जग क ष तञ त ल बह स खय क पन य नञ व मञ वयवसञ य स र करण य च परवञ नञ द ण य त आलञ. यञ म ळ व मञ क ष तञ त ल शञ सनञ च मक त दञ र स प ष ट त आल. ८) टवत य क ष त र त ल स त रणत : स र वञ त लञ फक त सञ वग जन क व सहकञ र ब कञ नञ नवत त य क ष त र त वयवसञ य करण य च परवञ नग ह त. आतञ म त र नव न आर थ क ध रणञ न सञ र खञ जग व व द श ब कञ नञ नवत त य क ष त र त वयवसञ य करण य च परवञ नग द ण य त आल आह. श त पत ह खञ जग ब कञ व व द श ब कञ यञ च प रत य क पञ च नञ व श धञ. नव न आर थ क ध रणत च घटक : उदञ र करण नव न आर थ क ध रण (NEP) खञ जग करण अ) उदत र करण (Liberalisation) : जञ गत क करण आक त ९.१ उदत र करण अर थ : अर थशञ स तञ त उदञ र करण यञ शब द चञ अर थ आर थ क स व त त य क वञ आर थ क न र णय घ ण य च स व त त य ह य. उत प दक, उपभ क त, उत प दनञ च घ क व मञ लक त य च य स वनहतञ सञ ठ म क तपण न र णय घ ऊ शकतञ त. अर थशञ स तज ॲडम नस मर यञ न त य च य रञ ष ट र च स पत (Wealth of Nation) यञ प स तकञ त अस सञ ग तल क, आर थ क उदञ र करण ह एक उत तम आर थ क ध रण अस न त आर थ क व द ध व ल ककलयञ णञ सञ ठ प र त स हन द णञ र आह. बञ जञ रय तणञ आण म क त स पधध च य कञ यग प रणञ ल त ल प रत ब ध कम कर न आर थ क व कञ सञ लञ चञ लनञ द णञ र ध रण म हणज आर थ क उदञ र करण ह य. उदत र करणत सत ठ च उ पत य : १) व यत जदरत ल लवच क त : उदञ र करणञ च य ध रणञ तर गत व य पञ र ब कञ नञ बञ जञ रञ त ल मञ गण व प रवठ य न सञ र व य जदर न शशचत बञ बत स व त त य द ण य त आल. 58

69 २) उद गत चत व स त र करण यत च सवत त य : उदञ र करणञ च य कञ ळञ त उद गञ नञ त यञ च य उत प दन क षमत त व व धतञ आणण, उत प दनञ चञ खर च कम करण यञ बञ बत म क तपण न र णय घ ण य च स व त त य द ण य त आल. यञ प वग उत प दन क षमत च य मयञ ग दञ न शशचत करण य बञ बत सरकञ रकड न न र णय घ तलञ जञ त ह तञ. उद गञ कड न यञ मयञ ग द न सञ र उत प दन क ल जञ त ह त. सध य म त र उद गञ नञ बञ जञ रञ च य आवशयकत न सञ र उत प दनञ च य मयञ ग दञ न शशचत करण य च स व त त य प रञ प त झञ ल आह. ३) म दत र व टनब ट त व यत पत र कत यदत च उच चत न (MRTP) : जयञ क पन य च मञ लमत त १०० क व त य प क षञ जञ स त ह त त यञ नञ MRTP १९६९ च य कञ यद य न सञ र उद ग स स थ म हटल जञ त ह त यञ उद ग स स थ वर ग तवण क स ब ध च अन क ननब ध ह त. आतञ यञ स स थ नञ ग तवण क च न र णय घ ण य बञ बत स व त त य आह. ४) व द श व न म य टन य त ण कत यदत (FERA) स त रणत : व द श व न मय न य तण कञ यद य ऐवज (FERA) व द श व न मय वयवस थ पन कञ यदञ (FEMA) लञ ग झञ लञ. परक य चलन व न मयञ वर ल न य तण कम झञ ल य न आ तररञ ष ट य व य पञ रञ लञ प र त स हन म ळञ ल. ५) पत यत भ त स टव त ख ल करण : द श -व द श ग तवण कदञ र आतञ र लव, रस त व व ज प रकलपञ त ल पञ यञ र त स व धञ मधय ग तवण क कर शकतञ त. ६) टवद श त त जत नत लत प र त स हन : उदञ र करणञ म ळ प रञ धञ नयक रम असणञ ऱ य उद गञ त व द श त तज ञ नञ लञ परवञ नग द ण य त आल. त य म ळ उत प दन खर च कम करण य त व उद गञ च स पर ध त मकतञ वञ ढण य स मदत झञ ल. ७) भत रत य प रत भ त टन यमन म डळत च स थ पनत (SEBI) : स ब च स थ पनञ १२ एप र ल १९९२ र ज करण य त आल. ग तवण कदञ रञ च ह त व स रक ष ततञ जपण य सञ ठ प रत भ त बञ जञ रञ चञ व कञ स करण य सञ ठ तस च प रत भ त बञ जञ र न य न तत करण य सञ ठ ह पञ ऊल उचलण य त आल. ब) खत जग करण (Privatisation) : अर थ : खञ जग करण म हणज मञ लक हक क बदल न क वञ मञ लक हक क न बदलतञ खञ जग वयवस थ पन व न य तणञ लञ मञ नयतञ द ण ह य. स प य शब द त खञ जग करण ह अश प रक र यञ आह क ज, आर थ क क र यञ मध ल सञ वग जन क क ष त र चञ सहरञ ग घ व न खञ जग क ष त र च य सहरञ गञ त वञ ढ घडव न आणत. आक त ९.२ : खत जग करण खत जग करणत सत ठ च उ पत य : १) टनग तवण क : यञ मधय सञ वग जन क क ष त र च रञ गरञ डवल खञ जग क ष त र लञ व कल जञ त. उदञ. मञ र त उद गञ त ल ननग तवण क, ITDC ह लस, IPCL,VSNL इत य द. २) अनञ रक षण ध रण : १९५६ च य औद नगक ध रणञ मधय १७ उद ग आरक ष त ठ वण य त आल. नव न आर थ क ध रणञ न हञ आकडञ ८ वर न त हळ हळ त नवर आण आतञ त नवर न द न वर आलञ. सध य च य पररनस रत त फक त द न उद ग, र लव वञ हत क व अण ऊजञ ग सञ वग जन क क ष त र कड आरक ष त आह त. ३) औद टगक व व त त य प नर रचनत म डळत च स थ पनत (BIFR) : नव न आर थ क ध रणञ न औद नगक व नवत त य प नर रचनञ म डळञ च स थ पनञ कर न आजञ र सञ वग जन क उद गञ बञ बत न र णय घ ण य च ठरव ल. १९९६ च य श व १८८ आजञ र सञ वग जन क उद ग, औद नगक व नवत त य प नर रचनञ म डळञ कड स पव ण य त आल. ४) रत ष ट र य न तन करण म डळत च (NRB) टनटम थ : ज व ह त ट य त चञ लणञ र सञ वग जन क उद ग ब द क ल जञ तञ त त व ह त य त कञ म करणञ र कञ मगञ र ब कञ र ह तञ त. ह समस य स डव ण य सञ ठ रञ ष ट य न तन करण म डळञ च न र म त झञ ल. ह म डळ र जगञ रञ त न कञ ढण य त आल लयञ कञ मगञ रञ नञ व स व च छ न व त त घ णञ ऱ य नञ भरपञ ई द त. 59

70 ५) नवरत न चत दजत थ : १९९७-९८ मधय ९ सञ वग जन क क ष त उद गञ नञ न वड न त य नञ नवरत न चञ दजञ ग द ण य त आलञ. यञ नवरत न नञ प र ण नवत त य व वयवस थ पनञ च स व यत ततञ द ण य त आल. नवरत न खञ ल लप रमञ ण आह त. श त पत ह : महञ रत न व म न रत न दजञ ग असल लयञ क पन य च नञ व श ध न कञ ढञ. क) जत गत क करण (Globalisation) : १) IOC : इ ड यन ऑईल क पड र शन २) ONGC : ऑईल अ ड न चरल ग स क पड र शन ३) HPCL : ह द स थ न प ट नलयम क पड र शन नलनम ड ४) BPCL : रञ रत प ट नलयम क पड र शन नलनम ड ५) IPCL : इ ड यन प ट क म कल क पड र शन नलनम ड ६) VSNL : व द श स चञ र न गम नलनम ड ७) BHEL : रञ रत ह व इल क ट कल नलनम ड ८) SAIL : स ल ॲथ रर ऑफ इ ड यञ नलनम ड ९) NTPC : न शनल थर मल प वर क पड र शन सद :स थ त त सञ वग जन क क ष तञ त ल उद ग (PSUs) म न रत न आण महञ रत नमधय वगग क त क ल ग ल आह. म न रत न क पन : रञ रत सरकञ रन २००२ मधय म न रत न क पन च स कलपनञ उदयञ स आणल. म न रत न क पन च द न रञ गञ त वर गवञ र करण य त आल. म न रत न श र ण -१ : ग ल य त न वषञ ग त यञ श र ण त ल सञ वग जन क क ष तञ त ल क पन य न सञ तत यञ न न ञ म ळव लञ पञ नहज, तस च त य च य त न वषञ ग च य श व च य आर थ क वषञ ग त करप र व न ञ ` ३० क क वञ त यञ प क षञ जञ स त असञ वञ. म न रत न श र ण -२ : सञ वग जन क क ष तञ त ल क पन य नञ म न रत न श र ण द न अस म हणतञ त. यञ श र ण त क पन य न मञ ग ल त न वर ष त सञ तत य न न ञ म ळव ल लञ असलञ पञ नहज, श वञ य त यञ चञ सकञ रञ त मक द नष क न असलञ पञ नहज. महत रत न क पन : सञ वग जन क क ष त र त ल उद गञ चञ व स त र व ह वञ, जञ गत क पञ तळ वर त य चञ सहरञ ग वञ ढञ वञ तस च बह रञ ष ट य क पन य म हण न त य नञ दजञ ग म ळञ वञ यञ उद द शञ न २००९ मधय महञ रत न क पन च स कलपनञ उदयञ स आल. 60 आक त ९.३ जत गत क करण अर थ : नव न आर थ क ध रणञ च अ त म धय य जञ गत क करणच ह य. अध क कञ क रपण सञ गञ यच झञ ल तर उदञ र करण आण खञ जग करणञ म ळ अ शत: अर थवयवस र च य जञ गत क करणञ लञ चञ लनञ म ळञ ल आह. जञ गत क करण म हणज जञ गत क अर थवयवस र च न र म त च ह य. व शशवक अर थवयवस थ ह अश स मञ रह त अर थवयवस थ असत क ज र न ञ, वस त व स वञ, रञ डवल, श रम आण त तज ञ नञ चञ प रवञ ह म क तपण द शञ च य स मञ पञ र जञ त असत. र डक य त अस म हणतञ य ईल क, जञ गत क करण म हणज द शञ च य अर थवयवस र लञ जञ गत क अर थवयवस र श एकर प करण ह य. यञ मधय म क त व य पञ र आण ग तवण क वर ल सर व ब धन कञ ढ न ञ कल जञ तञ त. जत गत क रणत सत ठ च उ पत य : १) स ख यत त मक टन य त णत च उच चत न : आयञ त व ननयञ ग त वर ल सर व स ख य त मक न य तणञ च उच चञ न करण य त आल. प रश लक दर त घ करण य त आल. औद नगक वस त वर लञ वण य त य णञ रञ आयञ त दर कम करण य त आलञ. २) टवद श भत डवलत लत प र त स हन : सरकञ रन आर थ क क ष त परक य ग तवण क सञ ठ ख ल क ल त य म ळ व व ध क ष त र त परक य ग तवण क स र झञ ल. रञ रत य