Microsoft Word - Videha_01_06_2008_Tirhuta.docx

प्रतिलिपि

1 ' वद ह' ०१ ज न २००८ ( वष र १ म स ६ अ क ११ ) ए ह अ कम अ छ:- महत प ण र स चन : २० म शत क सव र म थल र र म य झ 'र मर ग' जनक ल क 'अ भनव भ तख ' क र न मस स ह स र कर त छ, ' वद ह' क र ह त अपन स द श पठओ छ थ आऽ त ह आध र पर ह नकर ज वन आऽ क तक वषयम व त नब ध वद हक स ग त शक ष भम ई- क शत करब क हमर ल क नक स भ भ टल अ छ १. ए : म वश उदय न र यण स ह 'न चक त ' म थल स ह क स स य गधम र न टकक र न चक त ज क टटक न टक, ज वगत २५ वष र क म नभ गक प त प ठकक स ख त भ' रहल अ छ सव र थम वद हम एकर ध र व हक प ई- क शत कएल ज रहल अ छ पढ़ न टकक द सर क लक द सर ख प २. श ध ल ख: म य न म क इ तह स ब ध (आग ) ३. उप स सह ब ढ़ न (आग ) ४. मह क मह भ रत (आग ) ५. कथ (स ग त) ६. प अ. व त क व. र मज च धर, आ. ग ग श ग जन, इ. त झ च धर आऽ ई. गज ठ क र ७. स त शक ष (आग ) ८. म थल कल (आग ) ९.प ब न-स र-त थ र - न तन झ १०. स ग त शक ष - र म य झ 'र मर ग' ११. ब ल न क त - ग न झ आऽ दस ठ प ब ब 1

2 १२. प ब ध (आग ) प -स हक व न द झ प क र ( स म हनज ) १३. स त म थल म थल १४.म थल भ ष प क १५. रचन ल खन (आग ) 16. VI DEHA FOR NON RESI DENT MAI THI LS -Vi deha Mi t hi l a Ti r bhukt i Ti r hut... महत प ण र स चन :(१) व त क व. र मज च धर ( )पर श ध-ल ख वद हक प हल अ कम ई- क शत भ ल छल तकर ब द ह नकर प द ग न र च धर, म- प र,थ न -अ धर - ठ ढ़, जल -मध बन क वज क अ क शत प ल प वद ह क य र लयक ड कस वद हम क शन थ र पठओल अ छ ई ग ट-पच स क प वद हम नवम अ कस ध र व हक प ई- क शत भ' रहल अ छ महत प ण र स चन :(२) ' वद ह' र कएल ग ल श धक आध र पर म थल -अ ज आऽ अ ज -म थल श क श (स प दक गज ठ क र आऽ न ग क म र झ ) क शत करब ओल ज ' रहल अ छ क शकक, क शन त थक, प क- क व धक आऽ प थ क म क स चन ए ह प पर श द ल ज यत महत प ण र स चन :(३) ' वद ह' र ध र व हक प ई- क शत कएल ज ' रहल गज ठ क रक 'सह ब ढ़ न'(उप स), 'ग -ग '(कथ स ह), 'भ लस र' (प स ह), 'ब ल न क त ', 'एक स ह', 'मह भ रत' 'ब च रत' (मह क )आऽ 'य व त' वद हम स प ण र ई- क शनक ब द ट फ म र म क शत ह एत क शकक, क शन त थक, प क- क व धक आऽ प थ क म क स चन ए ह प पर श द ल ज यत महत प ण र स चन (४): आ चरण झ, फ क म र स ह 'म न' क ल श क म र म (इ दर ग ध र ष य कल क ), म झ आऽ ड. शव स द य दव ज क स त आयल अ छ आऽ हनकर सभक रचन अ गल १-२ अ कक ब दस ' वद ह' म ई- क शत ह मय ल गत महत प ण र स चन (५): महत प ण र स चन : अ गल अ कम म थल ह क प द ल ज यत वद ह ( दन क ०१ ज न, २००८) स प दक य वष: र १ म स: ६ अ क:११ म वर, 2

3 वद हक नव अ क (अ क ११ दन क ०१ ज न २००८) ई प ब लश भ रहल अ छ ए ह ह त ल ग ऑन क ht t p:// wwwvi. deha. co. i n न चक त ज क न टक ए : म वश द सर क लक द सर ख प ई- क शत भ रहल अ छ ग ग श ग जन ज क क वत आऽ व त क व र मज च धर क अ क शत प स ह ई- क शत भए रहल अ छ ए हम क स द ह न ह ज २०म शत म जत क म थल वभ त भ ल ह ओ हम र म य झ र मर ग सव र प र छ थ वद ह ह त ह नकर ठ ओल स द शक आध र पर ह नक ज वन आऽ क तक वद हक स ग त शक ष भम प ठकक समक ष अनब म हमर सभ गव र अ भव कए रहल छ श ष य भ यथ वत अ छ अप क रचन आ त य क त क ष म व र रचन क र अपन रचन ह ल खत पम स ह न च लखल पत पर पठ सक त छ थ गज ठ क र 389,प क ट-स, स र-ए, बस क ज,नव द हल -११००७०. फ :०११-४१७७१७२५ ०१ ज न २००८ नव द हल ht t p:// wwwvi. deha. co. i n ggaj endr a@ vi deha. co. i n ggaj endr a@ yahoo. co. i n (c)२००८. सव धक र र ल खक ध न आ जतय ल खकक न म न ह अ छ ततय स प दक ध न वद ह (प क षक) स प दक- गज ठ क र एतय क शत रचन सभक क प र इट ल खक ल क नक लगम रहत, म एकर थम क शनक/आक र इवक/अ ज -स त अ व दक अ धक र ए ह ई प क क छ क रचन क र अपन म लक आ अ क शत रचन (जकर म लकत क स प ण र उ रद य ल खक गणक म छ ) ggaj endr a@ yahoo. co. i n आ क ggaj endr a@ vi deha. co. i n क म ल अट चम क पम. doc,. docx आ. txt फ म र टम पठ सक त छ थ रचन क स ग रचन क र अपन स क ष प रचय आ अपन न कएल ग ल फ ट पठ त ह, स आश कर त छ रचन क अ तम 3

4 ट इप रहय, ज ई रचन म लक अ छ, आ प हल क शनक ह त वद ह (प क षक) ई प क क द ल ज रहल अ छ म ल ह यब क ब द यथ स भव श ( स त दनक भ तर) एकर क शनक अ कक स चन द ल ज यत ए ह ई प क क म त ल ठ क र र म सक 1 आ 15 त थक ई क शत कएल ज इत अ छ १. न टक उदय न र यण स ह न चक त ज -१९५१ ई. कलक म १९६६ म १५ वष र क उ म प हल क स ह कवय वद १९७१ अम त प (क वत स कलन) आ न यकक न म ज वन (न टक) १९७४ म एक छल र ज / न टकक ल ल (न टक) १९७६-७७ व र न / र मल ल (न टक) १९७८म जनक आ अ एक क १९८१ अ रण (क वत -स कलन) १९८८ य वद (न टक ) १९९७- रव न थक ब ल- स ह (अ व द) १९९८ अ क त - आध नक म थल क वत क ब गल म अ व द, स ग ह ब गल म द ट क वत स कलन १९९९ अ ओ प रह स २००२ ख म ख य ल २००६म म मप ष एकवचन (क वत स ह भ ष - वज ञ नक म दसट प थ आ द सयस ब श श ध-प क शत १४ ट प.एह.ड. आ २९ ट एम. फल. श ध-कम र क दश नद र श बड़ द, स रत, द आ ह दर ब द व. व.म अ पन स त नद शक, क य भ रत य भ ष स न, म स र ए : म वश (च र-अ क य म थल न टक) न टकक र उदय न र यण स ह न चक त नद शक, क य भ रत य भ ष स न, म स र (म थल स ह क स स य गधम र न टकक र न चक त ज क टटक न टक, ज वगत २५ वष र क म न भ गक प त प ठकक स ख त भ रहल अ छ ) द सर क लक द सर भ ग ज र... वद हक ए ह एग रहम अ क ०१ ज न २००८ स ए : म वश 4

5 द सर क ल द सर ख प त ज : (अ चर 1 स च र क द ख कए) ई क थक ह? (द न अ चर क कहत ह स ब झ न ह पब त छ थ ) च र : (अपन ह अग आ कए अपन प रचय द त) ज, हम एकट स म कल क र छ...? त ज : (उ ठ कए अपन ब त कह त च र क आ ल गन कर त) अर...अर... अह भ हमर...! च र : (अपन क छ ड ब त) न ञ, न ञ अह ज ब झ रहल छ स न ञ... त ज : म? च र : हमर कल क र त बड स ध रण म नक थ क ब ज र : औ त ज... अह क न म म पड ग लह च र थक ह ई... च र!...(च र म थ झ क ल त अ छ) त ज : (च क त म द अपन व य पर य स क कए क ब प ब) आ य...त हस क, ई त हमर ग म-घरक प ह न छ थ... (क क म द त) जनम स त च र न ह ह इत अ छ...हमर सम जक तय ककर च र त ककर प कट-म र आ ककरह -ककरह उच बन द त अ छ (जखन ओ प कट-म र आ उच दय बज त छ थ तखन एक-एक क कए प कट-म र एव उच उ ठ कए ठ ढ भ ज इत अ छ) प कट-म र : ह ज र! हम छ प कट-म र! 5

6 उच : हम एकट उच छ... लफ ग कह त स ह च ल सक छ गल -म ह क द द छ! त ज : ( ज न स त भ ल ह थ) व ह,व ह... एत त द ख रहल छ सब तरहक ल क उप त भ ल छ थ हमर म थ फ ड त क ल वर ध पक षक त ठ क कह छल ह ज आ नकर क ब चम हमर अपन स स रक एकट छ ट- छ न स ज स रण भ ट ज यत...हमर ऊकड न ञ ल गत द नय छ ड कए ज यम...! (थ त) एत त द ख रहल छ ब ज रक झ र छ थ त मक ज व त प थ आ - रणभ मस स झ ब क उप त भ ल छ थ, बस ज कछ कम अ छ स... [ हनक ब ज त-ब ज त एकट य वक व श कर त अ छ, ह थम एकट ललक झ ड व मप थ ब तच त ह व भ व त ह ] व मप थ : ज कछ कम अ छ स हम प र क द त छ (सभ च क कए ह नक द स द ख त छ थ) उच : (ज न च ल ल क ह थ) र ज त छ क र? जत र? व मप थ : (उ रम ) ज त? क ज त? कतह क ज त? हम त सब दन ह रल ल कक द स झ कल छ त : ह, ह स सब त ठ क छ क त अह एत आउ म च पर...(व मप थ य वक स भ कए म च पर चढ त छ थ द न अ चरस आ यत भ कए आर अ धक स ह इत छ थ ) एत स अह सन मह न य व त क र अभ व खट क रहल छल अह भ ह रल ल कक त ह इ, अह ल क नक झ ड क र ग ज ह ल ल क ह रयर, हमर सभक प ढ क सबट आश, अह सब छ... व मप थ : स सब त ठ क अ छ, म द (च र क द ख क ) ई क थक ह? त : ई एकट प घ कल क र थक ह च र : (ट क त) हम च र थकह सरक र व मप थ : आ य? 6

7 प कट-म र : (भ ड म ठ ढ ह इत) हम प कट-म र! उच : (ओह लगल ह उ ठ कए ठ ढ ह इत छ थ) आ हम उच! भख-म गन : (उ ठ कय) हम भख-म गन! रमण म हन : हम बल रक सज भ ग रहल छ जनत क ह थ प ट क एत आयल छ व मप थ : (आ श कर त) छ,छ, छ! एहन सभ ल क छ क एतय... ( त क प छ त) आ अह च र-च ल क नक त थकह? अफस स अइ... त : आ- ह -ह! एत क अफस स कएक क रहल छ? जखन द नय म हर तरहक ल क ह इत छ क, तखन ई भ वक छ क ज ए ह एकर प नर व त ह त आ ईस मस ह क कह त छ थ? अ चर 1 : च र क न क! अ चर 2 : च रक न ह! च र : ई ब त ईस मस ह न ह कह छ थ... अ चर 1 : तखन? अ चर 2 : क कह छल ह? च र : प पक ग क, प प क न ह...! व मप थ : ज य दअ ध म र क गप-शप...! (च र स ) त अह क कह च ह छ? च र प प न ह थक? च र : ( बह स त) प प आ प क च व मप थ क स म स ब हरक ग भ ल हम कह छलह द नय क सबट ज ब त क व-कथ क र म इल क व-कथ क रक क ध पर अपन इम रत ठ ढ कर त छ थ...क क हन कल क र स अनकर ब त क पर सत तकर ख ल छइ सबट...! अ चर 1 : ई कह छ थ प ढ -दर-प ढ सब अनक ह ब त आ ख पर गढ त अ छ अपन कह न... अ चर 2 : क ह छ थ कछ न ह नव अ छ ए ह द नय म... सबट प र ब त! त : अथ र त च र यब एकट श त व त थक व मप थ : न न-स! 7

8 त : कय क? प र ज स य क ल कए च त न ह भ ल छल ह? आ अजर न च गद क? (य व क म थ ड लब त द ख) आ कस न भगव नक क कहब न? कतह म खन च र ब त छ थ त कतह कपड ल व मप थ : (ख झ त) इय ह भ ल अह सब सन त क सम... अ हन म रल ग ल ह न! म क भ टत ह - व -मह श क ल आब छ उत र क त ख पर स... ब ज र : (मज क कर त) ह... आब आ ब ग ल छ हमह सब त ख पर स उत र क र म...चलब ओ ह प र त ई सब भ ट ह ब करत ह त : म न, आ क न ह म न... छ त ज ह द शक ल ग तकर न म म त इ तह स प र ण ल पल अ छ क न ञ? भ रत कह त भरत क कथ म न पड त आ ह न कह त ह क क न अलग क सक छ? ब ज र : ( क रम ) ह - ई सब अपन द श म थ ड ओझर यल रहत ह? ई सब त बस ब म क त द ख त रह त छ थ भ रत कहत आ ह न! ई सब त इ य कहत ह इ य! प कट-म र : (कमर ड ल कए द ड ग न चय ल त छ थ) आइ लव म इ इ य... आइ लव म इ इ य! व मप थ : (डपट त) थ! (प कट-म र ज न अध न च कए र भ त भ ज इत छ थ ) ई सब च प ब त कतह आन ठ म ज क क ( त स ) द श- म अह सभक बप त न ह थक! त : न ञ - न ञ स हम सब कत कहलह? अ चर 1 : हम सब त क ह रहल छ द श- म स ब ढ कए भ ल अह सब ल ख - व - म! अ चर 2 : य नवस र ल दरह ड! अ चर 1 : (ज न न र द रहल ह थ) द नय क मजद र...! अ चर 2 : एक ह! (एकब र आर न र क द हर ब त छ थ त सर ब र जखन अ चर 1 कह त छ थ द नय क कस न तखन उच, प कट-म र, भख-म गन, र वल अपन-अपन म ब कए स न त न कए कह त छ थ ल ल सल म ) 8

9 व मप थ : ब द क ई तम श! त : (ह थस इश र कर त) ह सब ग ट स न त प ह ओ क कह च ह छ थ...! व मप थ : (ग भ र म म ) अह म र क क तम श... द शक ब हर दस द खब म हज र क? अ चर 1 : हजर क न ह व मप थ : ब हरस ज एकट हव क र झ क आओत त अह क खड क क ब क कए रखब? अ चर 2 : कथम प न ह! व मप थ : क ल र म र सन मह न क ब त हम सब कएक न ञ स ल त य र छ? अ चर 1 : कय न ह स नब? व मप थ : द नय क सबट मजद र- कस न ज एक र म ब ज त ए हम अपर ध क? अ चर य : (ए ह रम ) क न ह! व मप थ : ल नन ज पथ द ख ल न, त ह पर हम सब कय न ञ चलब? व मप थ : इ ल ब! अ चर य : ज ब द! व मप थ : (म त त) ज ब द, ज ब द! अ चर य : ( न र द ब क रम ) इ ल ब ज ब द! (कह त कह त द न अ चर ज ब स छ टक सन क कट ल ल पत क नक ल क एक-एकट क ह थम धर त तथ धर ब त म चक च क त न र ब ज कर त च र क टय ल ग छ थ द न क प छ - प छ प कट-म र, भख-म गन, उच, र वल स ह सब ज ट ज इत छ थ, सभक ह थम छ ट-छ ट ल ल झ ड, सभ तरह-तरहक न र द त छ थ एकट च र क ट कए जखन ओ सभ प न: भ षण म चक लग आ ब ज इत छ थ म द भ षण- म चक लग पह च कए न र क र त वर द सर भ ज इत अ छ ) उच : (ज न मज क कर च ह त छ थ) ह र त च यरम न म ओ 9

10 ब क ल ग : ब क सब द र ज ओ! च र : (भ षण म च पर स ) एक मनट...थ, थ! (सब च प भ ज इत छ थ, आब व मप थ य व आ त ज द स घ र कए ब ज त छ थ--) इय ह त हमह कह च ह त छलह... हमर ल लन स शक यत छ न च यरम न म ओ स... द न अपन द श, अपन ल गक ल ल अ क क ज कयल न अथक म कय छल ह भ र जनग ; ग त स शक यत ग व ण स द न अ न अ न जगह म अ त मह प ण अ छ... म द एतब कह छलह ज ए हम स अथव कछ ओ हव स न ञ ब ह कए आयल छल... श स न ह उगल छल ह! (सभ च भ कए च रक दल ल क स छ थ आ तकर तकर क ब झक य स कर त छ थ ) सब एक द सर स ज ड ल छ थ म र न ञ ह इत थ त भ रसक ल ल न ञ, आ ओ अयल ह त म ओ स ह... क घटन क प व र पक ष ह इ छ क... व मप थ : (ह स त) म ओ र जनल न ञ सबट ड क ट, न ह असल सबट नकल! (सभ ह स द त छ थ) च र : हम कत कहलह... सब नकल, सबट च र! ई सब त अह ल क न क ह रहल छ (थ त) हम म कहल, क ब त प ण र प स नव न ञ ह इत अ छ... ओ हम क क प रनक स ग रह त अ छ ठ सल! त : (सभक द स द ख त) तकर त जबरद द छ थ (व मप थ य व क कर त) न क-न क क पछ ड द छ थ अ चर 1 : म द हनकर र क न म क भ ल न? अ चर 1 : क न न मस ज नल ज यत ई...? त : कय? च र प र ण! (सब ह स त छ थ व मप थ य व क छ ड ह नक अपन पर जय क य र न ञ छ न) ब ज र : त स ज उ हमर ग त... त आ द न अ चर: ह,ह, भ ज य...! ब ज र : (ग ब त छ थ आ कन -मन अ ग स च लन स ह कर त छ थ) 10

11 एत च र क तव ल क ड ट, ग ब ज य ज ऊ च र-प र न! कतब नव छ कत क प रनक, क छ ज ञ न क अज ञ न? ग ब ज य ज ऊ च र-प र न! गतर क भ तर श र रह छइ, श र क भ तर भ र प र न! न च नच छ ग त गब छइ, सब क र ब हर भ तर ठ न! ग ब ज य ज ऊ च र-प र न! नव त कछ ओ न ञ छइ ब आ, सबट ज नल छइ प हच न! एक-द सर क ज ड द त अ छ, ध ख धनक- धन च र प र न! ग ब ज य ज ऊ च र-प र न! (जखन ओ एकक ब द एक प त ग ब रहल छल ह, ध र - ध र आ ल ग सब ग ब - न च म अपन क ज ड रहल छल ह अ चर 1 कतह स एकट ग द क र म ल ल क च रक गर म प हर द त छ थ अ चर 2 एकट थ र म कप र रक द प ब र त च रक आरत स ह क द त छ थ भख-म गन आग ब ढ च र क तलक स ह लग द त अ छ ध र -ध र च र म च स उत र कए नच त-गब त ल ग सभक ब च आ ब ज इत अ छ त वत ग त च लए रहल छल) 11

12 ब ज र : हम छ च र आ च र अह छ, स ध -स त घनघ र अह छ! च-छ-ज-झ छ र अह छ, नद कन रक ज र अह छ! झ र बहइ य कर बख न, ग ब ज य ज ऊ च र-प र न! नऽव त नक छ दऽ ब तकर गर, पर ख-झर क कए र ख बर बर, प-फ-ब-म म र अह छ, अ र क र छ र अह छ! कर छ अह क कपट- ण म! ग ब ज य ज ऊ च र प र न! [न च त-ग ब त, ढ ल पपह बजब त सब ग ल-ग ल घ म छ थ भ षण म च पर म त आ व मप थ य व एक ब र नच नह र सभक द स आ एक ब र एक-द सर क द स द ख रहल छल ह ध र -ध र क श म म भ ज इत अ छ आ अ तम क लक सम भ ज इछ ] **** ***** ( मश:) 12

13 २.श ध ल ख म य न म क इ तह स ब ध (आ ग ) थम श ल प च/ म प / /प र हत/ आ' स -धन क र स दभर म म य न म क ज सहरस जल क ब नय ग मम 17 अग 1934 ई.क भ ल म थल म एम.ए. कएल क ब द कछ दन ई आक शव न पटन क च प ल स स ब रहल ह तकर ब द सहरस क ल जम म थल क त आ वभ ग क ष रहल ह प ह म य न ज क वत लखल,पछ त ज कय हनक तभ आल चन क नब ध, उप स आ कथ म स ह कट भ ल भ ल ट, आ ग म म आ प थर आओर च - ब - हनकर कथ स ह सभ छ बह ड़ प त प थर, म - प,ख त आ चड आ स य र हनकर उप स सभ अ छ दश तर हनकर क वत स ह अ छ एकर अ त र स क म ट क ल ग, थम श ल प च,म प, प र हत आ स -धन हनकर ह क क त अ छ म प ह आ म थल द न भ ष म क शत भ ल आ एकर म थल स रणक ह त हनक स ह अक दम प र रस स नत कएल ग ल म य न म ब ध स नस स ह प र त छ थ प ह म य न ज क मल पद वल क रचन कर त छल ह, प छ ज कय य गव द क वत सभ स ह रचल 13

14 म य न म ज क इ तह स ब ध थम श ल प च/ म प / /प र हत/ आ' स -धन क र स दभर म द व स र स मक ब द इ अस र उप ध गल आ द गप प थ क सम पर ऋच ल कम म य न ज लख त छ थ कछ प व न स ह ऋगव दक द श नक र महत क कम करब क ल ल ई गप कह त छ थ ज य न नम द वत प ण र पस प वत छल म द ऋगव दक सम ज घ मत छल आऽ द वत त ह र वक सत न ह छल ओऽ ल क न ई स ह कह त छ थ ज ऋगव दक रचन अ पर घ मत ज वन य पत क नह र प म आ मणक र कए छ थ ऋगव दक क व ल क न आर भक स म हक स प आऽ रक स ब ध आध रत गणसम ज द न स प र चत छल ह म द य ओ हस ब हर आ ब ग ल छल ह आऽ क गत आऽ क ट क स प क आध र बल व श कए द छल ह स प प ष क त आऽ प रव र प स क छल म द म स क व क ओऽ बसरल न ह छल ह, क रण ओऽ आप म तर क ह बह वचनम जलद व क उप सन आऽ रण कर त छ थ, स ग ह म तगण स दखन गणक पम रण आऽ उप सन कर त छ थ आब ज ऽ कए ए ग कह त छ थ ज य न नम म स स प स च न क लक सभस प घ छल ई ऋगव दक क लम घ टत भए ग ल छ ल मक व श करणस उ दनम ग क भ मक घ ट ज इत अ छ, आऽ क ट क बढ़ ज इत अ छ गण, ग, क ल आऽ क ट क मश वक स स म हक भ स प क स गठनस ह इत अ छ ऋगव दम क क र, कम र(क क र), ल ह र आऽ ध त श क चच र अ छ च न ईर नम अस रक त प अह रक य ग भ ल, ओऽ ल क न एकर उप सक छल ह, म द अस र-उप सक भ रत य जनक भ व ईर न ध र स मत छल, आग एकर स र न ह भ ल भ रतम अस र द छ थ म द ईर नम द व द छ थ अस रक ग रम स ण र ऋगव दम अ छ क म ल एहन न ह अ छ ज हम क एक व आन द वत क अस र न ह कहल ग ल ह ए म द एह अस र छ थ ज द वक वर धम छ थ आऽ इ स एहन अद व अस र क र न शक ह त आ ण कएल ग ल अ छ इ क सम न अ स ह अस रक न श कर त छ थ आऽ इ आऽ ब ह त द न ग ट य अस र छ थ अस र द वत क उप ध छल ऋगव दम द व आऽ अस रक सद श अस र एकट भ व छल, म द अस र स ल त छल म द द व न ह द वस अस र ब श च न छ थ, त ह र अस र व ण द व आऽ म द ह क र ज छ थ प र हत प र हत ह म अ छ आऽ श खल क त सर प थ थ क द व र क षत जकर म य न ज स वध प आश व र चन स ह क ह ग ल छ थ स एकर र भ ल अ छ (अ वतर त ) ३.उप स 14

15 सह ब ढ़ न -गज ठ क र न क अ व क व श कएल ग ल स घष र कछ दनक वर म ल छल ग मम ब सभ ड ढ़ स ल रहल छल, दरम ह बह त दन ध र ब छल ग मम प घ भ य एकट भ व र जन तज ञक क ह कए न क पद पन य क जस हट कए ऑ फसम च प रय जन डज इनम करब ए द छल ख स ग ईह कह छल ख ज अपन ऑ फस ज ऊ आऊ आऽ ब सभ पर न दअ सभस म ल ज ल कए रह न पटन आ ब कए भ यक सभ गप पर न द छल ख पटन म ब ट क क ल जम न म कन करब ए मह व लयक प र म कर य पर घर त कल द न ब ट क न म कनक ह त व श पर क ष क र फ म र सभ भरब य सभक पटन बज ल ल ख भ तजक कहल ख ज सभक लए कए आ ब ज ऊ, आऽ पहल ज घ टम बह र सरक रक मर पकड़ब क स ह आद श द ल ख क रण एकट नज मर ब ब ब क स ह चल त छल, म द ओऽ ब श पस जर लए कऽ चल त छल, स ग ह सरक र मर अपन समयस चल त छल, ओ हम प स जर ह ए व न ह सरक र मरम य क स स मत छल त ह ह त टकट क र नय मत हस ब छ ल आऽ सभ य क ब म ह इत छल, ई ब त नज मरम न ह छल भ तजक सग प आऽ प -प सभ आ ब ग ल ख ग ग ज क ल न म न एक क रह त छल ह प रव रक ल कक स ह आसपड़ सस ब श म ल-ज ल करब क अ म त न ह द छल ह म द पटन म सभट उन ट ग ल छल पड़ सम एकट रट यडर फ ज छल ह, एकट बह र सरक रक प लस छल ह आ एकट बह र स चव लयक कम र च र न द न ब ट क लए अ गल दन त न ग ट क घर ग ल आऽ सभस नम र-प त करबओल ख ब ट -ब ट सभ ल ज ए ल गल छल न प च कल म टर ऑ फस पएर ज थ आऽ घ रत क ल घरक क ज-उ म स ह कर त आब थ, ज न ब ह तक ह ट लग त छल, त ओतएस ह रएर-तरक र, च उर द ल इ द आनब ई सभ ह ट र वक छ क दन स ह लग त छल, आऽ ओह दन अप ज ऽ कए सभ ट घरक क ज कर त छल ह ब सभक क ज म पढ़ब ध र स मत छल द ध प क ट बल अब त छल, क रण उठ न द हब ए कए अनब म ब सभक पढ़ ईम भ गठ पड़ त बड़क ब ट ज गग ज क ल न म क हय ककर फ ल उख ड़ ल त छल आऽ क हय ककर खड़क पर ग फ क द त छल, ड ढ़ स लक म व सक ब द श भए ग ल छल न क म न छ ज क ल न म एक ब र ब ट क लए कए पड़ स क ओ हठ म ग ल छ ल ह आऽ पड़ स क प स ब ट क षम य चन कए छल ख, क रण क य र लयस अएल उ र ज ञ त भ ल छल, ज ब ट ह नक पर ग फ क छल ख, जखन ओऽ ब च र खड़क लग ठ ढ़ ब हर द श कछ द ख रहल छल ह छ ट ब ट क प घ ब क प थर फ क कए म र छल ख, जखन ओऽ ब स इ कल पर चढ़ल छल, भ ल ई छल ज ओऽ प घ ब क ल न क एक च र 15

16 क ट कए स य कल ल ट ब क अपन वचनक प लन न ह कए छल आऽ घ रल क ब द द सर च र लग ऽ कए अब त छ ई बज त-बज त स य कल लए आग बढ़ रहल छल छ टक ब ट क षम य चन करब स स ह मन कए द छल ख क रण ओऽ स च त छल ह ज ह नकर क गलत न ह छल ब श तखन ए ह ब र ब सभक जखन न पड़ स सभस भ ट करब बए ल ल ग ल छल ह त वत ध र बड़क ब ट त प ण र तय पन च ल भ वक वपर त भ वक भए ग ल छल ह, म द छ ट ब ट अपन भ व पर द र ह कर त र छल ह (अ वतर त ) ४.मह क मह भ रत गज ठ क र(आग ) ४. वर ट पव र प ण र भ ल वनव सक वष र ब रह अत त, एक वष र क छल अज ञ तव स बड़ क ठन, द य र धनक य द ह नक स क तक चलए पत, प न दश वष र क वनव सक छल थ त क ल सभ वद भ ल ह वर ट नगर द श, क क न धम र र ज ण व श ध रत म ल क ड़ आऽ चत र ग ग ट स वर टर जक म न लग एब, भ म ब न प चक न म व भक प कश ल स र थ वर टक प क स ग त न अज र न, न र व ह ल ब न सख बथ, थक न मस नक ल अ क करए रखब र, सहद वक न म त प ल भ ल कर थ चरब ह र न क सज ब थ पद न म ध र स र क 16

17 सभ ई स च क ओल अस -शस, श ख बच शम -व क ष एकट वश लम जखन व श ध र पह चल ह वर ट र ज लग, क रल ओऽ सभट थ र न त दन छल ब त रहल म द र न स द क, भ य छल क चक द द ख स र भ ल म ब हनस प छल क न द शक र जक म र छ थ ई, कहल ब हन न ह, छ नक द स ई म द क चक पह च पद लग ब जल, स र द स बन ऊ हम म प गल स र कहल, हम वव हत एकद स, अह क प लत छ न ह प न गप ई ब ज म द क चक ब ह नस प न अ र ध कएलक पव र दन स द कछ व अनब ह त कहलक, स र क क चक लग ज ए तकर आनए पठ लक म द ओतए द ख व सन क आ ख भ ग ल, भ मस ज ए ब ज ल धक प वक कह ल भ म ब जल आब ज ओऽ भ ट ह अए, न श ल म बज ऊ आध र त स चब फ र ई, हमर क करब क अ छ ओ ह द क ओतए क चक वर टक स न क म ख स ह छल, स र क आम णक न ह ब झ पह चल अभ गल स व ष धर भ म ओतए त क षत, 17

18 क श पकड़ पटकल, ल त ह थ म रल ख चकक ओत ह भ र ह इत ई गप पस र ग ल च द श, क चकक म रल ग धव र प त स र क (अ वतर त ) ५. कथ ११. स ग त गब य प रब र छ क त न ज चढ़ त छ क त उत रत न ञ छ क एकस एक क बक ठ सभट, प रब रम गप छ ड़ब म ककर स कम न ह स क कह त छय क प रब रक क न कथ, स स ट ल म सभट क बक ठय भ टत उ दतक ह रम नयमक त नक वव चन स स ग म कए रहल छल उ दतक ब ब आऽ क क द न ग ट ब प घ गब रह थ ख नद न ग यन आऽ व दन तभ ह नक ल क नक रक म छल उ दत प च वष र स स ग त स खय ल गल छल ह, ह नकर रक भ वक उद आऽ अ द पस पत म भए ज इत छल ह म द ग मक ल कक स ग तक ज ञ न अ ज मम म द ग, झ इल आऽ ह रम नयम बज ब तक आऽ न द र व क गएब तक स मत छल, आऽ स य सभ ग ट सहज प कए ल त छल ह आङ ल ल क नक र छ ल, म क ल मह दय स त शक ष क न पर आङ ल भ ष अनब पर उत छल ह उ दतक पत ज ए हस स ब धत एकट कथ कह त छल ह म क ल मह दय जखन भ रत अएल ह त एकट ग ह उसम ठहरल छल ह खड़क स ब हर द ख रहल छल ह त द खल ज ग ह उसक म जर प रसरम व श कए रहल छल ह, आऽ व श कएल उ र ग ह उसक दरब नक प र छ ब कए ण म कएल ब दम जखन म क ल ह नक स प छल, ज अह म जर छ आऽ तखन स म दरब नक प र छ ब कएक ण म कए रहल छलह ए ह पर ह नक र भ टल, ज ओऽ स म दरब न न ञ छल वरन स तज ञ स ह छल त ह दन म क ल स च ल ल ज भ रतक पर जत करब क ल ल भ रतक स तक न करए पड़त आऽ ए ह ल ल स तक न करब क ण ल ल, जकर अछ त भ रत य कल स ग त आऽ स तस पर ङम ख भए जएत ह अ त वत, उ दत ए ह तरहक व त वरणम आग बढ़ए लगल ह अङर ज ल क न र प स तक अनब क य सक पल र, भ तख आऽ र म म र द ल ग ल सम च न उ र शक ष क म कएक न ञ भए सकल, उ दतक ब ल म न अक ल इत छल अ त वत उ दत स ग त रक भ तख क आदश र बन ए आग बढ़ए लगल ह ल क गब कहए त क ब त न ह, एक दन आएत जखन ए ह गब क स झ सम अख भ रतक मन स स द खत, अ त वत 18

19 क क आऽ पत क स रक षणम ग मक र मल ल म डल र त कएल ज यबल न टकम स ह उ दत भ ग ल त छल ह, ह नकर ग ओल ग त ग मम सभक ठ र पर आ ब ग ल छल म द ख त ब र त हन सन न ह छल एक ब घ बट इ कर त ज इत छल ह, स ह स नए पड़ ज गब ज ब त क ख त कएल ह एत, म हस गओन इ आऽ ह थस क ज करब म ब अ तर छ क ज वनक रथ आग बढ़ त रह त म द वद श क श सनम स ह ध र स भव न ह ह इत छल कख ह ज त कख ग त कख मल रआ अ हन एक ब र ग मम ग पसरल ल क एक ग ट क ड ह कए आबय त ग म पर द सर म त पड़ल रह त छल उ दतक म यक स ह प ट आऽ न क चलय लगल, द ह आ ग ज क जड़ त रह, म द ब ट क लग न ह आबय द थ ज कतह ह नक ग न ह भए ज इ द द क ब द ब च र द नय छ ड़ द ल द न -ब प ब ट द ह स र कए अएल ह द न ग ट क आ खम र ज न स ख ग ल छल पत ग म-स म रहए लगल ह क स र न ह नकल, म द ह प रच लनस ब ट क अ स कर ब थ द -त न बष र ब तल उ दतक बयस व ह १०-११ स ल ह एत आ क पत क मल रआ पकड़ ल लक र तम न न ह ह इ सरम म भ तख र ल प रह त छल, त ह आध र पर ब ट क कछ ग ब स न बए कह त छल ख उ दतक आभ स भए ग ल ज म त क स ग पत स ह द र भए जएत ह ई स च क ढ़ फ ट ज इ क नक भ व स ह आब पत पर न ह ह इत छल र तम थरथर प स ज इत छल उ दत सभट क थर -ओढ़न सभ ओढ़ द त छल ख, म द त य थरथर न ह ज इत छल ल क सभ दनम आ ब ख ज-प छ ड़ कए ज इत छल ग मक न टक म ल स ह ब छल क रण म क य र क र ह ष र त न र यण छल ह आऽ ओऽ बन रस च ल ग ल छल ह क न टक म ल म ओऽ ग म आयल छल ह आऽ जखन स नल, ज उ दतक पत क म न खर प छ त प छ ड़ करए अएल ह ह ष र त हम त आब ज ऽ रहल छ उ दत न छ थ क क पर ब झ बनत ह त हस न क ज अपन प र पर ठ ढ़ भए ज थ, स ग त स धन कर थ ई द वक ल ल अ छ ज ए ह समय पर अह ग म आ ब ग लह ग मक हब म ज न र गक क ट आ ब ग ल छ क एतए म ट न त छ क आर कछ न ह एहन तम स ग तक म भए ज ए त हस न क ज उ दत अह क स ग बन रस न टक म ल म च ल ज थ अह ब त ई ह एत ह ष र त? क कह त छ ग ल ब भ इ उ दत अह क प छ आऽ हमर न ह? म द स ग तक प रख क तभ न टक म ल म क त न ह भए जएत क न टक म ल त हमर ल क नक सनक अ ज ञ न क ल ल छ क न ह ह ष र त ओतए उ दतक ह म नक आऽ र मक आश व र द भ टत स ग तक कत क र स पक ष छ क नव-नव ब ध प र करत ह आऽ अ समयम स ग त फ र त ओतएस हनकर स धन आग बढ़त ग ल ब ज न ह ष र तक ब ट ज ह रहल छल ह ब जत -ब जत ण ज न उखड़ए लगल ब ट क म थ पर थरथर इत ह थ रखल, त द ग कए ह ष र त ग ग जल आ न म हम एक द शस द ल म द जल म हक द सर द शस टघ र कए ब हर आ ब ग ल क श क तट पर व प तक बड़ स ख स र प ओल त अ त र स लऽ कए भ - भ ध म र क आऽ ल कक ग त ग ब थ ओकर स र बन ब थ आऽ त ह ल ल उ दतक श स स ह भ ट आय क नत स ह क हय क ल उपल क म क र क द त छ क उ दत म ११ वष र म क श ग ल ह आऽ त ह र 19

20 ह नकर रक आऽ स रक बह त ग ट हक ब न ग ल, हक न ञ श षक कह सभट प र म हनक स करब ए ल त छल आऽ न म अपन दऽ दए ज इत छल ह म द उ दत समय, आय आऽ ग क आसम दन क ट रहल छल ह दन बड़ म श कलस कट त छ क म द फ र ल गए लग त छ क, म द ज एक ह ढर र पर चल त ज इत छ क त ल गए लग त छ क ज स लक स ल क न ब त ग ल उ दत ११ वष र स २६ वष र ध र न टक क न म क ज कर त रहल ह श स ज ई स र त हमह बनओ छ, म द म न क क वच लत अ छ त ह र द सर स र न ञ ब न प ब रहल अ छ उ दतक बज ऽ ल त छ ओह हमर स कछ सख अ छ, कछ सम ध न नक ल ल त मह न स ग त उप सक भ ज क स झ ह ष र त ब ज रहल छल ह ह ह अव बज लऔक भ ज बजल ह म द उ दत जखन आ ब कए स ग तक ज ह सरलत स स कए स र ग ब द ल, त हस भ ज क ब झब म भ गठ न ह रहल, ज व वक कल क र ह ष र त न ह उ दत छ थ भ ज एकट एहन श क त कम छल ह ज तभ व न आऽ स धक ह थ, जनक भ ज अपन सभट कल स प न भए दए सक थ आइ स श भ ट ग ल ह नक उ दतक अपन आ मम चलब क जखन ओऽ त द ल त उ दत द ग कए अपन क च ल ग ल ह, आऽ पत क फ ट क नक ल कए ज कनन इ श कएल, त १५ स लस र कल ध र छहर त ड़ बहर ए ल गल न टक क न म ज हन एक पत छल, तकर वपर त ग आ मम व व त छल सभ दन उ दत स य र दयस प व र उठ त छल ह आऽ स ग त स धन म ल न भए ज इत छल ह श ग क प ब ध छल आऽ ग श क प ब कए दन ब तए ल गल म द भ तख आऽ पल र मह र ज र स त स ह क आध र पर स ग तक कएल ग ल प र र त ग क ध र ज क नम र ल आऽ चर छल जत क ग ह र उ दत ओ ह ध रम उतर थ, म न कर ज आर ग ह र ज इ २५ स ल ध र ग क आ मम उ दत रहल ह ५१ वष र क जखन भ ल ह त ग ई क ह बद कएल ज उ दत आब अह श न ह ग क भ मक क स ग तश स क प नर र भए च कल छ क, आङ ल ल क नक प स ग त प त अनब क य स वफल भए च कल अ छ, आऽ आब भ रत त स ह भए च कल अ छ ज ऊ आऽ श स र द स ग तक द सर प नज र गरणक य बन ५१ वष र क आय म त भ रतम उ दत कर तकन इ श कएल क श क एकट स ग त व लय सहष र ह नक क र कए ल लक म द ३६ वष र क स ग त स धन क स धल र क श व व लय तक पह च ग ल क श क प क ल गए लगल क त क, म द भ रतक नव पम कत क ग ट श स य स ग तक प र स ह श कएल, म द च रस द र म ग श पर र क आध र बन ऽ कए आग बढ़ब त रहल ह उ दत ह नकर श सभ द श वद सम न म करए ल गल तखन क श व व लय शक षक पम हनक नय क कए ल लक म द ओतए नयम छल ज बन प.एच.ड. कए ककर वभ गक अ क ष न ह बन ओल ज ऽ सक त अ छ म द वभ गम उ दतस ब श त छल न ह ज न आङ ल जन कए ग ल छल ह, ग क लस पढ़ नह रक क ड न ह भ ट त छल आऽ ओऽ सरक र कर क य न ह ह इत छल उ दतक लगम स ह त ह क रक क औपच रक ड न ह छल व व लयक स टक ब सक भ ल आऽ त हम व व लय अपन नयमक श थल कएलक, आऽ उ दतक स ग तक वभ ग क ष बन ओल ग ल ओतए स व नव ध र उ दत अपन श स नक क षमत क प रचय द ल भ तख क अ प कत क ख म स ग तक श स क प रचय द ल उ दत उ दतक श सभक द - र क डर बहर ग ल छल, म द उ दत डय आऽ जनत क समक ष अपन क य र मस अपन स धन भ ग न ह कर त छल ह भ रक स धन स स झक स र भ ट आऽ स झक स धन स भ रक ह नकर श सभ उ दतक बन कह एकट अ भन न क य र म रखल ओतए र क डर क र व छल उ दत अ भन न क य र मम अएल ह आय ७५ वष र क छल ह नकर त रह थ द शक सव र श स य स ग तक र ल क न आऽ उ दतक श -म ल 20

21 जखन उ दत श भ ल ह तखन ह नकर श ल क न च द श त क रहल छल ह ह नकर ल क नक ग क र ह नक सभक छ ड़ स आर न ह स न छल म द श ल क नक स नल उ र सभक अ भल ष छल क ज जखन श ल क न एहन छ थ तखन ग क हन ह एत ह ७५ वष र क ए ह य क स त स त सग तक मह रथ नव रसक स ग ह स थ आऽ क न थ, म द श ल क न वभ र भए म क न थ ६. प अ.प व त क व. र मज च धर ( ) आ.प ग ग श ग जन इ.प त झ च धर ई.प गज ठ क र अ.प व त क व. र मज च धर ( ) व त क व. र मज च धर ( )पर श ध-ल ख वद हक प हल अ कम ई- क शत भ ल छल तकर ब द ह नकर प द ग न र च धर, म- प र,थ न -अ धर -ठ ढ़, जल - मध बन क वज क अ क शत प ल प वद ह क य र लयक ड कस वद हम क शन थ र पठओल अ छ ई ग ट-पच स क प वद हम ए ह अ कस ध र व हक प ई- क शत भ रहल अ छ व त क व- प. र मज च धर ( ) ज न- म- प र,थ न -अ धर -ठ ढ, जल - मध बन. म ल-पग र र ज ग -श ज न श करद व अस म क बदल म थल म रचन रचल, त हन क व र मज च धर म थल क अ त रक जब ल म स ह रचन रचल क व र मज क सभ प म र गक वण र अ छ, ओ हन ज न व प तक प लस पद वल म अ छ, ई भ व ह कर ब ब ज गब छल हस रत ब झन ज इत अ छ म थल क ल क प च द व प सक छ थ म द शव लय सभ ग मम भ ट ज यत, स र मज च धर मह न लखल आ च त म सक ह त ठ मर आ भ रक भजन (पर त / भ त ) स ह ज ह र ग सभक वण र न ह नकर क तम अब त अ छ स अ छ: 1. र ग र खत 2 ल वण 3. र ग झपत ल 4.र ग पद 5. र ग स ग त 6. र ग द श 7. र ग ग र 8. तरह त 9. भजन वनय 10. भजन भ रव 11.भजन गजल 12. ह ल 13.र ग म क ण 14.क वत 15. ड क ह ल 16.र ग क ग क फ 17. र ग वह ग 18.गजलक ठ मर 19. र ग प वस च म स 20. भजन भ त 21.मह शव ण आ 22. भजन क र न आ द म थल क ल चनक र गतर गण म कछ र ग एहन छल ज म थल ट म छल, तकर य ग स ह क वज कएल त अ छ ह नकर अ क शत रचन क ध र व हक त:- 21

22 8. भजन वनय ल न र यण हमर द ख न हरब औ प तत उध रण न म अह क सभ कए अ छ औ, हमर ब र परम कठ र कय क ह इ छ औ वध त प सतत न श दन तनब अ छ औ अह बन द सर क ण करत औ द व द ज म ज हम कत क स वल औ, कय सह य भ ल वप त क ल औ कत क कहब अह क ज क प कर औ, र मज क च ड़ अह क क शरण र खन औ 9. भजन वनय एक ब र त क औ भगव न, अह क बन द सर द ख क हरन अन न श दन कख कल न पड़ अ छ, कय तक य आन क वल आश अह क चरणक आय क म र ण कत क अधमक त रल अह ग न सकत कय आन, हमर व न कछ न ह स नए छ, 22

23 ब हर भ ल कत क न बल त प अह क अ छ जगम क न ह जनए अ छ आन, ग णक ग अज मल गजक जलस बच वल ण ज न ह क प करब रघ न न, वप त परल नद न, र मज क अब न ह सह र, द सर क न ह आन 10. मह शव न स न स न औ दय ल, अह सन द सर क छ थ क प ल ज अह क शरण अबए अ छ सबक कयल नह ल, हमर द ख कखन हरब अह, कह झ र ल ल जट ब च ग ग छ थ श भत च वर ज थ भ ल, झ र म नव स करए छ द खय पर अ त खय ल र मज क शरणम र ख, स न स न औ मह क ल, 23

24 वप त हर ऊ हमर शवज क आय तप ल 11. मह शव न क ट द ख ज ज ल, क प क च र द न क अट द ख ज ज ल ज न ह दय करब शवश कर, ककर कहब हम आन, दन- दन वकल कत क द ख क टब ज करब अह खय ल जट ब च ग ग छ थ ह भत, च उदय अ छ भ ल, म गछ ल ड म बजब छ, भ ग प ब तनक ल लय श लक ट द ख क ट, द ख हमर व ग क नह ल, र मज क आश क वल अह क, वप त ह क र खय ल 24

25 12. मह शव न शव क तप ल, अह सन क अ छ द सर दय ल भ अ ग श श ग ग त लक च भ ल, भ ग प ब ख श रह, रह द खय पर खय ल बसह पर घ मल फर, भ त गण स थ, डम बज ब त न नयन अ छ वश ल झ ड़ म नव स कर, ल टब थ ह र ल ल, र मज क ब र शव भ ल ह क ग ल 13. मह शव न शवज क ह न क ल द न हमर क ह न न श दन च न न ह 25

26 च रह भ, त ह पर वध त प कर च ह ख प द र कहल कछ स अ छ क अ त ह पर प रजन ल अ छ हमर ण अ त दय ल ज न अह क शरण अयलह क न, र मज क द ख ह अशरण जन ज न (अ वतर त ) आ.प ग ग श ग जन ग ग श ग जन(1942- ) ज न- पलखब ड़, मध बन एम.ए. ( ह ), र डय न टक पर प.एच.ड. क व, कथ क र, न टकक र आ' उप सक र म थल क थम च ब टय न टक ब धब धय क ल खक उ चतव (कथ स ह) क ल ल स ह अक दम प र र एकर अ त रक हम एकट म प रचय, ल क स न (क वत स ह), अ र- इज त (कथ स ह), प हल ल क (उप स), आइ भ ट (न टक) क शत ह म म थल चल क ल क कथ ए, म णप क क - ब नज र क म थल स ह अ व द आ' श त य र ह (क वत स ह) ३. ग म च र प त म भ म म थल क न म प च फ ल द श क र शह दक न म र च र ठ प हमर म क र तम अ त तक न म म ट, म घ, व य, स स पव र तक नद, व क ष, पक ष आऽ नझ र रक 26

27 अपन स य र त र आऽ च म, म नगर गल क र बस तक न म ग जनक स ध न ण म गढ़ रहल छ थ फ रस एखन ओऽ म त ह नक मन, ब ह आ ख अथक ह सल चकचक द हक मकणक स दर ण म ह हमर वव क, हमर द ख-स ख, ह हमर ग म! इ.प त झ च धर तक wwwpoet. r y. comस स प दकक च यस अव डर (अ ज प क ह त ) भ टल छ ह नकर अ ज प कछ दन ध र wwwpoet. r ysoup. com क र म प पर स ह रहल अ छ त म थल च कल म स ह प र गत छ थ आऽ हनकर च कल क दश र न ई ल ग आट र प क र अ त त ई ल ग डव, ल डनम द श र त कएल ग ल अ छ त झ च धर, ज त थ -३० दस र १९७८; ज न -ब व र, मध बन ; शक ष - म वव क न म डल ल ट स कच ग र ह ई ल, मस ज क एम प एम इ टर क ल ज़, इ र ग ओपन य नव स र ट, आइ स डब ए आइ (क एक उ ); नव स न- ल न, य.क.; पत - श भ कर झ, ज़मश दप र; म त - मत स ध झ, शव प ''म थल लखब क अ स हम अपन द द न न भ ई ब हन सभक प लखब म कए छ ब स म थल स लग व रहल अ छ - त ब ल म ब लपनक कलक र भ खक त प सऽ भ ल म क, प थ ब र क द र प ड त ह थक म र अच क 27

28 क द र द बस तम म क न इ भ ल मजब र ; गर ब क पर क! प ट आ प ठक घट त द र, कछ धनह नत आ कछ म त पत क म ख र त, म द, सभस ब स थ र सम जक स व दनह नत, ज ब लक क म त क आ य स व त क लक, ल ख न क छ न क मल ह थम करच धर लक, म ल ज लक स व कर त ब ज वन क द प, अप भ व क द र कर त अज ञ न आ' अब झ, व प जर नक ककर फ स त र? त तऽ त हन भ ल, च र बनक आत र अ छ ब लपन द द न अ ल ल ई.प गज ठ क र म नक जड़ म प क ब प न क न ञ ज न कए स जल म नक जड़ म र खल सतत क य र क म भ टल पव र त शखर स झ अब त हय ऊ गम ब थ, बल घटल ज कर प र द खक स गर कर त करब क स स झ छ थ ज वकल, भ थल इत सल अर पथ म ह ब कल म नक जड़ म र खल सतत क य र क म भ टल, प क ब प न क न ञ ज न कए स जल 28

29 ह थ दए त र आ न दए कर ट तखन तत, मन सक अ रक म वचरण ह सतत क शक ओतए कए उ ठ म ह तखन, वप क पड़ल आब न ञ ह एत अबल म नक जड़ म र खल सतत क य र क म भ टल, प क ब कए प न क ज न कए स जल करब क अ छ ल क क णक मन वचन कम ह र, न ञ अ छ अपन अ भम न छ ड़ब अध पथ ई घ रत अ भम न द शक तखन अ भम न हमह छ, न ञ त फ सय क अ भम न लए करब प न क म नक जड़ म र खल सतत क य र क मक ई, प क ब प न क ज न कए स जल छ 7. स त शक ष च म थल शक ष च (म थल भ ष जग नन स त य भ ष आस त - ह म उ व न- म ष मह स त म ) (आग ) -गज ठ क र गत श क न क व र त भ व व च य त वतर म ष क ल ष वतर य वचक षण 29

30 वय इद न म यत स भ षत तव त अथ र एव अ - गत श क न क व र त वय गत वषय तर वषय द खम न करण य तथ व भ व अ प पन न भ व एव भ व त एव क र म- इ त अ प न द खम अ प न करण म - भ त यत व म अ - प व र म यत व म अ - त द खम अ प न करण यम - अ यत भ व त त अ प न वतर म नक ल एव वहण र य - व र म नक ल एव त त - त न व एव यद करण य यत न करण य तद वषय च न यम - एव वचक षण न म ब म न - ब म एव क व र कथ एकम अर म अ अर एक स स अ स त दन भक ष य चन क ज वन कर त त ह एक स वण र क णम अ स च य त स वण र क न द न कर म- इ त स एक न द जन न आ य त- घ षण कर त बहव जन स लत भव तद स स घ षय त- अहम अ नध र न य स वण र क ण दद म अ क नध र न अ - इ त तद बहव जन - अह नध र न, अह नध र न इ त स स सम पम आग त पर स स क अ प स वण र क ण न दद त एक न द त द श मह र ज त न म ग र न आग त स स स वचन त स स स आ म ग त स स मह र ज सम प आ य त- स वण र क ण मह र ज य दद त स स स प त अह मह र ज अ मम सम प भ तम ऐ य र म अ पर भव न मम क त कमथ र स वण र क ण दद त तद स स वद त- य आश अ धकम अ त एव अह स वण र क ण दद म य प भव न मह र ज अ - तथ प भवत आश अ धक अ भवत इ अ - अहम अ र ज उप र आ मण कर म- जय स दय म- इत प अ धकम ऐ य र स दय म अत भव न नध र न एव अत अहम एतद स वण र क ण भवत द त म इ म स सन वचन मह र ज ज ञ दय भव त स ल य र त ग म त स षणम नम नम क चन थ र क स कछ थ र क श अ छ त स स स ओतए स त ट स छ थ यथ कम क क त 30

31 कद क त कथम कमथ र म अहम इद न म उ र वद म हम आब उ र बज त छ भव सव प र एत ष म अथ र ज न अह सभ स ह ए ह सभक उ र ज त छ अहम उ र वद म हम उ र बज त छ भव प त अह सभ प छ यथ - र म प क पठ त र म प क पढ़ त छ थ र म कम पठ त? र म क पढ़ त छ थ भवत कम वद? अह (स ल ग) क बज त छ? तत क फलकम ओतए क फलक अ छ तत कम? ओतए क अ छ लखनऊ उ र द श अ छ लखनऊ उ र द शम अ छ लखनऊ क अ? लखनऊ कतए अ छ? अ धक र क य र लय अ अ धक र क य र लयम अ छ भवत क वस त? अह (स ल ग) कतए बस त छ? अ नव ब लक स एतए ट ब लक छ थ अ दश द द प स एतए दस द द प अ छ म ग र नवव हन न ग म म ट व हन ज इत अ छ मम सम प दश प क न स हमर लग दस ट प क अ छ भव ग ह क त जन स? अह क (स ल ग) लग क कट प सतक अ छ? 31

32 च र च रट स य र दय त क ल भव त स य र दय त क लम ह इत अ छ स य र स य क ल भव त स य र स य क लम ह इत अ छ रम श दशव द व लय ग त रम श दस बज व लय ज इत अ छ भवत कद प क कर त? अह (स ल ग) कखन भ जन बनब त छ? म वद शत आग त म वद शस अब त छ थ सख च ईत आग त सख च ईस अब त छ थ ग हम लयत वह त ग हम लयस व हत ह इत छ थ भवत क त म दकम आनय त अह (स ल ग) कतएस म दक अ त छ उ मम अ उ म अ छ भव कथम अ? अह क (स ल ग) क हन अ छ? अन त प ठन थ र व लय ग त अन त पढ़ ब क ल ल व लय ज इत छ थ अन त औषध थ र म औषध लय ग त अन त औष धक ल ल औषध लय ज इत छ थ ग हण भ जन थ र प कश ल ग त ग हण भ जनक ल ल भनस घर ज इत छ थ भवत कमथ र पठ त? अह कएक पढ़ त छ? भव एत ष म अथ र म स क ज ञ तव इद न म भव म म प अहम उ र वद म इद न भवत एक आग त अन र भव सव र तम प र ज उ त भव न आग त इद न भव प स उ र वद त भव न कद न कर त अह कखन न कर त छ भव न क त आग त अह कतएस अब त छ भव न कम ख द त अह क ख इत छ भवत अ यन कथ चल त अह क अ यन क हन च ल रहल अ छ भव न कमथ र म ग त ग य त अह कएक ग त गब त छ 32

33 भव न क वस त अह कतए बस त छ म न थ ग त म न थ ज त अ छ ग ह गतव न ग ह ग ल म न थ ग ह गतव न म न थ ग ह ग ल म न थ न गतव न म न थ न ह ग ल म न थ आगतव न म न थ आ ब ग ल म न थ उप व व न म न थ ब स ग ल पठ त- प ठतव न पढ़ त अ छ- पढ़लक लख त- ल खतव न लख त अ छ- लखलक कर त- क तव न कर त अ छ- कएलक अ क प तवत /प तवत अ क पब त आ च/ प लक अ क लख त/ ल खतवत अ क लख त अ छ/ लखलक अ क ग त/ गतवत अ क ज इत अ छ/ ग ल अ क आग त/ आगतवत अ क अब त अ छ/ अ क आ ब ग ल ब लक गतव न ब लक गतवत ब लक ग ल ब लक ग ल डतव न/ डतवत ख ल लक/ ख ल ल ह प म- म प छ त छ (हम) / स त छ (हम) वद म- उक व न उक वत बजइत छ / बजलह / बजल ह अहम अ प म हम आइ द ख त छ अह म म न थ ग म त व दवत ग म त हम क द खब म न थ ज यत व दवत जयत ह 33

34 भव कम कम क र अह क ल ख म वय क ल ख म त न म ओम हम क लखब हम सभ क लखब ओकर न म ओम अ छ ओम उप वशत त न म आ आ उप वशत ओम ब स ओकर न म आ अ छ आ ब स ग तम ब ल ऽहम वण र स रयत ह ल आय त ब ल ऽहम जगत मय म वण र ह स ख स रयत म द ख न नव रयत म ग म ब ल ऽहम जगत मय म व ण मध र पर खर म लयत म उ र श सम उ त म ग र सव र म ल ग म ब ल ऽहम जगत मय म (अ वतर त ) ८. म थल कल (आग ) 34

35 षडदल अ रपन म थल म भगवत प ज क अवसर पर ई अ रपन प ड़ल ज इत अ छ एतय द व भ गवत प र नक षटक ण य प रल ग ल अ छ छ ट कमल दल ए हम अ छ आ दश क भ व र क पद च आऽ प पच र प ज क स म स य क ई अ रपन अ छ अ वतर त ) ९. प ब न स र त थ र न तन झ ; ग म : ब व र, मध बन, बह र; ज त थ : ५ दस र १९७६; शक ष - ब एस स, क ण क ल ज, भल ई; एम एस स, क प र र टव क ल ज, जमश दप र; फ शन 35

36 डज इ न ग, एन.आइ.एफ.ड., जमश दप र म थल भ ष आ' म थल स तक त आ आ' आदर ह र म नम ब स बसल अ छ इ टर ट पर तरह त क षर ल पक उपय ग द ख हम म थल स तक उज ल भ व क ह त अ त आश त छ नब ध - न तन झ ब र त स र आज क आध नक प रव शम वव हक प र न म त आर व ध वध न अपन त क क पम श ष बचल अ छ दन पर दन ओकर न अप य स प रप ण र प रप ट लऽ रहल अ छ हम सब प र णक आ तकर स गत वच रक अवश ष म द ख रहल छ आब नर तर ज वनश ल म आध नकत क सम व ष भऽ रहल अ छ एकर कछ क ष ल भ अ छ, ज न क बढ़ य शक ष आ' व क आध नकत क द रण मक स च बन ब तऽ ओ अन रहत वव ह दम ज आड बर आ' वल सत प ण र दश र न ह इत अ छ ओकर नव ह र सव र स ध रणक ल ल क फ क ठन अ छ प लन-प षण, शक ष -द क ष कएल क ब द एक स ध रण क पक ष वव ह सम र हक उ वग र य दश र नक आ थ र क आघ त क क न सहत? व भ क रक त म-झ म य महग व क नव ह र बह त क क र ह इत छ क कछ घ ट क श भ बढ़ ब ल ल व वव ह सम र ह क क थत प स अ व सन य बन बए क र दव ब स ल ग हज र ल ख प य प नम बह द त अ छ नब प ढ़ क स श क षत ल क क ब झब क च ह ज वव हक अ व रण य बन ब त छ क द प रव रक आपस ह आ' स वव हक अ व रण य बन ब त छ क ओकर सफलत ज ह ल ल म न आ' व सक च रत च ह, ट ट ह उस भ ज व व महग कपड़ ल आर गहन ज वर न ञ ई सभ क म स धनक म ग म म वग र य प रव रक ल ल स मत रहय तख क ण अ छ अप य स ब च कऽ य द नवय गक वर क अपन स झ ब झ स ग रम मय स क श आत कर थ तऽ ई सभक हतम ह यत क पक ष पर वरपक ष र ब र त क भ गतक दब ब द ख बड़ द ख ह इत अ छ गत तऽ दय स ह अक च ह प य प स स न ह एकट गर ब प रव रक थ स व दनश ल क आड बरक त आर कठ र बन बए ल ल पय र अ छ एक क वक क वत क कछ प उ खत अ छ : ''क न क ब रय त ज अह क स र य ध न ह भ ल हमर र य क न ञ आस य क ठन समय छ क स नयउ भ र प रव र य ख स ख ज भ टए कऽ लयउ क र य 36

37 स बन बऽ एलह अह र ख हमर ल ज य घर र ट टल फ टल दल न पर न ह ख ट य दन र त प ट भरय लय क र कऽ र जग र य ख न पय न दऽ न ह सकलह छ बह त ल च र य आउ हम सब अ ह आड बरक सम ल न श कऽ म थल क ग रम बढ़ ब १०. स ग त शक ष -गज ठ क र र म य झ र मर ग भ रत य श स य स ग तक सम प र त आऽ वलक षण ओऽ व त स ग तज ञ प र म य झ र मर ग क र ज ११ अग १९२८ ई. तद स रभ क पक ष एक दश त थक मध बन जल त खज र न मक ग मम भ ल हनकर पत क न म प स खद व झ आऽ क क क न म प मध सदन झ छ र म यज क स ग त शक ष हनक द न ग ट स ह रम नयम आऽ ग यनक पम म ५ वष र क आय म श भए ग ल तकर ब द अवध प ठकज स ग यनक शक ष भ टल १५ वष र ध र बन रसक एकट स न टक क न म र म य झ ज क जरक पम क य र कएल प भ ल न थ भ ज स २५ वष र ध र वपद, धम र, खय ल, ठ मर, द दर, ट श ल सभक व धवत शक ष ल ल प भ ज क अ त रक र म य झ ज प ब.एन. ठक र ( य ग), उ द हब ब ख ( कर न ), प ब.एस. प ठक ( य ग) स स ह स ग तक शक ष कएल प झ १९५४ स य गम ई पस र ह रहल छ थ १९५५ ई.म हनकर नय क ल करग ज स ग त व लयम स ग त अ पक पम भ ल १९६० ई.म हनकर नय क य ग स ग त स म तम भ ल, जतए १९७० ध र भ कर आऽ स ग त व ण कक ष क शक षक रहल ह १९७०म इल ह ब द व व लयक स ग त वभ ग क ष. उदयश कर क चकज प झ क स ग त क स व स भ वत भए व व लयम हनकर नय क कएल प झ उ शक षक, ग यक आऽ आक शव ण क थम ण क कल क र छ थ हनकर अ क श - श आक शव ण क थम ण क कल क र आऽ उ म शक षक छ थ, ज न - 37

38 ड. ग त बनज र, म त कमल ब स, म त श भ म ल, क व, श र म कश लकर, श र म कश लकर, क मत ख, म त स द स, ड. प ल र न झ, ड इल म लव य, अ नल क म र शम, र र मश कर स ह, म त स ग त स न, र जन प र र कर, म त रचन उप य, नर स ह भट त, भ प श, जगब इ द प झ स ग त श स क र ल खक छ थ आऽ हनकर लखल अ भनव ग त ज ल क र प च भ ग क शत भए च कल अ छ, ज हम २००स ऊपर र गक अ छ आऽ द हज रक आसप स ब दश अ छ म थल व स र मर ग र ग त रभ क, र ग व द ह भ रव, आऽ र ग व प त क ण क र रचन स ह कए छ थ आऽ म थल भ ष म हनकर खय ल र जय त इ त र ग क र अ प अ छ १९८२ म उ र द श स ग त न टक अक द म प र रक स ग र सद त स ह द ल ग ल स ग त ल खनक ह त क क ह थरस प र र, आऽ भ रतक सव र स ग त स आइ.ट.स. क र स न स ह हनक भ ट च कल छ २०० ई. म र स धन र अव डर, २००५ म स ग त न टक अक द म क र ष य प र र, भ रत स ग त र, र ग ऋ ष, स त त लस द स स न, य ग ग रव एव स पर अक द म क स म प वत इ द स न झ क छ र मर ग ज य गम व रन द स स ग त प रषद क र पन कए अ क क स ग त सम र हक आय जन स ह कए छ थ इल ह ब द व व लय स ग त स लन ३० वष र स ब पड़ल छल जकर व ष र क पस १९८० म प न झ आर करबओल कएक त झ लग क औपच रक ड न ह छल, इल ह ब द व व लय अपन नयमम प रव र न कएलक आऽ हनक ओतए स ग त वभ ग क ष बन ओल ग ल, जतएस ओऽ १९८९ ई. म स व नव भ ल ह त लस क म नसक आध र पर झ स त क क स ग त र म यणक स ह रचन कएल प झ म पस खय ल, ठ मर, द दर, ट आऽ स ग ह वपद, धम र, तर न, तरवट, चत र ग, र गम ल, र गस गर, र गत ल स गर, भजन आऽ ल कग त ग यनम स छ थ अखन ८० वष र क आय म य गम झ स ग त स धन म रत छ थ ११. ब ल न क त -गज ठ क र ब ल न क त -गज ठ क र 38

39 ग न झ आ दस ठ प ब ब च त झ च धर म थल र म भय कर स ख ड़ पड़ल र ज ढ़ लह पटब द ल, ज ज एकर त ड़ बत ओत ओकर प र र भ टत एकट वश लक य ब ब दस ट ठ प कए र ज क दरब रम ई कह त अएल ह ज ओऽ सय वष र हम लयम तप कए छ थ आऽ यज ञस वष र कर ऽ सक त छ थ स झम ह नक न आऽ स म भ ट ग ल ग न झ कतह पह न इ करब क ल ल ग ल रह थ जखन स झम घ रल ह तखन क नञ क म हस सभट गप स न आ य र च कत ह नक दश र न थ र वद भ ल ह ए र भ र भ ल स प हन ह स स स र भए ग ल ज एकट ब स ठ प ब ब स ह पध र च कल छ थ आब दस ठ प ब ब क भ ट ह नक स भ ल त ओऽ कहल अह ब स ठ प ब ब छ त हम १०८ ब स ठ प ब ब छ कह अह क न व धय वष र कर एब हम एकट ब स रख छ जकर स म घक ख च रब आऽ वष र ह एत ओत क ट क ब स रख त छ कतए 39

40 अह एहन ढ ग स ध क म हम आब ओऽ दस ठ प ब ब श चक बह कए वद भ ल औऽ अपन खर म आऽ कम ल त लए ज ऊ म द ओऽ त भ गल आऽ ल क सभ पछ ड़ कए ओकर द ढ़ पक र घ चए च हलक म द ओऽ द ढ़ छल नकल आऽ त ह ल ल ओऽ च ग ल आऽ ओऽ ढ़ ग म क प ब भ ग ग ल तखन ग न झ स ह अपन म छ द ढ़ हट कए अपन पम आ ब ग ल ह र ज ह नकर चत रत क स न कएल ब ल क न र रण य क १. त क ल म ह र क बजब क च ह (स य र दयक एक घ ट प ह ) सव र थम अपन द न ह थ द खब क च ह, आ ई कर वसत ल करम सर त करम ल त भ त करदश र नम करक आग ल बस त छ थ, करक म म सर त, करक म लम त छ थ भ रम त ह र करक दश र न करब क थ क २.स क ल द प ल सब क क ल- द पम ल त द पम जन द र न द प श र क स तन र म ऽ त द पक म ल भ गम, द पक म भ गम जन द र न ( व ) आऽ द पक अ भ गम श र त छ थ ह स त! अह क नम र ३.स तब क क ल- र म हन म व नत य व क दरम शय य र द न त ज सभ दन स तब स प ह र म, क म र म, हन म न, ग ड़ आऽ भ मक रण कर त छ थ, ह नकर द न भऽ ज इत छ ४. नह ब क समय- 40

41 ग च यम च व ग द व र सर त नम र द स क व र जल ऽ न स ध क ह ग ग, यम न, ग द वर, सर त, नम र द, स आऽ क व र ध र ए ह जलम अपन स दअ ५.उ र य म हम व द क षणम वष र तत भ रत न म भ रत य स त सम क उ रम आऽ हम लयक द क षणम भ रत अ छ आऽ ओत क स त भ रत कहब त छ थ ६.अह पद स त त र म दर तथ प क न र मह प तकन शकम ज सभ दन अह, पद, स त, त र आऽ म द दर, ए ह प च स -स क रण कर त छ थ, ह नकर सभ प प न भऽ ज इत छ ७.अ म ब ल र स हन म वभ षण क प परश र म स त चर वन अ म, ब ल, स, हन म न, वभ षण, क प च य र आऽ परश र म- ई स त ट चर व कहब त छ थ ८.स त भवत स त द व शखर व सन उ न तपस ल यय पश प त प त स स सत म स द ध जर ट ज व फ नल ख व य ध श शन कल ९. ब ल ऽह जगद न न म ब ल सर त अप र प चम वष र वण र य म जगत यम १२. प ब ध-गज ठ क र प ब ध 41

42 प ज -स हक- व न द झ प क र ( स म हनज ) व न झ पञ क र ( स म हनज ) ज ,प आ, तत ल, ककर ड़(मध बन ), रश ढ़य(प ण र य ), शवनगर (अर रय ) आ सम त प ण र य पत ल ध त प श स म र प क र म द न झ, शवनगर, अर रय, प ण र य पत मह-. भ खय झ प श स क दस वष र ध र 1970 ई.स 1979 ई. ध र अ यन, 32 वष र क वयसस प - ब धक स व र न आ' स रक षणम स न क त- प श ख प कक ल तरण आ' स व र न- 800 प स अ धक अ कन स हत प नगर मक ल रण ओ' स व र न- लगभग 600 प स ऊपर( तरह त ल पस द वन गर ल पम ) ग - प क र म द न झ ग क ग - प क र भ खय झ, प क र नरस झ स व न थ झ - स र ठ, प क र ल टन झ, स र ठ ग क श स थ र पर क ष - दरभ ग मह र ज क म र ज व र स हक यज ञ पव त स रक अवसर पर मह र ज धर ज(दरभ ग ) क म र स ह र आय जत पर क ष ई. ज हम म खक पर क ष क म पर क षक म.म. ड. सर ग ग न थ झ छल ह व व हक अ धक र नण र य नयम १. क क अपन १६ प ष ( प क ल आऽ म क ल मल क ) स छठम नम रह त छ थ- जनक छ ठ कहल ज इत छ ए ह छ ठक नध रण र न क रस ह इत अ छ १.क क पत महक पत मह थम छ ठ २.क क पत महक म त मह त य छ ठ ३.क क पत महक म त मह त य छ ठ ४.क क पत मह क म त मह चत थ र छ ठ ५.क क पत मह क पत मह प म छ ठ ६.क क पत क म त महक म त मह छठम छ ठ 42

43 ७.क क पत मह क म त मह स तम छ ठ ८.क क पत मह क म म त मह आठम छ ठ ९.क क म त महक पत मह नवम छ ठ १०.क क म त महक म त मह दसम छ ठ ११.क क म त महक म त मह एग रहम छ ठ १२.क क म त मह क म म त मह ब रहम छ ठ १३. क क म त मह क पत मह त रहम छ ठ १४.क क म त मह क प म त मह च दहम छ ठ १५.क क म त मह क म त मह प हम छ ठ १६.क क म त मह क म म त मह स लहम छ ठ उपर क सम छ ठक सम न महत अ छ ए हम स क छ ठ वरक प पक षम अएल पर उक वर क क म व व हक अ धक र न ह ह एत ओऽ छ ठ य द वरक म क लम अब त छ थ त अ धक र ह एत नयम२. वर क क ग एक न ह ह ए नयम ३. वर क क वर एक न ह ह ए नयम ४. वरक म त मह ओऽ क क म ल ओऽ म ल म स हत एक ह ए त स त प ध र म स प क क र अ धक र न ह ह एत नयम५.वरक वम त क भ यक स न क न ह ह ए म त प म क व प त स म भज त - म त अस प य य म त अस प च य पत स श ज त न द र कम ण र म थ प म त स म त स म त उ र म त प त त 43

44 स प नवत र त कत र म त तसम (अ वतर त ) १३. स त म थल गज ठ क र च ण...क ट च भ रतक एकट स द ढ़ आऽ क क त श सन द न कएल, जकर अ भव भ रतव स क प व र म न ह छल च ण क ज वन आऽ व श वषयक स चन अ म णक अ छ च ण क आन न म सभ स ह अ छ ज न क ट, व ग, व त यन, म ल ग, मल, प क षल, म आऽ आ ग ल व ग न म क म दक क र न तस र, वश ख द क म र क षस आऽ द ड क दशक म रच रतम भ ट त अ छ अथ र श स क सम पनम स ह ई चच र अ छ ज न र ज स भ मक उ र क नह र व ग र अथ र श स क रचन भ ल अथ र श स क सभट अ यक सम पनम एकर रच यत क पम क ट क वण र न अ छ ज न भक ष ह मच हनक चणकक प कह त छ थ अथ र श स म उ खत अ छ ज क ट क ट ल ग म उ भ ल ह प हम अ धकरणम क ट अपन क ण कह त छ थ क ट ग क न म, व ग गत न म आऽ च ण व शगत न म ब झन ज इत अ छ धम र आऽ व धक म क ट क अथ र श स आऽ य ज ञवल तम ब सम नत अ छ ज च ण क म थल व स ह यब क म ण अ छ अथ र श स म (१.६ वनय धक रक थम धकर षड ऽ य इ यजय अ रषड व ग ) कर ल जनक क र पतनक स ह चच र अ छ त व रव य त र ऽ प र ज स वन त- यथ द न म भ ज क म द ण क यम भम म न सब र ष वनन श कर ल व द ह,... 44

45 अथ र श स म १५ ट अ धकरण अ छ सभ अ धकरण क र वभ जन करणम भ ल अ छ क ट क र स वच र स ग स तम अ छ म, अम, र ष, द, क ष, द ड आऽ म क र पम र क स तट अ ग अ छ कऊ त क स भ त स तम र क शस नक वभ व त थ र क चच र अ छ- ई १८ ट अ छ १.म २.प र हत३.स न प त४.य वर ज५.द व रक६.अ तव शक७. श स ८.स ह र ९.स ध १०. द ११.नअयक१२. र प र वह रक१३.कम तक१४.म र प रषद क ष१५,.द डप ल१६.द प ल१७.अ तप र ल१८.आ क व धक च रट त अ छ- धम, र वह र, च र आऽ र जश सन क ट क अतरर स ब ध क र स त म डल स त क र न मस तप दत अ छ व जग ष र ज - वजय क र इ बल र ज - क र च क त अ र क त र ज आऽ अ र क त र ज क स म पर न क त र ज रह त छ थ वज ग ष र ज क स झ म, अ र म, म - म आऽ अ र म - म रह त छ थ आऽ प छ प र ह९फ ठक श ), आ द (प ठक म ), प र ह स र (फ र हक म ) आऽ अ दस र (आ दक म ) रह त छ थ व जग ष क ष स त अ छ, स ध, व ह, य न, आसन, स य आऽ ध भ व कऊ ट क अथ र श स क थम अ धकरणक प हम अ यम द त आऽ ग चर व क वण र न अ छ भ रत य शल ल खस पत चल त अ छ ज च ग म य र ३२१ ई.प. म आऽ अश कव र न २९६ ई.प. म र ज बलल ह तद स र अथ र श स क रचन ३२१ ई.प आऽ २९६ ई.प. क र ब च भ ल स ह इत अ छ १४.म थल भ ष प क म थल क ष ज क आग बढ़ ऊ, अपन स झ व आऽ य गद न ई-म ल र ggaj endr a@ yahoo. co. i n व ggaj endr a@ vi deha. co. i n पर पठ ऊ १५. रचन ल खन-गज ठ क र अ आ कव ह (अस य क ) आऽ वसजर न य क र उ रण क म ह इत अ छ इ ई चव य श क र उ रण त ल म ह इत अ छ ऋ ॠ टव र ष क र उ रण म ध र म ह इत अ छ ल तव ल स क र उ रण द तस ह इत अ छ 45

46 उ ऊ पव आऽ उप न य क र उ रण ऒ स ह इत अ छ व क र उ रण उपरक द तस अधर ओ क र सह यत स ह इत अ छ ए ऐ क र उ रण क आऽ त ल स ह इत अ छ ओ औ क र उ रण क आऽ ओ स ह इत अ छ य र ल व अ न ज क उ रणम ज क अ द भ ग त द नक प ण र तय श र न ह कर त अ छ श ष स ह ज क ए हम त ल आ द नस घष र ण स ह न ह ह इत अ छ क स म ध र श(व र टक क रण ज क अ र व य व ह र क कए छ ड़ल ज इत अ छ) वण र र स व अ आऽ ष स ह घष र क वण र भ ल सभ व क प चम वण र अ न सक कहब त अ छ क रण आन न सम न र हत एकर सभक न सक म स ह उ रण ह इत अ छ- उ रणम व य न सक आऽ म ह ब ट बह र ह इत अ छ अ र आऽ यम क र उ रण म न सक म ह इत अ छ- आऽ ई सभ न स कहब त अ छ- क रण ए ह सभम म ख र ब रह त अ छ आऽ न सक स व य बह र ह इत अ छ अ रक न पर न व म क र उ रण न ह ह यब क च ह (अ वतर त ) म थल क म नक ल खन-श ल 1. ज श म थल -स ह क च न क लस आइ ध र ज ह व र न म च लत अ छ, स स म त त ह व र न म लखल ज य- उद हरण थ र - अ एखन ठ म जकर,तकर त नकर अ छ अखन,अख न,एख न,अखन ठम, ठन,ठम ज कर, त कर तनकर (व क क प ) ऐछ, अ ह, ए 2. न ल खत त न क रक प व पकतय अपन ओल ज य: भ ग ल, भय ग ल व भए ग ल ज रहल अ छ, ज य रहल अ छ, ज ए रहल अ छ कर ग ल ह, व करय ग ल ह व करए ग ल ह 46

47 3. च न म थल क नक नम न लखल ज य सक त अ छ यथ कहल न व कहल 4. ऐ तथ औ ततय लखल ज य जत त अइ तथ अउ सद श उ रण इ ह यथ - द ख त, छल क, ब आ, छ क इ द 5. म थल क न ल खत श ए ह प य ह यत: ज ह,स ह,इएह,ओऐह,ल ह तथ द ह 6. ह र इक र त श म इ क ल करब स म त अ थक यथ - द ख आबह, म ल न ग ल (म म म ) 7. त ए व य च न म थल क उ रण आ दम त यथ वत र खल ज य, क त आध नक य गम व क क प ए व य लखल ज य यथ :- कयल व कएल, अयल ह व अएल ह, ज य व ज ए इ द 8. उ रणम द रक ब च ज य न त आ ब ज इत अ छ तकर ल खम न व क क प द ल ज य यथ - ध आ, अढ़ आ, वआह, व ध य, अढ़ य, बय ह 9. स न सक त रक न यथ स भव ञ लखल ज य व स न सक र यथ :- म ञ, क नञ, करत नञ व म आ, क नआ, करत नआ 10. क रकक वभ क क न ल खत प :- ह थक, ह थस, ह थ, ह थक, ह थम म म अ र सव र थ थक क क व क क प क र र खल ज सक त अ छ 11. प व र क लक य पदक ब द कय व कए अ य व क क प लग ओल ज सक त अ छ यथ :- द ख कय व द ख कए 12. म ग, भ ग आ दक नम म ङ, भ ङ इ द लखल ज य 13. अ र न ओ अ र म क बदल अ स र न ह लखल ज य(अपव द-स स र स र न ह), क त छ प क स वध थ र अ र ङ, ञ, तथ ण क बदल अ र लखल ज सक त अ छ यथ :- अ, व अ क, अ ल व अ चल, क व क ठ 14. हल त च नयमत लग ओल ज य, क त वभ क स ग अक र त य ग कएल ज य यथ :- म न, क त म नक 15. सभ एकल क रक च श म सट क लखल ज य, हट क न ह, स य वभ क ह त फर क लखल ज य, यथ घर परक 47

48 16. अ न सकक च ब र कयल ज य पर त म णक स वध थ र ह सम न ज टल म पर अ रक य ग च ब क बदल कयल ज सक त अ छ यथ - ह क र बदल ह 17. प ण र वर म प स स ( ) स चत कयल ज य 18. सम पद सट क लखल ज य, व ह इफ नस ज ड़ क, हट क न ह 19. लअ तथ दअ श म बक र (ऽ) न ह लग ओल ज य 20. अ 1. ह यबल /ह बयबल /ह मयबल / ह ब बल, ह म बल ह यब क/ह एब क 2. आ /आऽ आ 3. क ल /कऽ ल /कए ल /कय ल / ल /लऽ/लय/लए 4. भ ग ल/भऽ ग ल/भय ग ल/भए ग ल 5. कर ग ल ह/करऽ ग लह/करए ग ल ह/करय ग ल ह 6. लअ/ दअ लय, दय, लअ, दय 7. कर बल /करऽ बल / करय बल कर बल /क र बल 8. बल वल 9. आङ ल आ 10. य यह 11. द ख द ख 12. च ल ग ल चल ग ल/च ल ग ल 13. द ल ख द ल क, द ल खन 48

49 14. द खल द खल न/ द खल 15. छ थ / छल छ थन/ छल न/ छल न 16. चल त/द त चल त/द त 17. एख अख 18. बढ़ बढ 19. ओ /ओऽ(सव र न म) ओ 20. ओ (स य जक) ओ /ओऽ 21. फ ग/फ फ इ ग/फ इङ 22. ज ज /ज ऽ 23. न - क र न - कर 24. क ल /कएल /कयल 25. तखन त तखनत 26. ज रहल/ज य रहल/ज ए रहल 27. नकलय/ नकलए ल गल बहर य/बहर ए ल गल नकल /बहर ल गल 28. ओतय/जतय जत /ओत /जतए/ओतए 29. क फ ड़ल ज क फ ड़ल ज 30. ज ज /ज ऽ 31. क द/य द(म न प रब) क इद/य इद/क द/य द 32. इह /ओह 33. ह सए/ह सय ह स 49

50 34. आ क दस/ क व दस/ व दस 35. स स -सस र स स- सस र 36. छह/स त छ/छ /स त 37. क क /क ऽ(द घ र क र म व जर त) 38. जब ब जव ब 39. करएत ह/करयत ह कर त ह 40. दल न द श दल न दश 41. ग ल ह गएल ह/गयल ह 42. कछ आर कछ और 43. ज इत छल ज त छल/ज त छल 44. पह च/भ ट ज इत छल छल पह च/भ ट ज इत 45. जब न(य व )/जव न(फ ज ) 46. लय/लए क /कऽ 47. ल /लऽ कय/कए 48. एखन/अख अखन/एख 50

51 49. अह क अह क 50. गह र गह र 51. ध र प र क न इ ध र प र क न य/क न ए 52. ज क ज क /जक 53. त हन त हन 54. एकर अकर 55. ब हनउ बह इ 56. ब हन ब ह न 57. ब ह न-ब ह इ ब हन- बहनउ 58. न ह/ 59. करब /करब य/करब ए 60. त /त ऽ तय/तए 61. भ य भ 62. भ य 63. य वत ज वत 64. म य म 65. द /दए /दय द /द 51

52 66. द /द ऽ/दए कछ आर श म नक म थल _३ तक कए तक य तक ए प र ( on f oot ) पएर त ह म त ह म प क बज कय/ कए बनन य क ल द क दनक तत हस गरबओल गरब ल ब ल ब ल च च (अश ) ज स / क एख नक ज स /क अख क भ मह र भ मह र स गर स गर झठह क झटह क छ ब करइय /ओ कर य प ब र प ब इ 52

53 झगड़ -झ ट पएर -पएर ख लएब क झगड़ -झ ट प र -प र ख ल ब क ख ल एब क लग ह ए- ह ब झल ब झल ब झल (स ब धन अथ र म ) य ह यएह त तल अयन य- अयन इ न - न ब बन ज ए ज इ ज इ(i n di f f er ent sense)-l ast word of sent ence छत पर आ ब ज इ ख ल ए (pl ay) ख ल इ शक इत- शक यत ढप- ढ़प पढ़- पढ क नए/ क नय क न र कस- र कश ह ए/ ह य ह इ अउरद - औरद 53

54 ब झ ल ( di f f er ent meani ng- got under st and) ब झएल / ब झयल (under st ood hi msel f ) च ल- चल खध इ- खध य म न प ड़ल ख म न प रल ख क क- कएक- कइएक लग ल ग जर न इ जरओन इ- जरएन इ/जरयन इ ह इत गड़ब ल / गड़बओल चख त- ( to test) चखइत करइय (willing to do) कर य ज कर - जकर तकर - त कर बद सर म / बद सर नम करबयलह / करबएलह /करब लह ह रक (उ रण ह इरक) ओजन वजन आध भ ग/ आध-भ ग पच / पच य/ पच ए नञ/ ब नञ ( ) पच ज य तखन (नञ) कह त अ छ कत क ग ट / कत क ग ट 54

55 कम इ- धम इ कम ई- धम ई लग ल ग ख ल इ (f or playing) छ थ छ थन ह इत ह इ कय क श ( hai r ) क स (cour t -case) बनन इ/ बनन य/ बनन ए जर न इ क रस क स र चरच कम र चच र करम ड ब बय/ ड म बय एख नक / अख नक लय (व क अ तम श )- ल कएलक गरम बरद क लक गम र वद र स न ग ल ह स न /स न ऽ एन इ-ग न इ त न घ रल नञ डर ड र कतह - कह 55

56 उम रगर- उमरगर भ रगर ध ल/ध अल ध एल गप/ग क क दरब / दरबज ठ म ध र तक घ र ल ट थ रब क ब त / त त ह( प म ) त ह /त ह करब इए करब इय एक ट क रत थ करत थ पह च पह च र खल रखल लगल ल गल स न (उ रण स इन) अ छ (उ रण अइछ) एल थ ग ल थ बतओ बत करबओल / कर ल ख 56

57 करएल आ क क पह च पह च जर य/ जर ए जर (आ ग लग ) स स ह म ह (ह म ह वभ क म हट कए) फ ल फ ल फइल( spaci ous) फ ल ह यत / ह एत ह त ह थ म टआयब/ ह थ म टय बय फ क फ क द ख ए द ख द ख य स र स ह ब द ख स र स हब १६. VI DEHA FOR NON RESI DENT MAI THI LS VI DEHA MI THI LA TI RBHUKTI TI RHUT--- the pre-kushana per i od, c. 120 B. C.-AD.. 80, t he per i od of Kushana domi nat i on i n Bi har, A. D , t he post -Kushana per i od, A. D In second-cent ur y B. c. Vai sal i f or t s wer e const r uct ed e. g. Laur i ya- Nandangar h, f or t of Kat r agar h, Muzaf f ar pur i n Sunga per i od. Gar b ar ea of Basar h, baked br i ck def ence wal l was bui l t at t he Gar b. I n t he Sunga per i od t he Abhi shcka-pushkar ni at moder n Khar auna, was sur r ounded by a wal l. Ter r acot t a unassoci at ed wi t h t he Nor t her n Bl ack Pol i shed War e of t he Sungas onl y Gupt a per i od exceeds t he number of seal s, seal i ngs and t okens. 57

58 Mi gr at i on of Li chehhavi Supushpa of Pushpapur a Pat al i put r a to Nepal -( Nepal Inscription. Pat al i put r a Ki ng' s Sur r ender t o Kani shka of t he Buddha' s Al ms Bowl - Chi nese Tr adi t i on. Chi nese t r adi t i on he demanded a l ar ge i ndemni t y 9, 00, 000 pi eces of gol d, but agr eed t o accept Ashvaghosha, t he Buddhi st poet and dr amat i st, Buddha' s alms bowl, compassi onat e cock-aken away by Kani shka t o Pur ushapur a cor r oborated from a Sanskrit work of Kumar al at a -Kal panbmandi t i ka. sover ei gn r ul er of Pat al i put r a and Vai sal i was one and t he same, t he mast er s of t he Pat al i put r a-vai sal i r egi on on t he eve of t he Kushana conquest wer e t he Li chchhavi s. The mast er s of Vai sal i and Vi deha now cont r ol l ed t he ot her si de of t he Ganges as wel l. No t r adi t i on f avour s Kushar i a cont r ol over Vi dcha, nor any coi ns have been f ound and cont i nued t o be r ul ed by Li chchhavi s. Hi uen Tsi ang came t o Nor t h Bi har i n A. D. 637 and vi si t ed Vai sal i, Svet apur a and -t he Vr i j i Count r y-madhubani -Janakpur Ar ea. Hi s ment i on of Vr i j i as a sub-pr ovi nce of Nor t h Bi har - Ti r abhukt i - mi gration of the Vrijis to the Madhubani -Janakpur ar ea dur i ngg the per i od of t he Kushana occupat i on of Vai sal i ( A. D ). The scr i pt cur r ent i n t he r egi on of Vi deha, whi ch was one of t he madhr ama j anapadas of Jambudvi pa i n t he opi ni on of t he Lal i t avi st ar a was Br ahma, one and the very first of the sixtyfour scripts listed in t hat book. Mi t hi l a, t he anci ent capi t al of Vi deha ceased t o be t he capi t al when Mahapadma Nanda occupi ed i t. The l egend Li chhvi f ound i n t he coi ns of Kumar adevi -Chandr agupt a t hr ows i nt er est i ng l i ght on t he nat ur e of t he gover nment of Vai sal i -Vi deha. Kumai adevi was t he Li chvi pr i ncess of Vai sal i mar r i ed t o Chandr agupt a I. The f act t hat on t he r ever se of t he coi ns of Chandr agupt a I t he Li chchhavi s appear s i n t he pl ur al. Ti r a and Tr r abhukt i st and f or t he pr ovi nce of Ti r abhukt i - f ound on t he Basar h seal s of t he Gupt a per i od. Ti r abhukt i i n i t s car eer had t hr ee capi t al s one af t er t he ot her, Vai sal i ( A. D ), Svet apur a ( AD ) and Si mar ama - pat t ana ( A. D ). The f i r st t wo ar e i n t he Vai shal i Di st r i ct while the last is in the Nepal ese Ter ai. ( opp. Ghor asahan Rai l way St at i on i n East Champar an Di st r i ct of Bi har ). The bi gger pr ovi nce of Ti r abhukt i a comes at A. D ( c) २००८ सव धक र र स र क षत वद हम क शत सभट रचन आ' आक र इवक/अ ज -स त अ व दक सव धक र र रचन क र आ' स हक र क लगम छ रचन क अ व द आ' प न क शन क व 58