Microsoft Word - SAN_P8_M19.docx

प्रतिलिपि

1 वषय (Subject) स क तम (Sanskrit) प वषय (Title) व दक थ 8 प स य (Paper Number) प शस य प प शत व न (Vedic Texts and Grammar) शन म च (Module Number & Module Name) (Focal Points of The Module) 19, भ स म ण प ठ (Mantras of Bhikshusuktam) {ऋ व द-स म ( भ स म -10/117)} 1. भ स य प रचय मह व 2. भ स म ण प ठ सह- म ख व षक म ख व षक (Principal Investigator).रम शक म रप ड य, क लप त, ल लबह द रश र यस क त व प ठम, नवद हल करण च (Co-Principal Investigator) प.एस.एन.रम म ण, अ त व द त वभ ग, ल लबह द रश र यस क त व प ठम, नवद हल प शस ल कम ड. स दरन र यणझ, सह यक च य व द वभ ग य, ल लबह द रश र यस क त व प ठम, नवद हल (Module Tag) शल खक.व.क ट बश, प वक लप त,र यस क तस थ नम,नवद हल स प ण न दस क त व व लय,व र णस स मन थस क त व व लय, ग जर त सम वयक (Co-ordinator) (Content Writer) SAN_P8_M19 सम क (Reviewer). क णशम, नद शकचर, स क त य व स थ नम, क म

2 वषयस च 1.0 त वन 2.0 भ स य प रचय मह व 3.0 भ स म ण प ठ 3.1 न व उ द व इ त थमम पदप ठ अ वय श द थ य 3.2 य आ य चकम न य इ त त यम प ठ पदप ठ अ वय श द थ य 3.3 स इ ज य ग हव इ त त त यम पदप ठ अ वय श द थ य 3.4 न स सख य न दद त इ त चत थ म पदप ठ अ वय श द थ य 3.5 प ण य द धम न य त न इ त प मम पदप ठ अ वय श द थ य 3.6 म घम व दत अ च त इ त ष म

3 3.6.1 पदप ठ अ वय श द थ य 3.7 क ष त फ ल आ शतम इ त स मम पदप ठ अ वय श द थ य 3.8 एकप भ य पद वच म इ त अ मम पदप ठ अ वय श द थ सम च य त न सम व द इ त नवमम पदप ठ अ वय श द थ 4.0 वषयस ह य

4 1.0 त वन भ रत य नग ग य त स व द एव स त व दष सव वध न व न न स य पव णत न एतद व भल य भगवत मन न म - सव नमय ह स इ त अ य श य श भय समभ व न सम धतम त व द न म ययन न सवश न पल ध त न यम व भव त यत सवश ण व द द व न स त न त सवऽ प द शक व द शक व स व क व त व दष कय म स त य मन वषय चरण ह ख वयम व त यत - ल त व द व र ल भ रतम व च (च० ०-5/1) इ त अ सम द त यत स त य व दकस हत स य पल ध त स ल म न व त त ह कथन मद कथ स गत य त? त दम यत यत त र य ण मह षभर ज य कथन मदम त यत अन त व व द इ त अ अन तश द य ग थल ल इ त पद य वह र य न द षम पशमय त यत त सह श ष प ष सह सह प त इ य सह श द य (1000 स य व चक य) अन त इ यथ व यत सह म व थ व क र अ मपद थ न वस ग तभव त यथ य य प ष य सह श ष ण उ न त य अ ण सह य भ म परम तथ न त त म त सह इ त पद प रभ षकम व न त स य व चक म त प म व वग यत अत सह य न तव चक व त ल य न य व क यम व न य क च तप एवम अन त व पव दष अन त न न स य पव णत न त ष वषय ष ऋ व द भ स वषय ल ककप रल कक वषय प सवष म कष य सवस ख पल धय च प थ पत स त 2.0 भ स य प रचय मह व न क य य व दतम त द ष ऋ व द य मह वप ण थ नम त ऋ व द दश (10) म डल न अ व क (08) चत ष य य (64) अ वश य र-सह (1028) स व क दशस न खलस क न च स त स व ष व वधद वत न त तय स त त म द व क रण त ऋ व द त ण वश ल न धम यत दशम म डल एकनव य रशतस न (191) स त त त ष स ष भ स म य यतमम त स मद ऋ व द य दशमम डल य स दश रशततमम (117) अ त अ य स य भ न म गरस ऋ ष अ धन य य च द न त यत अत त व य य य स य धन द न द वत थम त य ऋच जग य श स भ त न नवच स मदम द न म त पद य थ य यत

5 यथ द वत य ग इ य ह क य यन वक य तस भगवत प ण नन प यज ध त वध वथष य ग व हत यथ - यज - द वप ज स ग तकरणद न ष इ त स न स र द वत न म द न प जनम, ऋ षमह य द न स स ग त, ऋ व य द ण द न यजम न य य गफल प र द न जनत जन दन य स खश तद न व क य ण यज -ध त रथ उ धनद नम द न य न नम व भव त य न सम तस स र य क य ण स भव त य ह य सम तस स र य क य ण य भव त स एव य व त वक य भव त वषय ऽ म मह द स-ऐतर यण - य ऽ प त य जनत य क पत (ऐ० ०-2/1) इ त य ऽय म लत वध क त क म त क त भव क त इ यन न प य ध र ण द व श यत यत स यच हन द न क त न स त त ष भ यम न य क त इ त क त य य भव त त ष मन करणम म भ यत त म द म भरन यम ण य क म उ य त क त य प न वध भव त आ धद वक धभ तक - य मकभ द र त स य द वत च म द वत वसव द वत द वत आ द य द वत इ य दय द वत उ त ष स प म न य आ धद वक इ य य त नरवयव ष भ त ष भ तकत व ष च प थ ज व व क श दष अह र -प -ऋत -म स-स व सर दष च स प म न य आ धभ तक तथ स य ष च तन व स व वन प तलत ग म ष य -क मक टपत गप पश म नव ष स प म न य आ य मक इ य य त त प ब पद थसहय ग प य य य त क म तथ व भ वकतय सव सद ऽन यम ण य क त इ त व य त इम क त एव च सहजकमन य त तथ च व द क ण सहज कम क त य सद षम प न यज त इ त अ सहजम व कम व भ वक म त यथ स व स द स हण य न क य य व यकत भव त क त व त यथ ह क म क म च व य कम प द त म त च य य द त द न य य ग ह त हण न क ल प र य च व यकत भव य व न तथ वध यत त म दद कम सहज व भ वक व यत व त त य कम सम व इ त ग त वचन त य य कम व तप त त व प य व तम कम इ य व य य कमस वम म त प वश षण द न य मह व सव तप दतम व य ग द न वन न स भव त त म न य म ह यम पप दयत मह षण क य यन न वक य तस य थ तप दन वसर ल खतम द वत य ग इ त अथ व न य ण य ग एव य गपद थ तद म प द ग च यण न वव त - आश स ग छ य द वत ह वग ह त द ण थ व सद य इ त अथ वत य यजम न ह वष द न कर त ऋ व य द ण द न म त अन तरम व द वत य गफल यजम न य

6 य छ त फलत द न य य म लस धन म त स तर स म व अ ( भ स ) धनद न य म ह य तप त धन य त गतय न तष व णत द न भ ग न श त गतय भव त व य न दद त न भ य त य त त य ग तभव त अ प द नम व थमम म त षयक व त वक नमव य स म ण मथब ध नतर मप त त म द भ स म ण अ ययन य व य यब धक यय म थ तप दन 3.0 यत भ स म ण प ठ 3.1 न व उ द व इ त थमम न व उ द व ध म ध दद त शतम पग छ त म यव उत र य प णत न पद य य त प णन म डत र न व दत पदप ठ न व ऊ इ त द व ध इत वध दद उत आ शत उप ग छ त म यव उत इ त र य प णत न उप द य त उत अप णन म डत र न व दत अ वय द व व उ ध न दद उत इत वध आ शत म यव उपग छ त उत र य प णत न पद य त उत अप णन म डत र न व दत श द थ द व व = इ दय द व व द व उ= खल ध = ब भ न= न ह दद = य छन उत = अ पत इत = एत द श वध = वधम व द व त त वध प ध म अ द न न य शमय त स द त खल य अद व भ त आ शत = भ न प षम प म यव = मरण न उपग छ त= सम प य त उत = अ प च र य = धन प णत = य छत न पद य त= न प यत उत= तथ अप णन = धनम य छन प ष म डत र = स ख यत र न= न क प व दत = लभत

7 3.1.4 य भ थम तर कम ख न अ द न श स त द व व द व इ दय द व खल सवष ध न दद न य छन अ पत एत द श वधम व द व त त वध प धम अ द न न य शमय त स द त खल य अद व भ त भ न प षम प मरण न सम प य त अ प च धन य छत न प यत तथ धनम य छन प ष स ख यत र न क प लभत इ यथ 3.2 य आ य चकम न य इ त त यम प ठ य आ य चकम न य प व ऽ व सन र फत य पज म ष थर मन क ण त स वत प र त चत स म डत र न व दत पदप ठ य आ य चकम न य प व अ ऽव न सन र फत य उपऽज म ष थर मन क ण त स वत प र उत ऽइ त चत स म डत र न व दत अ वय य आ य प व अ व सन चकम न य र फत य उपज म ष मन थर क ण त उत प र स वत स चत म डत र न व दत श द थ य= य प ष आ य= आध यत अस इ त आ द बल त म प व = पत न अ व सन = अ न चकम न य= चकम न क तकम त म र फत य= द र ण ह सत य उपज म ष= ग ह य गत य अ तशय न मन = आ म य अ त करणम अद न थर = थ यभ व क ण त = क त अथ त मन थ यकरण न त ल शय त न क वल ल शकरणम उत = अ पत प र = त य प र त त स वत = भ ग न स वत स= स चत = अ प म डत र = स ख यत र न= न क प व दत = लभत य य प ष आध यत अस इ त आ द बल त म पत न अ न चकम न क तकम त क वत त म द र ण ह सत य ग ह य गत य अ तशय न आ म य अ त करणम अद न थ यभ व क त अथ त मन थ यकरण न त ल शय त न क वल

8 ल शकरणम अ पत त य प र त त भ ग न स वत स अ प स ख यत र न क प लभत अथ त ब भ त य मद व त य सम वय भ ग न य स वत त द श जन न क प स ख यत रम त यथ 3.3 स इ ज य ग हव इ त त त यम स इ ज य ग हव दद य क म य चरत क श य अरम म भव त य म त उत पर ष क ण त सख यम पदप ठ स इत भ ज य ग हव दद त अ ऽक म य चरत क श य अर अ म भव त य मऽ त उत अपर ष क ण त सख य अ वय स इत भ ज य ग हव अ क म य चरत क श य दद त भव त य म त अ म अरम उत अपर ष सख यम क ण त श द थ स=त द श प ष इत = एव भ ज = द त खल य = य जन ग हव = तग ह अ क म य= अ य चम न य चरत = ग हम गतवत क श य= द र य अ दद त= य छ त भव त य म त = य म त य त मन कम ण अ म = द अरम = पय फल उत= अ प च अपर ष = अ य स श व ष स न स सख यम = स खवत आचरण क ण त= क त य त द श प ष एव द त खल य जन तग ह अ य चम न य ग हम गतवत द र य अ य छ त य म त य त मन कम ण द पय फलम अ प च अ य स श व ष स न स स खवत आचरण क त इ य वयम ख न धनद न श सत यथ 3.4 न स सख य न दद त इ त चत थम न स सख य न दद त स य सच भ व सचम न य प व अप म त य तद क अ त प ण तम यमरण च द छ त पदप ठ

9 न स सख य न दद त स य सच ऽभ व सचम न य प व अप अ म त इय त न तत ओक अ त प णत अ य अरण चत इ छ त अ वय अद त र न द त- स न सख य सच भ व सचम न य स य प व न दद त अ म त अप य त तत ओक न त प ण त अ यमरण चत इ छ त श द थ स= स प ष न सख = सख न भव त य = य प ष सच भ व= सवद सहभवनश ल य सचम न य= स वम न य च स य = स खजन य प व = अ न दद त= न य छ त अ म त = एत द श त अद त स य स अप य त = अपग छ त तत = त द श ओक = ग ह न त= नव सय य न त त म त प ण त = अ दक अ यमरण = अ य व मन चत = एव इ छ त= क मय त य छ त य स प ष सख न भव त य प ष सवद सहभवनश ल य स वम न य च स खजन य अ न य छ त एत द श त अद त स य स अपग छ त त द श ग ह नव सय य न त त म त अ दक तर क न द त न द म ह इ यथ 3.5 य छ त अ य व मन एव क मय त इ त प ण य द धम न य त न इ त प मम प ण य द धम न य त न घ य समन प य त प थ म ओ ह वत त र य व च ऽ यम यम प त त र य पदप ठ प ण य त इत न धम न य त न घ य स अन प य त प थ ओ इ त ह वतत र य ऽइव च अ य ऽअ य उप त त र य

10 3.5.2 अ वय त न न धम न य प ण य त इत घ य सम प थ म अन प य त ह आवत त उ र य व च र य अ यम यम उप त त श द थ त न = वद य धन व प ष न धम न य= य चम न य तथय प ण य त = धन न द त इत = एव घ य सम = द घतम प थ म = प थ न अन प य त= अ ववल कय त ह= यत आवत त = धन य आवत त उ= खल र य व= यथ रथ य च = च ण उपयध भ व न वत त तथ व र य = धन य प अ य अ य प ष उप त त= प य धनव त प ष द न ग छ त र य त तद यत यत मण क व अ यम यम = वद य धन व प ष य चम न य तथय धन न द त एव त न धनद न न स द घतम प थ न अ ववल कय त यत धन य आवत त खल यथ रथ य च ण उपयध भ व न वत त तथ व धन य प मण क व य अ यम अ य प ष प 3.6 ग छ त, समव त न भव त यथ म घम व दत अ च त इ त ष म म घम व दत अ च त स यम व म वध इत स त य न यमण प य त न सख य क वल घ भव त क वल द पदप ठ म घ अ व दत अ ऽच त स य व म वध इत स त य न अयमण प य त न इ त सख य क वलऽअघ भव त क वलऽआद अ वय अ च त म घम व दत स यम व म त य वध इत स न यमण प य त न सख य क वल द क वल घ भव त श द थ अ च त = अ क न द न च त य य न भव त स म घम = थम व व दत = लभत स यम = इद स यम यथ थम व व म= ऋ षरह वद म त य= त य प ष य वध= वध इत = एव स= ल भ पर म शत न यमण = अयम द न सव न द व न

11 न व प य त= ह व द न न प षय त न = न प च सख य = सम न य नम त थ म वग च न प षय त क वल द = एव अस कम भ ग क वल घ भव त= स क वलप पव भव त य अद त र द षय त अ क न द न च त मन य य न भव त स थम व लभत इद स यम यथ थम व ऋ षरह वद म त य प ष य वध एव त द श धनल भ पर म शत अयम द न सव न द व न न व ह व द न न प षय त न प च सम न य नम त थ म वग च प षय त एव अस कम भ ज य भव त स क वलप पव भव त अथ दघम व क वल त य श यत त म थ कथ 3.7 क ष त फ ल आ शतम इ त स मम क ष त फ ल आ शतम क ण त य वदन व नमप व त म व च र वदत वन य न प ण परप ण तम भ य त पदप ठ क षन इत फ ल आ शत क ण त यत अ व न अप व च र वदन अवदत वन य न प णन आ प अप णत अ भ य त अ वय क षन इत फ ल आ शतम क ण त अ व नम यत च र अपव अवदत वन य न प णन अप ण तम अ भ आ प य त वदन श द थ क षन = क ष क वन इत = एव फ ल= स र थ ल ह वश ष आ शतम = कषक भ र क ण त= अ ल भ य म ग कर त त मन अ व नम = म ग यन = ग छन प ष च र = आ म य गमन अपव = व मन धनम वजय त वदन = श थ व ण = ण अवदत = श थम व ण त वन य न = यकर भव त, त क षक यथ वकम ण वतम न पर ष म पक रक तथ प णन = द त प ष अप ण तम = अद त र जन अ भ= अ भल य आ प = ब ध य त = भव त

12 3.7.4 य क ष श सय ह- क ष क वन एव स र थ ल ह वश ष कषक भ र अ ल भ य म ग कर त त मन म ग ग छन प ष आ म य गमन व मन धनम वजय त श थ व ण ण श थम व ण त यकर भव त, त क षक यथ वकम ण वतम न पर ष म पक रक तथ द त प ष अद त र जनम अ भल य ब ध भव त इ यन न क षकम श सयत यथ 3.8 एकप भ य पद व च म इ त अ मम एकप भ य पद व च म प त प दम य त प त चत प द त पद म भ वर स प यन प पदप ठ एकऽप त भ य ऽपद व च म ऽप त ऽप द अ भ ए त प त चत ऽप त ए त ऽपद अ भऽ वर स ऽप य प उपऽ त म न प प त म न अ वय एकप द पद भ य व च म प त प द प द य त चत प त पद म अ भ वर स प यन उप त म न श द थ एकप द = एकभ गधन प ष पद = ग णधन य म ग भ य = भ यस क ल न व= व वध च म = ग छ त तथ प त = ग णधन प ष प द = भ गधन प ष प द य त= अ व भग छ त चत प त = चत भ गधन त पद म = त ग णधन न प = एकधन द न प अ भ वर = अ भगमन स प यन = स यग म ण सन उप त म न = ग छम न भव त य मश भ ग भ गधनय प ष य क त म द हर त- एकभ गधन प ष ग णधन य म ग भ यस क ल न व वध ग छ त तथ ग णधन प ष भ गधन प ष अ व भग छ त चत भ गधन त त ग णधन न एकधन द न प अ भगमन

13 स यग म ण सन ग छम न भव त अथ द य य प य सव उ म धम स त त म त अहमह मकय धनव न त न म य क त अ त थ य धन न दद व यथ 3.9 सम च त न सम व व इ त नवमम सम च यमय त न सम व व स म तर च सम द ह त सम व य ण त चत स त न सम प ण त पदप ठ सम चत ह त न सम व व स ऽम तर चत न सम द ह त इ त यमय चत न सम व य ण त इ त चत स त न सम प ण त अ वय सम च त न सम व व स म तर च व य ण त चत स त न सम प ण त सम द ह त यमय सम श द थ सम = सम व प सम च त = उभ ह त न सम = सम न क य न व व = त स म तर = व स य म तर सम अ प ध न च = न कथ त सम = सम न पय द ह त = द ह त यमय क य ण न भव त त म त = सहज तय प य र प सम = सम न न व य ण= त चत = एक मन क ल अ प स त = ज त व प व प न= न व सम = सम व प ण त = य छत य अ त थ य धनम य छ प मम त द यत त च ह त म ह सम व प उभ ह त सम न स त व प सम न क य न त व स य म तर सम अ प ध न न कथ त सम न पय द ह त सहज तय प य र प सम न न क य ण न भव त त म त एक मन क ल अ प ज त व प व प न व सम व य छत त म य धनम त स एव द द यथ

14 4.0 वषयस ह अन त व पव दष अन त न न स य पव णत न त ष वषय ष ऋ व द भ स वषय ल ककप रल कक वषय प सवष म कष य सवस ख पल धय च प थ पत स त व त त य कम सम व इ त ग त वचन त य य कम व तप त त व प य व तम कम इ य व य य कमस वम म त प वश ष ण द न य मह व सव तप दतम व य ग द न वन न स भव त त म न य म ह यम पप दयत मह षण क य यन न वक य तस य थ तप दन वसर ल खतम द वत य ग इ त अथ व न य ण य ग एव य गपद थ तद म प द ग च यण न वव त - आश स ग छ य द वत ह वग ह त द ण थ व सद य इ त अथ वत य यजम न ह वष द न कर त ऋ व य द ण द न म त अन तरम व द वत य गफल यजम न य य छ त फलत द न य य म लस धन म त स तर स म व अ ( भ स ) धनद न य म ह य तप त धन य त गतय न तष व णत - द न भ ग न श इ त अ प द नम व थमम म त षयक व त वक नमव य स म ण मथब ध नतर मप त त म द भ स म ण म अ ययन य व य यब धक यय म थ तप दन यत श म त