Microsoft Word - CHAPTER 3 PART2 MARATHI.docx

प्रतिलिपि

1 भ ग 2: व य य क यर प त 3 प रकरण त ल घटक प यक रम शक य च न प त छ) वम प लस कश खर द क य ज त त 3.9, 3.11, 3.15 आ ण लह य ज त त ज) मह व च क गदपत र 3.8, 3.12, 3.13, 3.14, 3.17 झ) व य त ल मह व च श द 3.8, 3.15, 3.16 ट) ह त भरण आ ण व ध स रक षण य च 3.10 आव यकत शक य च उ श ह प रकरण अ य स य न तर त ह ख ल ल ग ट क शक ल: वम कस खर द क ल ज त आ ण लह ल ज त य य म ख य व श य च वणर न; व य म य व पर य ज ण य मह व य क गदपत र च व ल षण आ ण य च मह व; व य म य व पर य ज ण य मह व य श द च य ख य ; व ध स रक षण स ठ ह त भर य य आव यकत च चच र. ओळख य प रकरण य प ह य भ ग त आपण सवर प रक र य व य च म लत व प हल. द स य भ ग त आपण य प ढ ज ऊन वम आ ण वश षत ज वन वम कस खर द क ल ज त ह पह ण र आह त. आपण ह द न प रक र क.

2 आपण स व त ल व य च मह व च क गदपत र प ह, य च वम घ ण य न ओळख क न दल ज ईल आ ण य य मह व वषय चच र क. वम क पन आ ण वम ध रक दर य न प लस य क ल वध दर य न य क गदपत र च द व णघ व ण ह ईल. द सर हणज, आपण ज वन व य म य व परल ज ण र क ह मह व च श द प ह, ज त ह ल त म य हक न समज व न स ग व ल गत ल. ह सगळ वषय य यपण यव थत समज व न घ य स ठ वम कस खर द क ल ज त आ ण लह ल ज त य च स क ष त आढ व घ ऊन आपण स व त क. मह व च श द य प रकरण त ख ल ल श द आ ण स क पन समज व न स ग य त आ य आह त. ब चन पत र र करण र ह ण ह य च प वत ब चन द ण र वच र कर य च न म नद शन प लस क गदपत र क ल वध म ख य र अट वर ब चन पत र स चन म हत प तक स प णर ब चन पत र अपवजर न प णर प स भरल ल प न ज वन द ण म य नय क त यक त प ठ कन प र त व फ मर समपर ण म य छ) वम प लस कश खर द क य ज त त आ ण लह य ज त त य आध य प रकरण म य आपण प हल क यक त न व य च गरज क असत, वम हणज क य आ ण य म गच म लत व क य आह त. एख द

3 यक त वम प लस कश खर द करत? य स ठ य न सव र त आध वम उपल ध अस य च ऐकल असल प हज. छ)1 प र थ मक म हत च त र त प रस र म यम त ल ज हर त व र व य क प य य य उ प द न वषय म हत द त त आ ण क त हल नम र ण करत त. आपण प ढ प ह च ( वभ ग ज 5 ग), आयआरड एन वम क प य च म हत प तक आ ण ज हर त म य क य अस व य स ठ व श ट म गर दशर क त व दल आह त. य क तल य म हत व र ह समज शकत क य न व य च गरज आह, आ ण त यक त क पन क व त य एख य एज टश स पकर क शकत. आपण ज) 5 (ग) य वभ ग त म हत प तक वषय अ धक स व तर प ह. य शव य, एख द ज वन वम एज ट एख य य क तश स पकर क शकत, आ ण त य क पन च प र त न ध व करत य क पन य उ प दन च य न ओळख क न द ऊ शकत. छ)2 वम खर द कर य च ह त क ठ य ह यक त न त य गरज न स र वम खर द क ल प हज. ब ज र म य अन क वम उ प दन उपल ध आह त, य म ळ क ळज प वर क वच र क न क ठल खर द कर यच ह ठर वल प हज. आप य गरज न स र, एख द यक त स प णर ज वन वम प लस, ए ड म ट प लस, मन ब क प लस, म ल स ठ च य जन क व नव त व तन य जन इ. खर द क शकत. आपण प ढ ल प रकरण म य य उ प दन कड स व तर प ह. छ)3 ज वन वम कस लह ल ज त बह त क वम प लस एक च आय य य आध र लह य ज त त, य म य क वळ एक च आय य ल स रक षण दल ज त. सवर स म यपण प लस क ढण र यक त आ ण य य आय य च वम क ढ य त आल आह त

4 एकच असत त, म त र न हम अस च ह ईल अस न ह. य ल वत च ज वन प लस हणत त. द न वम ध रक स य क तपण एक प लस घ ऊ शकत त- उद हरण थर पत आ ण प न एक प लस घ ऊ शकत त, य म य द घ ह वम ध रक असत त आ ण य य आय य च वम क ढ य त आल ल असत. य ल स य क त ज वन प लस अस हणत त. छ)4 प र त व फ मर ज हर त आ ण म हत प तक व र वम क प य प र त व फ मर म गवत त. य ल वम क ढ यच असत य ल प र त वकत र अस हणत त- त ज वन ( क व क ठ य ह प रक र य ) व य स ठ वत च प र त व द त. प र त वकत र प र त व फ मर प णर भर ल आ ण त वम क पन त स दर कर ल. वम ल खक (अ डर र यटर) प र त व अज र त य म हत च म य कन कर ल आ ण य न तर प र त व व क र यच क व न क र यच य च क व त स ध रत अट वर व क र यच क य च नणर य घ ईल. ज)1 य वभ ग म य आपण प र त व फ मर कस असत आ ण य च मह व क य ह प ह. छ)5 प र त वत दर प र त वत दर हणज प लस च कत खचर य ईल आ ण त य अट क ण य. त स गत य न तर प र त वक य र ल प लस घ य यच क व त य य स ठ न ह ह ठरव य स ठ क ह क ल वध दल ज ईल. जर प र त वक य र न प र त वत दर/अट व क र य, तर वम क पन, य न स गतल य अट आ ण दर न ब ध ल आह. म त र प र त वदर य क ल वध म य प र त वक वषय च क ह मह व च त य बदलल, तर वम क पन य ल ब ध ल न ह. छ)6 वम कर र

5 वम क पन य दवश व य य ह य च प हल प वत द त य दवस प स न वम कर र ल ग ह त ( वभ ग ज3क पह ). प लस च क गदपत र न तर प ठवल ज ऊ शकत त ( वभ ग ज4) पह. प लस च क गदपत र दल ज य आध, म त र प ह य ह य च प वत द य न तर, जर एख य यक त च म य झ ल, तर वम क पन म य य द य च प स द य स ब ध ल आह. छ)7 न तन करण ज वन वम प लस द घर -क ल न प लस आह त, य अन क वष य न चत क ल वध स ठ असत त. द सर कड ज वन तर वम क प य द त असल य आर य वम प लस, अ प-क ल न प लस असत त य क वळ एक वष र स ठ असत त. वष र य श वट, वम ध रक ल प लस च न तन करण कर य च स ल दल ज त य म ळ व य व र मळण र स रक षण च फ यद व य ज ण र न ह त, आ ण वम क प य न ह य च हक स ड यच नसत त. वम क पन हण नच वम ध रक ल प लस च न तन करण कर य स ठ आम त रत कर ल. आपण ह न तन करण प ढ ल प रकरण म य अ धक स व तर प ह. छ)8 स र श वम कस खर द क ल ज त य च एक आढ व घ त य न तर, व य स ठ क णत क गदपत र आव यक असत त आ ण य त ल क ह त त रक श द प ह न आपण य म हत त आणख भर घ ल. ह सवर य वह रक स दभ र त प ह य स ठ आपण नत श शम र आ ण य च ज वन वम एज ट क म र य च प रकरण अ य स. घटन च अ य स

6 नत श शम र य च पदव क ल जम य य ख य त हण न न कत च नय क त झ ल आह. त 28 वष च आह आ ण य च प न स म ध ग हण आह. एकद य ल क म र य वम एज टन स पकर क ल. य य स भ षण दर य न, क म र य न नत शल ज वन व य च गरज अस य च द खव न दल. नत श हण ल त आध प स न य च वच र करत ह त, क रण न कत च य न एक वम क पन च म हत प तक प हल ह त य म ळ य न वम य जन खर द कर य च म य क ल. ज) मह व च क गदपत र व य श स ब धत अन क मह व च क गदपत र असत त- य प क क ह आपण आध य वभ ग त प हल आह त. ह क गदपत र वम ध रक आ ण व य ब लच म हत द त त आ ण क ह न कस न झ य स द व कर य य व ळ त व य य अ त व च प र व द त त. ह क गदपत र क ठल आह त ह आपण य वभ ग त प हण र आह त. ज)1 प र त व फ मर नत शल ज वन वम घ य म य फ यद व टत आह आ ण य च प लस वकत घ य च इ छ आह ह ऐक य न तर क म र प हल ग ट करत ल त हणज नत शल भर य स ठ प र त व फ मर द ण. घटन च अ य स नत शन प र त व फ मर प ह य वर य म य वच र य त आल य म हत म ळ त ग धळ न ज त. य ल प र न पडत क य ल प र त व फ मर भर यच क य गरज आह, क रण त वम य जन खर द कर य स ठ क मत म ज यल तय र आह. त अस ह वध न करत क त स श क षत अस य म ळ ठ क आह, त जर अ श क षत असत तर य न वम य जन खर द क ल असत क?

7 आत क म र नत श य प र न न कश उ तर द त ल ह प ह. प र त व फ मर क व वन त फ मर ह प र त वक य र न भ न वम क पन ल द ण आव यक असल ल प हल क गदपत र आह. आप य प रकरण म य नत श प र त वकत र आह. प र त वक य र न प र त व फ मर वत वत य ह त क षर त भरल प हज. म त र य ल क ह अपव द अस शकत त, उद हरण थर प र त वकत र अ श क षत अस ल क व अज र त व परल ल भ ष समज शकत नस ल. य म ळ च प र त वक य र ल वम य जन च प णर क पन आह आ ण वम खर द कर य श त सहमत आह य च क ळज घ ण आव यक आह. एख द यक त य गट स ठ कत ज ख म आह य च म य कन कर य स ठ प र त व फ मर ह वम व क रण य ल म हत प रवण र म ख य त र त आह. य म ळ च त ह प ह शकत क प र त वक य र न दल ल म हत अच क असण मह व च आह. आपण 3 य प रकरण त परम स व च मह व आ ण मह व च त य य च आव यकत य च वच र क ल. वम क पन प र त व फ मर व र ख ल ल म हत ग ळ करत : य य आय य च वम क ढ य त आल आह य च म हत : न व च तपश ल, वय, प त, व व हक दज र, उ च, व यक य इ तह स इ.; प र त वक य र च म हत : जर प र त वकत र आ ण य य आय य च वम क ढ य त आल आह य द न व ग य यक त असत ल तर प र त वक वषय च म हत जस न व, वय, यवस य आ ण य य आय य च वम क ढ य त आल आह य य श न त ( हणज य च ज वन वम उतरव य च गरज आह त क रण) इ. द ख ल फ मर म य द य त आल ल असत त;

8 य प रक र य वम य जन च वन त कर य त आल आह य च तपश ल; न म नद शन च तपश ल ( वभ ग झ)4(क) पह ) ; वन त कर य त आल य प रवण कलम च (असत ल तर) तपश ल (आपण ब ज र त उपल ध व य क तक उ प दन प ह त ह प रवण कलम हणज क य ह प ह ); आ ण प र त वक य र न य आध घ तल य इतर वम य जन च तपश ल. ज)1(क) प र त व फ मर मध ल घ षण प र त व फ मर य श वट प र त वक य र न व क षर कर यच एक घ षण असत. य घ षण वर सह क न प र त वकत र नम द करत क य न अज र त दल ल सवर म हत खर आह आ ण य न उ तर द य प व प र न प णर पण समजल आह त. य अज र वर व क षर करण मह व च असत. ह घ षण म य क न प र त वक य र ल य च ज ण व असत क : द य त आल ल क ठल ह म हत ख ट अस य च आढळल तर वम क पन कर र र क शकत आ ण सवर ह त ठ व न घ ऊ शकत ; आ ण य न सवर प र न समज य च नम द क न, भ व य त क ठ य ह प रक रच व द नम र ण झ ल तर, य न च क च म हत द य त आल ह त क व क ठ य ह प रक र दश भ ल कर य त आल ह त अस द व त क शकत न ह त. नत शन उप थत क ल य अ श क षत प र त वक य य प र न च क य- त प र त व फ मर कस प णर क शकत त आ ण घ षण वर सह कश करत ल? जर प र त वकत र अ श क षत अस ल, तर य य ड य

9 अ ग य च ठस घ तल ज ईल आ ण तस य पक ष ल य य अ ग य च ठस प रम णत कर व ल ग ल. अ ग य च ठस प रम णत करण य यक त स (त त य पक ष), य न प र त वक य र ल य य भ ष म य प र न प णर पण समज व न स गत य च आ ण प र त वक य र श चच र क न अच क उ तर भर य च घ षत कर व ल ग ल. य प रकरण घ षत करण य यक त च प त ह घ तल ज ऊ शकत. क ह व ळ ल प र त वक य र च भ ष प र त व फ म र त ल भ ष प क ष व गळ अस शकत. अश प रकरण, प र त वकत र जथ प र त व फ मर प णर करत आ ण य य भ ष म य घ षण वर व क षर करत, तथ प र त वक य र ल वत य ह त क षर त य य व क षर वर ह द ख ल ज ह र कर व ल गत क, य न सवर प र न समज व न स ग य त आल ह त आ ण प णर पण समज न घ त य न तरच य न प र न च उ तर दल आह त. ह प र त व फ मर आ ण प र त वक य र च घ षण च व क षर य वम कर र च आध र ठरत त आ ण क य य य ट न त अ तशय मह व च क गदपत र आह त. हण नच प र त वक य र न प र न समज न घ ण आ ण य च खर उ तर द ण मह व च आह. उद हरण र क श च वल ह अ श क षत यक त आह त. य च वय 48 वष आह आ ण य न क वळ ह द भ ष ब लत य त आ ण समजत. य न एक ज वन वम प लस खर द कर य च ठर वल आह, य स ठ त ज वन वम एज टश स पकर करत त. एज ट र क श च वल न एक फ मर द त, ज य न भर यच आह. फ मर इ ज म य आह आ ण र क श य न त भ ष फ रश य त न ह. य म ळ च वम एज ट य न य च

10 श ळ शक षक मत र नल श ट डन य च फ मर भर य त मदत घ य च स ल द त, य च ह द आ ण इ ज द ह च न च गल आह. नल श ट डन र क श य य वत न फ मर भर य च म य करत त. त र क श य न प र य क प र न क रम न ह द म य समज व न स गत त आ ण र क शन दल ल उ तर फ मर वर न दवत त. फ मर प णर झ य न तर, र क श च वल य न फ मर वर य य अ ग य च ठस उमटवण आव यक आह, य व र य न सगळ प र न समज य च आ ण य न स र उ तर द य च घ षत क ल ज ईल. नल श ट डनह फ मर म य द य त आल य घ षण वर सह करत त क प र त व अज र त ल प र न प र त वक य र ल य ल प णर पण समज ल अश भ ष त समज व न स ग य त आल आह त आ ण य न स रच उ तर न दव य त आल ल आह त. ज)2 वय च द खल घटन च अ य स नत श शम र न प र त व फ मर प णर भ न क म र य न दल य न नत शल वय य द ख य स ठ य च उ च म य मक ग णपत रक म गतल. नत श हण ल य ल त श ध व ल ग ल- वय य द ख य स ठ त इतर क ह क गदपत र स दर क शक ल क य?- आ ण य ल य च वय स कर य च क य गरज आह? प र त वक य र य ज ख म च व प न चत कर य स ठ वम क पन ज घटक व परत य प क वय ह एक घटक आह आ ण य न स र ह त आक रल ज त. य म ळ च वम क प य न प र त वक य र च य य वय पडत ळ न प हण आव यक आह.

11 ज क गदपत र वय च व ध द खल हण न व क रल ज ऊ शकत त य च द न वग म य वग करण क ल ज ऊ शकत वय य द ख य च प रम णभ त क गदपत र आ ण वय य द ख य च अप रम णभ त क गदपत र. ज क गदपत र वय च प रम णभ त प र व हण न व क रल ज ऊ शकत त त आह त: श ळ क व क ल ज य न द मधल प रम णपत र; ज म-म य न दण अ धक य कड न प रम णत प रम णपत र क व ज म य व ळ नगरप लक म य क ल य न द व न बनव य त आल ल प रम णपत र; प रपत र; परमन ट अक उ ट न बर (प न) क डर ; म लक च स व न दण प तक; ब त य च प रम णपत र; क ट ब य ब यबल य प र तवर ज मत र ख अस ल तर तच प रम णत भ ग; स यदल त ल कमर च य च स रक षण वभ ग न दल ल ओळखपत र; र मन क थ लक चचर च वव ह न दण प रम णपत र. वय य द ख य च क ह अप रम णभ त क गदपत र ज वय च व ध द खल हण न व क रल ज ऊ शकत त त आह त: ज म य व ळ बन व य त आल ल ज मप त रक ; शध व टप प त रक ; वय घ षण य प त न प र त पत र, वय न म य यक त न घ षत करण आ ण ग व य प च यत च प रम णपत र

12 ज मत रख य द ख य शव य यक त ल य य प य च द खल, एक छ य चत र आ ण ह त भरण आव यक आह. वम क पन यक त ल ब क च सह म हन त एक वष र पय तच ट टम ट स दर कर यल स ग शकत. ह त र ख क व धन द श य त रक त, क र डट क डर व र, प र त वक य र य ब क ख य त न थ ट जम क व ऑनल ईन प म ट ग टव ज, इल क नक क लअ र ग स ट म (ईस एस) इ. व र भरत य त. व य म य क ळ प स ग तवल ज ऊ नय य स ठ आयआरड एन, ग य क ह वष र त, क य प श वर ध (एएमएल)/ दहशतव द ल व तप रव य वर ध लढ ईच (स एफट ) म गर दशर क त व वम क प य स ठ अ धक कडक क ल आह त य म ळ त म य हक ल ज ण न घ य (क व यस ) प र क रय म य अ तशय क ळज घ तल ज त. क व यस प र क रय न स र ओळख स कर य स ठ, हक ल ख ल ल ग ट स दर कर य ल गत त: वय च द खल ; ओळख च द खल ; प य च द खल ; आ ण उ प न य द ख य च क गदपत र ( य रकम च वम म गतल आह य न स र वम क पन न म गत य स). हक च ओळख आ ण ह त भर य स ठ य य उ प न च त र त प टपण स कर य स ठ वर ल क गदपत र घ तल ज त त. क य प श वर ध च चच र प रकरण 12 म य अ धक तपश ल न क ल ज ईल. ज)3 ह य च प वत

13 प रकरण च अ य स नत श शम र न वय च आ ण प य च व ध द खल व छ य चत र क म र य न स दर क ल. य न य न ह य स ठ वम क पन य न व धन द शह दल. य न क म र य न वच रल क य च प र त व व क र य त आल आह क व न ह ह य ल कस आ ण क ह समज ल. क म र य न य ल स गतल क आयआरड ए य नयम न स र वम क पन ल 15 दवस य आत य ल नणर य कळव व ल ग ल. य न नत शल ह ह स गतल क वम क पन प ह य ह य च प वत द ऊन आ ण य चव ळ क व न तर प लस च क गदपत र द ऊन वम क पन प र त व व क र य च कळव ल. य वभ ग म य आपण ह य य द न प रक र य प व य च चच र क - प ह य ह य च प वत आ ण ह य य न तन करण च प वत. आपण प ढ ल ज)4 य वभ ग त प लस च क गदपत र प ह. ज)3(क) प ह य ह य च प वत (एफप आर) जस आपण क म र य न नत शल दल य उ तर त प हल, य प रम ण वम क पन प र त वक य र ल य च प र त व व क र य च आ ण प ह य ह य च प वत (एफप आर) द ऊन ह त मळ य च कळव ल. एफप आर मह व च असत क रण वम कर र स झ य च त प र व आह. कर र च प र व असल ल, प लस च क गदपत र कद चत क ह दवस न दल ज ईल. प ह य ह य य प वत म य ख ल ल म हत असत : वम ध रक च न व आ ण प त ;

14 प लस क रम क; भरल य ह य च रक कम; ह त भर य च प त आ ण क ल वध ; ह त भर य च प ढच त र ख; ज ख म ल ग झ य च त र ख (ज ह प स न स रक षण ल ग ह त ); प लस प रपक व ह य च त र ख; श वटच ह त भर य च त र ख; आ ण वम रक कम. ज)3(ख) ह य य न तन करण च प वत (आरप आर) एफप आर द य त आ य न तर, वम क पन प र त वक य र कड न प ढ ल ह त मळ य न तर प ढ य प व य द ईल. य प व य ह य य न तन करण य प व य (आरप आर) हण न ओळख य ज त त. ह त भर य स दभ र त क ह व द नम र ण झ य स आरप आर प स भर य च प र व असत, हण नच त मह व च असत. आरप आर आ ण एफप आर, प लस य क गदपत र सह स र क षत ठक ण ठ वण आव यक आह, ज ण क न गरज पड य स त सहजपण स दर क ल ज ऊ शकत त. ज ण न घ य वम ल खक प र त व व क र यच क व न क र यच य च नणर य घ त त. जर वम ल खक न प र त व स ध रत अट आ ण नयम न स र व क रल तर, प र त वक य र न स ध रत अट आ ण नयम व क र य न तर आ ण अ त रक त ह त

15 भर य न तरच (जर अस य स) एफप आर दल ज ईल. आयआरड ए य नयम न स र प र त व स दभ र त ल नणर य प र त वक य र ल 15 दवस य आत कळवण आव यक आह. प ढ ल प रकरण म य आपण वम व क रण य च भ मक अ धक तपश ल न प ह. प र न 3.3 वय च व ध द खल हण न क ठल क गदपत र व क रल ज ऊ शकत त? ज)3(ग) वच र कर य च क ल वध क व ल क-इन पर एड अथव क ल ग-ऑफ पर एड हणज क य? प रकरण च अ य स क म र नत श शम र च प र त व, ह त आ ण द खल वम क पन ल प ठव य प व, नत शच एक श वटच प र न आह : वम प लस घ त य न तर म म झ वच र बदलल तर क य ह ईल? एफप आर द य त आ य न तर कर र झ य च प ट ह त आ ण त द ह पक ष स ठ ब ध ल आह. तर ह, आयआरड ए नयम न स र प लस च क गदपत र मळ य न तर, प र त वकत र प लस य क ह अट आ ण नयम श असहमत अस य स 15 दवस य आत कर र त न म घ र घ य च पय र य य ल द य त आल आह. य क ल वध ल च वच र कर य स ठ च क ल वध क व ल क-इन पर एड अथव क ल ग-ऑफ पर एड हणत त. जर प र त वक य र न कर र त न म घ र

16 घ तल तर, वम क पन ल ह त परत कर व ल ग ल, य त न क ह रक कम वज क ल ज ईल, जस जतक य क ल वध स ठ ज ख म स स रक षण प रव य त आल ह त य च खचर, व यक य तप सण च खचर आ ण म द र क श क. य प रकरण य ट वभ ग त आपण ह त भरण आ ण व ध स रक षण य च मह व य वषय प ह. प र न 3.4 ह य य प ह य प वत म य (एफप आर) क णत म हत दल ल असत? ज)4 प लस च क गदपत र नत श शम र ल ह य च प हल प वत मळ य न तर क ह दवस तच प लस च क गदपत र मळ ल. नत श य क गदपत र कड न क य अप क ष क शकत? त कस अस ल? प लस च क गदपत र ह व य श स ब धत सव र त मह व च क गदपत र असत. वम ध रक आ ण वम क पन य य त ल कर र च त प र व आह. म त र त क गदपत र हणज कर र न ह : वम ध रक कड न प लस च क गदपत र गह ळ झ ल, तर य च वम कर र वर क ह ह प रण म ह ण र न ह. वम क पन कर र म य क ठल ह बदल न करत क वळ प लस च द सर प रत द ईल. प लस य क गदपत र वर य य अ धक य च व क षर हव आ ण भ रत य म द र क क य य न स र य च म द र कन करण आव यक आह. एक प रम णभ त प लस म य ख ल ल वभ ग असत त:

17 मथळ स क रय कलम प र श ट नयम आ ण अट / वश ष हक क आ ण अट प र त वन अट स क ष च सह प ठ कन प लस क गदपत र य मथ य म य क पन च न व आ ण प त आ ण य च प र तक च ह य च सम व श असत. प लस च प र त वन नम द करत क प र त व आ ण प र त वक य र च व क षर असल ल घ षण पत र ह कर र च आध र असत. स क रय कलम द ह पक ष च ख ल ल ब ब स दभ र त ल प र प रक ब धलक प ट करत : वम ध रक न ह त भरण ; आ ण वम क ढ य त आल ल घटन घड य स वम क पन न वम रक कम द ण, अथ र त य स ठ द व करण य ल वय च आ ण हक क च द खल स दर कर व ल ग ल. प लस य अट म य ख त र श र समपर ण म य, न म नद शन, प लस य स रक षण वर ब चन पत र आ ण कजर इ. स दभ र त ल तरत द नम द क ल य असत त. प र श ट म य प लस च मह व च तपश ल दल ल असत, जस

18 प लस स ह य च त र ख; प लस प रपक व ह य च त र ख; वम क त रक कम (प लस क ह आ ण कत रक कम द ईल); य यच ह त आ ण य च त र ख; न म नद शत यक त (प र त व फ मर म य नम द क ल अस य स); क ह वश ष कलम ; प रवण कलम स दभ र त ल तपश ल; अपवजर न; आ ण अ धक र वम कत र प लस ध रक न भरल य प र त व अज र च एक छ प ल प रतह प लस य क गदपत र म य सम व ट करत, य म ळ क ठल ह स द धत र ह त न ह. स य कन य ग ट च प ट करत क वम क य र न सह क न प लस च क गदपत र अ धक त क ल आह. ह स य कन वम क पन य अ धक त अ धक य कड न दल ज ऊ शकत. नयम आ ण अट न नस दभ र त असत ल: ह त भर य स ठ द य त आल ल व ढ व दवस; ह त न भर य च प रण म; आ ण कज र च उपल धत. य वभ ग म य प लस कश क यद श र व रस ल न म यच, प लस कश सम पर त कर यच क व तल प णर प स भरल ल क व प ड अप प लस (झ) वभ ग त य च अथर क य ह आपण प ह ) कश बनव यच आ ण द व कस कर यच ह प ह. य

19 वभ ग म य प लस म य क ह अपवजर न अस य स य च तपश लह दल ज त ल. अपवजर न हणज प लस म य य ज ख म न स रक षण द य त आल ल न ह य च नव दन. स रक षण त न वगळ य त आल य ज ख म म ळ क ह न कस न झ ल, तर वम क पन वम रक कम द ण र न ह. अपवजर न ह सवर ज वन प लस स ठ सम न अस शकत (द स य वम क प य न दल य प लस ह त अपवजर न ल ग क शकत त). य च एक उद हरण हणज जर वम ध रक न वम प लस खर द क य न तर वषर भर त आ मह य क ल तर प लस न कस न भरप ई द ण र न ह. वम ल खक प लस म य व श ट यक त म ळ नम र ण ह ण य ज ख म च अपवजर न हण न सम व श क शकत. उद हरण थर वम ल खक गय र र हण, न क वहन क व इतर जलक र ड प रक र अश स हस क र ड प रक र म ळ झ ल ल म य वगळ य च नणर य घ ऊ शकत, य न वम क य र न ज ख मप णर क व ध क द यक म नल आह. वम ल खक अस क कर ल ह आपण प रकरण 4 म य प ह, ज ह आपण वम ल खक क ह व ळ स खर ब ज ख म द ख ल स ध रत अट वर कश व क रत ह प ह. म ळ ज वन वम प लस य अट आ ण नयम म य बदल कर य स ठ, एक क य क गद वर प ठ कन द ऊन त प लस य म ळ क गदपत र ल ज डल ज ऊ शकत. प ठ कन च व पर क न ज वन वम प लस म य सहजपण बदल करत य ऊ शकत त. प ठ कन ह प लस च च एक भ ग आह. प लस य म हत वषय नव दन

20 आयआरड एन प र य क प लस स बत प लस य म हत वषय नव दन द ण ब धनक रक क ल आह. प लस य म हत वषय नव दन म य ख ल ल ब ब च सम व श आव यक आह : ह त भर य स ठ उपल ध स वध आ ण कत क ल वध न ह त भर यच आह य च म हत ; प लस स दभ र त क व त य स व स दभ र त क ठल ह च कश कर यच अस य स स पकर कर य च यक त आ ण क य र लय; प लस ध रक य आ ण न म नद शत यक त य प य त क ह बदल झ य स वम क पन ल त कळव य च मह व; क ह अडचण क व तक र र अस य स क य कर यच ; आ ण वम ल कप ल य ठक ण वषय म हत. वम क पन न प र त व एकद व क रल आ ण प ह य ह य च प वत आ ण प लस प र त वक य र ल दल क प र त वक य र ल व य च स रक षण मळत. य क षण प स न आपण य न प र त वकत र अस हणत न ह - त आत प लस ध रक आह त- य य कड वम प लस असत. ज)5 प ठ कन, स चन आ ण म हत प तक घटन च अ य स नत श शम र न क म र य य श चच र करत न वच रल क ह त भर य य प त म य आ ण क ल वध इ. म य क ह बदल कर य च य ल कर र म य परव नग आह क आ ण अस य स कश. क म र नत शल प ठ कन वषय समज व न स गत त. त य ल स चन तस च म हत प तक अश इतर क गदपत र वषय ह

21 समज व न स गत त य म ळ नत श य न ज वन व य वषय वच र कर यल स व त क ल ह त. ज) 5 (क): प ठ कन प लस य क ल वध त वम क पन प ठ कन ज ड न, म ळ प लस म य बदल कर यल परव नग द त. प ठ कन व प न वम रक कम, प लस च क ल वध, ह त भर य च प त आ ण क ल वध, न म नद शन आ ण ब चन पत र इ. म य बदल क ल ज ऊ शकत. प ठ कन ह एक क य क गद वरह द ऊन प लस ल ज डल ज ऊ शकत य व र प लस मध ल स ध रण दशर व य ज त त. प लस ध रक ल न म नद शन बदल यच अस ल, तर प लस य म ग य ब ज ल प ठ कन क ल ज ऊ शकत. य चप रम ण प लस य म ग य ब ज ल ब चन पत रह तय र क ल ज ऊ शकत. (न म नद शन आ ण ब चन पत र य ब बत प रकरण त प ढ झ)4(क) आ ण झ)4(ख) य म य चच र कर य त आल आह.) ज)5 (ख) स चन प लस य क ल वध त वम क पन प लस ध रक ल स चन द त. य आह त: प लस ध रक ल ह य च रक कम भर य य त रख च आठवण कर य य स चन ; ब नस य स चन ; ह त थक य य आ ण प लस र ह य य स चन ; प लस प न ज वत कर य य स चन ;

22 फ यद कध दल ज त ल य य स चन - ज वत अस य च फ यद / प रपक वत च फ यद इ.; आ ण य नटश नग डत प लस स दभ र त व षर क नव दन य च न द घ ण मह व च आह क य स चन क वळ म हत द य स ठ आ ण प लस ध रक ल ह य च त र ख, फ यद आ ण प लस च थत इ. म हत द य स ठ व पर य ज त त. ज)5(ग): म हत प तक वम क प य य य उ प दन च म हत द य स ठ आ ण ल क म य य य उ त दन वषय उ स कत नम र ण कर य स ठ म हत प तक व परत त ह आपण छ)1 य वभ ग त प हल. आयआरड ए य ऑक ट बर 2002 स ल य स ध रत (प लस ध रक य हक क च स रक षण) नयम न स र, वम क पन न दल य म हत प तक त प र य क वम य जन ख ल ख ल ल ग ट प टपण नम द करण ब धनक रक आह : कस फ यद द य त आल आह त; अट ; क ठल ह आ व सन; नयम आ ण अट ; प त रत ; अपव द; आ ण ब नसम य सहभ ग ह य च क व ब नस मळ य च क ठल ह अ धक र.

23 ब नसम य सहभ ग ह य च क व ब नस मळ य च अ धक र प लस घ त य न तर क ह क ळ पय त ल बव य त आ य स, तस प टपण नम द करण आव यक आह. ख त र श र फ यद क ठल आह त आ ण क ठ य फ य य च ख त र न ह य च प ट नव दन हव. म हत प तक म य य च ह उ ल ख हव क ख त र नसल ल फ यद भ व य त तस च असत लच अस न ह आ ण य त बदलह ह ऊ शकत. ज)6 द य य व ळ आव यक क गदपत र वम क ढ य त आल ल न कस न झ य स, द व कर य स ठ द व करण य न वम क पन ल क ह क गदपत र स दर करण आव यक आह. उद हरण थर, ज वन व य स ठ वम क पन ल म य खर खरच झ ल आह य च प र व हण न म य च द खल ल ग ल. आपण प रकरण 11 म य ज ह द व ह वषय प ह त ह, द य य व ळ आव यक असल य क गदपत र वषय प ह. स चव य त आल ल उपक रम क ठ य ह वम क पन च प र त व फ मर घ य. अज र च व ल षण कर आ ण य म य क णत म हत म ग य त आल आह य च य द तय र कर. व य श स ब धत मह व य क गदपत र म य बर च अस श द असत ल य ल व य म य व श ट अथर आह. वम प लस कस क म करत ह प ह य स ठ य

24 श द च अथर क य ह ज ण न घ ण आव यक आह आ ण हण न आपण प ढ य वभ ग त क ह मह व च श द प हण र आह त. झ) व य त ल मह व च श द व य त ल क ह व श ट श द आपण य आध य वभ ग त व परल आह त आ ण य वभ ग म य आपण त आ ण इतर श द समज व न घ ऊ. ह मह व च श द त ह ल समज यल मदत ह व य स ठ आपण य च वग करण क : प लस च अ त व क यम र ह य श स ब धत श द: जस र ह ण, प रद त म य आ ण समपर ण म य. य स दभ र त आपण प न ज वन आ ण न तन करणह प हण र आह त. प लस च रक कम क ण ल मळण र आह य य श स ब धत श द: न म नद शन आ ण ब चन पत र आ ण प लस वर कजर घ य श स ब धत श द: कजर आ ण प रसम पन झ)1 र ह ण, प रद त म य आ ण सम पर त म य व य च ह त भरण शक य न ह अस वम ध रक ल व टल तर क य ह ईल य च वणर न ह त न श द करत त. प र य क प लस म य त कस क यर करत ल य च य प लस य नयम आ ण अट म य वणर न क ल ल अस ल. घटन च अ य स नत श शम र ल प ह य ह य च प वत मळ य न तर य ल ख त र पटल क य च प र त व व क र य त आल आह. य न तर त आप य

25 ग तवण क वषय आप य प न ल स गत. स म ध ल नत श य नणर य वषय श क व टत आ ण य ल वच रत क भ व य त त ह त भ शकल न ह तर क य ह ईल. य ल ग तवल ल प स परत मळत ल क? तल कस उ तर य यच य च नत शल क पन न ह. त य च एज ट क म र य य कड प ह एकद ज त आ ण ह प र न य न वच रत. क म र य ल समज व न स गत त क नत शन ह त भरल न ह तर य च प लस र ह ईल. अस झ य स नत श वम क य र ल प लस प ड अप हणज प णर प स भरल ल क शकत. त नत शल य च ह म हत द त त क त प लस सम पर त क न व छ न प लस र क शकत. य प रकरण वम क पन क ह अट आ ण नयम न स र समपर ण म य य ल द ईल. नत श शम र क म र य न व परल य श द म ळ ग धळ न ग ल आह (र ह ण, प रद त, समपर ण म य) आ ण क म र य न त अ धक तपश ल न समज व य च वन त करत. हण न क म र नत शल प लस श स ब धत श द समज व य स स व त करत त. प लस ध रक कड त ह त भ शकत नस ल तर त न पय र य आह त. त आह त:

26 वम ध रक ह त भ शकत न ह प स भरण थ बवण आ ण प लस र ह ऊ द ण प लस प रद त (प ड अप) प लस करण प लस सम पर त करण झ)1(क) र ह ण प लस ध रक न वम क पन श सहमत झ य प रम ण नय जत त रख न नय मतपण ह त भरण आव यक आह. वम क पन नय जत त रख शव य क ह दवस व ढव न द ऊ शकत य म य प लस ध रक ह त भ शकत आ ण त व ळ तच म नल ज ईल. म त र, य व ढ व क ल वध म य ह य न ह त भरल न ह त तर त थकब क म नल ज ईल. ह य च थकब क र ह य स वम क पन ल कर र र कर य च अ धक र आह. य ल च र ह ण अस हणत त. प लस र झ य न तर क ठल ह द व क ल ज ऊ शकत न ह आ ण सवर ह त ज त ह त त. ज ण न घ य व ढ व क ल वध ह स ध रणपण एक म ह य च अस ल, पण व षर क, सह म ह क व तम ह ह य स ठ 30 दवस प क ष कम नस ल, आ ण म सक ह य स ठ 15 दवस च अस ल. क ह वम कत म सक ह त भर य स ठ ह 30 दवस च व ढ व क ल वध द त त.

27 म त र प र यक ष त, वम क यद वम क पन ल प लस र झ य स भरल ल सवर ह त ठ व य च परव नग द त न ह. य च क रण हणज प र य क प लस ख ल ल द न क रण स ठ र ख व नध ठ वत : प लस य स व त य क ल वध त ल ह त ह एकसम न ह य प क ष अ धक असत त (ल वल प र मयम); आ ण ह य मध ल बचत च भ ग. ह र ख व नध ज त कर य त आल तर प लस ध रक य ट न त य य ह ण र न ह. ज ह ह त थकत त त ह प लस य अट म य प लस ध रक च स रक षण कर य स ठ क ह तरत द असत त. य न ज त - वर ध तरत द हणत त. प र स ह त भरल असत ल तर प लस प रद त प लस क ल ज ऊ शकत आ ण प लस म य बचत च घटकह असत. बह त कव ळ प लस ध रक अश च वन त करत त क कर र य व प न स र, आध भरल य एक ण ह त य आध र त आप आप प ड अप अथव प रद त बन वल ज व. झ)1(ख) प रद त म य (प ड अप ह य ) य प लस च क ह म य अस य च क षमत असत उद. एड म ट य जन क व बचत य जन आ ण प लस ध रक ह त भ शकल न ह हण न त र झ य स, वम क पन प णर वम रक कम द य स ब ध ल न ह. अश र झ ल ल प लस ह प ड अप प लस क व प रद त प लस बनवल ज ऊ शकत. प ड अप प लस म य वम रक कम कम क न त आ त पय त भरल य ह य य आध र ठरवल ज त. प रद त म य क ढ य च सम करण आह :

28 [{भरल य ह य च स ख य एक ण द य ह य च स ख य } वम रक कम] + क ह ब नस अस य स = प रद त म य प रद त म य स ठ क ह कम न रक कम घ य वर वम क प य ज र द त त. जर प रद त म य य कम न रकम प क ष कम अस ल तर, ज त वर ध फ यद ल ग ह ण र न ह आ ण प लस र ह ईल. प लस ध रक कद चत समपर ण म य घ ऊ शक ल ( य ब बत आपण वभ ग झ)1(ग) म य चच र क ). सवर स म यपण वम क प य प लस ध रक ल जर य न कम न त न वषर ह त भरल असत ल तर स म य प लस प रद त क व प ड अप बनव य च अ धक र द त. य क ल वध न तर जर प लस ध रक उरल ल ह त भ शकल न ह तर प ड अप पय र य न स र प लस र क ल ज ण र न ह. य ऐवज, वम रक कम भरल य एक ण ह य य पट त कम क ल ज ईल. वम रकम च इतर फ यद द य असत ल तर त कम झ ल य वम रकम श स ब धत असत ल, ज प ड अप म य क व प रद त म य अस ल. फ य य -स हत प लस प ड अप क व प रद त बनवल ज त त ह ब नसच क य ह त? फ य य -स हत प लस च प रद त म य क ढत न, आध म ज र झ ल य क व दल य ब नसम य क ह बदल ह ण र न ह. क वळ वम रक कम भरल य ह य य पट त कम क ल ज त. प रद त म य क ढ य स ठ जम ब नस कम कर य त आल य वम रकम म य मळवल ज त. म त र, प रद त प लस ल प ढ क ठल ह ब नस मळत न ह त. उद हरण

29 र क श स ह य च बचत प लस आह. य य प लस च तपश ल ख ल ल प रम ण आह त: प लस च क ल वध 20 वष प लस स ह य च त र ख 4 ज न 2001 वम रक कम 5,00,000 पय ह त भर य च प त व षर क श वटच भरल ल ह त 4 ज न 2008 भरल य ह य च स ख य 8 एक ण द य ह य च स ख य 20 द य त आल ल ब नस 50,000 पय वर ल म हत व न आप य ल कळत क र क श स ह य न आठ य वष र त ह त भरण ब द क ल. य च प लस प णर पण र ह ण र न ह. य ऐवज वम रक कम आ त पय त भरल य ह य य पट त कम क ल ज ईल. प रद त म य = [(भरल य ह य च स ख य /एक ण द य ह य च स ख य ) वम रक कम] + ब नस = [(8/20) x. 5,00,000] +. 50,000 =. 2,00, ,000 =. 2,50,000 य म ळ प लस च प रद त म य ह. 2,50,000 एवढ अस ल.

30 झ)1(ग) समपर ण म य आध नम द क य प रम ण प लस ध रक ल अस व टल क त य प ढ ह त भ शकत न ह तर प लस च क ह द व य य प व क व त प रपक व ह य प व, त प लस सम पर त क न र क शकत आ ण सम पर त म य य ल लग च मळ शकत. म त र प लस म य क ह म य अस य च क षमत असल प हज, उद. ए ड म ट क व बचत य जन. प लस सम पर त करण हणज व छ न कर र र करण आह. वम क प य प लस सम पर त कर य स ठ त न क व स त वष च क ल वध ब धनक रक करत त. समपर ण म य क व र ख म य हणज प लस सम पर त क य न तर वम क पन व र द य असल ल रक कम. समपर ण म य ह स म यपण भरल य ह य च टक क व र असत क व प रद त म य च टक क व र असत. समपर ण म य भरल य ह य य आध र क ढल ज त. हण न: प लस च क ल वध कम अस ल तर समपर ण म यह कम अस ल 25 वष च प लस जर प च वष न तर सम पर त कर य त आल, तर भरल य ह य च रक कम, न तर हणज समज दह वष न तर सम पर त

31 क ल य प लस प क ष कम अस ल. समपर ण म य आध भरल य ह य वर आध रत अस य म ळ दह वष न तर सम पर त क ल य प लस च समपर ण म य, प च वष र न तर सम पर त क ल य प लस य त लन त ज त अस ल. द घर -म दत च प लस आ ण कम - म दत च प लस द ह स रख य वष न सम पर त कर य त आ य तर द घर -म दत य प लस स ठ च समपर ण म य कम - म दत य प लस य समपर ण म य प क ष कम अस ल. अ आ ण ब अश द न प लस च वच र क. अ प लस च क ल वध 15 वष च आह आ ण ब प लस च क ल वध 20 वष च आह. द ह प लस दह वष र न तर सम पर त कर य त आ य आ ण य च दरवष भरल ज ण र ह त सम न आह त. अ प लस च समपर ण म य ब प लस प क ष अ धक अस ल क रण अ प लस म य द न-त त य श ह त आध च भर य त आल आह त, म त र ब प लस म य क वळ अध ह त च भर य त आल आह त. प लस च क ल वध ह प लस य समपर ण च त र ख आ ण प लस स झ य च त र ख य त ल फरक आह., हणज प लस च क ल वध = प लस सम पर त कर य च त र ख (वज ) प लस स झ य च त र ख

32 उद हरण थर, प लस य समपर ण च त र ख जर 14 फ व र 2011 अस ल आ ण प लस स ह य च त र ख 7 ज न व र 2001 अस ल तर प लस च क ल वध दह वष ह ईल (दह वष, एक म हन आ ण स त दवस). प लस ध रक न क वळ प च वष च ह त भरल असत ल, पण समपर ण च घटक प च वष च न ह तर दह वष च पकड व ल ग ल. क य य न स र वम क प य न म हत प तक त क व प लस य क गदपत र त, कम न ख त र श र समपर ण म य नम द करण ब धनक रक आह, य च वणर न भरल य ह य च टक क व र अस क ल ज ऊ शकत. म त र, वम क प य कड न प र यक ष त दल ज ण र समपर ण म य ख त र श र समपर ण म य प क ष ज त असत. झ)2 प न ज वन घटन च अ य स क म र य न नत श शम र ल वम प लस र न कर य च स ल दल. य स ठ द न क रण आह त. य त ल सव र त मह व च क रण आह ज ख म च स रक षण र ह त, य म ळ क ठ य ह वप रत प र थत च नत शवर सहज प रण म ह ईल. य चप रम ण, नत शन वय व ढ य न तर नव वम प लस खर द क ल तर य ल अ धक ह त य व ल ग ल.

33 क म र य न नत श शम र ल स गतल क त जर क ह क रण न ह त भ शकल न ह आ ण प लस र झ ल, तर वम क पन प लस ध रक ल य च क व स ध रत अट वर ठर वक क ल वध त प लस प न ज वत कर य च पय र य द त. प लस र झ ल तर य च वम क य र ल फ यद ह त न ह आ ण वम ध रक ल ह फ यद ह त न ह. वम ध रक ज ख म स ठ च प णर रकम च वम स रक षण गम वत आ ण द व नम र ण झ य स स भ य वप रत घटन च ध क स भ वत. वम क य र च ह न कस न ह त. सम न ह त ह म य च द व वगळत, प लस प णर क ल वध स ठ च ल ल य ग हतक वर आध रत असत त. प लस तय र कर य स ठ स व त ल उचल ल खचर अ धक असत आ ण प लस क यम र ह ल तरच वम क य र च खचर भ न नघत. सवर स म यपण य च त य त खर ब असत अस ल क य च प लस क यम ठ वत त, तर इतर य च त य त च गल आह त कद चत य च प लस र क व सम पर त करत त. य म ळ वप रत नवड ह य च शक यत असत. य च अथर अस क व य च रक कम न चत करत न वम क य र न ग हत धरल ह त य प क ष जब बद र अ धक अस शकत.

34 प लस र झ य म ळ द ह पक ष वर वप रत प रण म ह त, य म ळ वम क प य, र झ ल य प लस प ह प णर पण ल ग ह ऊ द त त. य प र क रय ल प न ज वन अस हणत त. वम क प य प लस ध रक ल र झ ल ल प लस प न ज वत कर य च पय र य द त त. व वध वम क य य प न ज वन स ठ व गव ग य य जन असत त; य सवर प लस ध रक न र झ ल ल प लस स य अट वर प न ज वत कर यल मदत ह व य स ठ असत त, य म य ट य ट य न प न ज वन आ ण कजर - म त- प न ज वन इ. च ह सम व श असत. प लस प न ज वत कर य स ठ, ख ल ल ग ट सवर स म यपण आव यक असत त:

35 उरल ल ह त य ज स हत भरण प लस च प न ज वन प नबर ह ल क व प न ज वन श क (क ह वम कत ) त य त च गल अस य च द खल क ह वम कत एख द प लस प च वष प क ष अ धक क ळ र र हल अस य स त प न ज वत कर य च परव नग द त न ह त. वम रक कम कत आह आ ण प लस र ह ऊन कत क ल वध झ ल आह य न स र च ग य त य त य द ख य च आव यकत बदलत.

36 झ)3 न तन करण न तन करण हणज क य ह आपण वभ ग छ)7 म य थ डक य त प हल. प लस प रपक व ह य य व ळ वम क पन प लस ध रक न प लस च न तन करण कर य स ठ एक स चन द ऊन आम त रत करत. न तन करण च स चन द त न, वम क पन प लस ध रक म ळ गट ल क य ज ख म नम र ण ह ईल ह न य न प ह ल. य न स र, क पन व ग य अट वर क व अ धक ह त घ ऊन न तन करण च प र त व द ऊ शकत. प लस प ह य द घ तल त ह प स न क ह मह व च त य बदलल अस य स त स ग य च आठवणह वम क पन प लस ध रक ल क न द ईल. प लस ध रक न प लस च न तन करण कर य स ठ क य कर व ल ग ल ह य स चन म य प ढ समज व न स गतल ज ईल. य न तर ह प र त व व क र यच क व न क र यच ह प लस ध रक वर अवल ब न अस ल. य न जर प र त व व क रल, तर त स चन च प लन करत ल आ ण नव प लस स ह ईल. य न प र त व न क रल तर स रक षण सम त ह ईल. झ)4 न म नद शन आ ण ब चन पत र घटन च अ य स

37 नत श शम र य य वम प लस च व श य आ ण फ यद तप सत ह त आ ण य त य ल क ह श द आढळल ज य ल समजल न ह त. य न क म र य य श स पकर क ल आ ण मदत म गतल. य न वच रल क क म र य न प र त व फ मर भरत न न म नद शन वर क ज र दल आह. नत शन ब चन पत र हणज क य आ ण त कस दल ज त ह द ख ल वच रल? झ)4(क) न म नद शन न म नद शन म य वम ध रक यक त य च म य झ य स वम क पन य न व य च रक कम द ईल य यक त च ( यक त च ) न व प र त वत करत. वम ध रक यक त एक क व एक प क ष अ धक यक त न न म नद शत क शकत. व य च रक कम व धपण दल ज ण आ ण य वर य च अ धक र आह य य वत न व व त हण न प स स भ ळण, ह न म नद शत यक त च अ धक र असत. प लस वकत घ त न क व न तरह न म नद शन क ल ज ऊ शकत. य यक त न द स य य आय य वर प लस घ तल अस ल त यक त न म नद शन द ऊ शकत न ह. वम क यद 1938 य 39 य कलम अ तगर त, य वम ध रक न वत य आय य वर प लस क ढल आह त य च म य झ य स मळण र प लस च रक कम य न दल ज ईल अश द सर यक त क व य क त न न म नद शत क शकत.

38 ज ण न घ य ज ह ब चन पत र दल ज त (झ4क वभ ग पह ) त ह न म नद शन व ध र हत न ह. म त र य ल एक अपव द आह त हणज, वम प लस वर कजर म ज र कर य त आल असत त ह य च म बदल हण न वम क पन य च न व ब चन पत र दल ज त त ह. य प रकरण त न म नद शन क यम र हत. न म नद शन च मह व च व श य प लस म य आणख एक प ठ कन क न न म नद शन बदलल ज ऊ शकत. जर ज ग कम अस ल तर, न म नद शन क य क गद वर क न न तर प लस य क गदपत र न ज डल ज ऊ शकत, य वर क गद जथ प लस ल ज ड य त आल आह य क प य म य वम ध रक च व क षर अस ल. य य आय य च वम क ढ य त आल आह त प लस य क ल वध त न म नद शन त बदल क व त र करण अस क ह ह क शकत. ज ह स य क त ज वन प लस अस ल त ह, न म नद शन च कद चत गरज न ह क रण एक वम ध रक यक त च म य झ य स रक कम ज वत वम ध रक ल दल ज ईल. तर ह, द ह वम ध रक यक त स य क तपण एक यक त च न म नद शन क शकत त, य ल य द घ च एक चव ळ म य झ य स व य च रक कम मळ ल.

39 न म नद शन म ळ क वळ वम ध रक यक त च म य झ ल तरच न म नद शत यक त ल प लस च रक कम मळ य च अ धक र आह. न म नद शत यक त च स प णर द य वर ( क व य य क ह भ ग वर) क ठल ह अ धक र न ह. न म नद शत यक त अ पवय न अस ल, तर प लस ध रक ल एक यक त नय क त कर व ल ग ल. नय क त यक त न तस नय क त हण न क म कर य स परव नग अस य च द खव य स ठ प लस य क गदपत र वर सह करण आव यक आह. ज ह न म नद शत यक त स न ह त त ह नय क त यक त च दज र सम त ह त. वम ध रक नय क त यक त कध ह बदल शकत. जर क ण ह नय क त कर य त आल नस ल व न म नद शत यक त अ पवय न अस ल तर वम ध रक यक त च म य झ य स, द य च रक कम वम ध रक य क यद श र व रस ल दल ज त.

40 ज ह एक प क ष अ धक यक त न न म नद शत क ल ज त त ह म य य द य च रक कम य न स य क तपण क व ज वत यक त अथव यक त न दल ज त. प र य क न म नद शत यक त ल व श ट व ट दल ज ऊ शकत न ह. न म नद शन क रमव र न ह क ल ज ऊ शकत जस : र म ग त हल द य, त नस य स प लव ग त य ल, त नस य स म धव ग त य ल. प लस स झ य न तर क ल ल न म नद शन ल ग ह य स ठ त वम क य र ल कळवण आव यक आह. न म नद शत यक त वम ध रक य म य न तर म त र म य य द य च रक कम दल ज य प व मरण प वल, तर वम रक कम वम ध रक यक त य स प त च एक भ ग ह ईल आ ण य य क यद श र व रस न दल ज ईल. उद हरण

41 वश ल म हत ह य ठ मन यबळ क यर क र अ धक र आह त. वय य 28 य वष य न ऐ ड म ट प लस वकत घ तल ह त. य न य य द न वष य म ल ल म हतल प लस म य न म नद शत क ल ह त. नम द कर य त आल य नय क त यक त च तपश ल द य त आल न हत, आ ण वश ल य न एज टल आ व सन दल ह त क त नय क त यक त च व क षर न तर घ त ल. वय य 35 य वष, वश ल य च क र अपघ त त म य झ ल. ज म य पत र स दर कर य त आल, य म य वश ल य न य य व डल न क यद श र व रस हण न नय क त क ल ह त. वश ल य य म य न तर य च प न व भ वकपण म ल च प लक आह. म हतच व भ वक प लक अस य न त प लस य रकम वर द व क शकत क? य च उ तर आह न ह. अ पवय न यक त य व भ वक क व नय क त प लक च प लस य प श वर अ धक र नसत. वश ल य न जर प न ल नय क त क ल असत, तरच तल प लस च रक कम मळ शकल असत, क रण म हत ह न म नद शत असल तर अ पवय न आह. य प रकरण, प लस च रक कम वश ल य व डल न दल ज ईल, ज म य पत र त नम द क य प रम ण क यद श र व रस आह त.

42 झ)4(ख) ब चन पत र च स दभर, वम प लस मध ल न व, अ धक र आ ण हक क द स य ल ह त त रत कर य श आह. ब चन पत र द ण र म ख य र ज यक त वम प लस मध ल य च हक क ह त त रत करत य ल ब चन पत र द ण र अस हणल ज त. ब चन पत र द ण र यक त क व स थ य य न व वर प लस ह त त रत कर य त आल आह य ल म ख य र हणत त.

43 यक त स न हव आ ण तच प लस वर प णर पण हक क हव एकद प लस च ब चनपत र द य वर, म ख य र कड य प लस च म लक हक क य त आ ण य न तर प लस श स ब धत क ठ य ह ब ब स दभ र त य ल ब चन पत र द ण य च परव नग घ य व ल गत न ह. ब चन पत र द ण र एकद ब चन पत र द य न तर त र क शकत न ह क व य म य बदल क शकत न ह. म त र म ख य र प ह ब चनपत र द ण य य न व य प लस च ब चन पत र द ऊ शकत. ज ण न घ य

44 प लस च ब चनपत र द य न तर म ख य र ल तच म लक हक क मळत, म त र प लस य न म नद शन त त बदल क शकत न ह क रण म ख य र ह वम ध रक नसत. वम क य य य 38 य कलम म य वम प लस च ब चन पत र द य स दभ र त ल क यद श र तरत द प ट कर य त आ य आह त. य त नम द कर य त आल आह क :- ब चन पत र प लस वरच प ठ कन द ऊन क ल ज ऊ शकत क व व गळ ह बनवल ज ऊ शकत. ज ह प लस वरच प ठ कन द ऊन ब चन पत र दल ज त, त ह म द र क श क च गरज नसत. म त र व गळ ब चन पत र बनव य स म द र कन च गरज असत ; य वर ब चन पत र द ण य च क व य य अ धक त प र त नध च व क षर हव ; ह व क षर एक स क ष द र न स य कत करण आव यक आह ; ब चन पत र क य न तर त ल ग ह त ; एक स चन व र वम क पन ल ब चन पत र वषय कळवण आव यक असत ;

45 ब चन पत र च स चन मळ य न तरच वम क पन ब चनपत र ल ग झ य च म नत ; ज ह एक प क ष अ धक ब चनपत र असत त, त ह द य य स दभ र त प र ध य ठरवत न वम क य र ल क ठ य क रम न स चन मळ य ह वच र त घ तल ज ईल. ब चनपत र च प रक र ब चनपत र च द न प रक र असत त: सशतर ब चनपत र स प णर ब चनपत र व श ट प र थत नम र ण झ य स प लस च हक क आप आप ब चन पत र द ण य कड य त. प लस च म लक हक क म ख य र कड य त आ ण प लस च य ल ज हव त त क शकत.

46 उद हरण सशतर ब चन पत र ख ल ल प र थत म य परत क ल ज ऊ शकत ज ह : म ख य र च ब चन पत र द ण य य आध म य ह त ; क व ब चन पत र द ण र प रपक वत य त रख पय त जगत. झ)5 कज आ ण प रसम पन घटन च अ य स क म र आ ण नत श शम र य य स भ षण त नत शन क म र य न वच रल क ज वन वम प लस वर कजर घ ण शक य आह अस य न ऐकल आह. ह खर आह क? क म र अश प र न च क य उ तर द त ल ह प ह. झ)5(क) प लस वर कजर प लस य नयम आ ण अट म य स वध अस य स, प लस ध रक ल प लस वर कजर क ढ य च पय र य असत. सवर प लस वर कजर दल ज त न ह.

47 वम प लस वर क ढ य त य ण य कज र च म ख य व श य ख ल लप रम ण आह त: कज र च रक कम: वम प लस वर क ढल य कज र म य, कज र च रक कम प लस य समपर ण म य च ठर वक टक क व र असत. वम क य र य परव नग न स र वम ध रक ए ड म ट प लस वर, स प णर ज वन प लस वर आ ण इतर प लस वर कजर क ढ शकत. अश प रक र य प लस म य बचत च घटक असत. मन ब क क व प स परत प लस य म य प लस य क ल वध त वम रकम च क ह भ ग परत क ल ज ण आव यक असत य वर कजर क ढल ज ऊ शकत न ह. व श ट म दत य वम प लस च क ह ह समपर ण म य मळत न ह आ ण हण न त कजर क ढ य स ठ व परल ज ऊ शकत न ह. कजर क ढत न वम क पन य न व वम प लस च स प णर ब चन पत र द ण आव यक आह. प लस य अ तगर त कजर मळव य स ठ वम क य र य न व ब चन पत र दल तर य म ळ स य च न म नद शन अव ध ठरत न ह. कजर द र प लस य क ल वध त स प णर क व क ह प रम ण त कजर फ ड क शकत. कजर द र ल द व नम र ण ह ईपय त परतफ ड प ढ

48 ढकल य च पय र य आह. प लस ध रक नय मतपण ह त भरत र ह ल, तर समपर ण म य व ढत ज त आ ण त क ठ य ह व ळ थ कत कजर आ ण य ज प क ष अ धक अस ल. ज ण न घ य ब क स प लस य समपर ण म य य 75% त 90% पय त कजर द त त. झ)5(ख) प रसम पन वम प लस सम पर त कर य च द न म गर आह त: प लस ध रक न सम पर त करण ; आ ण वम क य र न सम पर त करण (प रसम पन करण ) जर कजर द र य ज द त नस ल क व य ज आ ण म ल द त नस ल तर थ कत कजर आ ण य ज, द य य द य रकम त न (प रपक वत न तर क व म य न तर) वस ल (वज ) क ल ज त.

49 ज ह एख द प लस वम क य र कड न सम पर त (र ) क ल ज त, त ह य ल प रसम पन क व हक क न ट करण हणत त. वम कत र क वळ र झ ल य प लस च च हक क न ट कर ल. ज ह कजर म ज र झ ल त ह प लस क यर रत ह त, म त र य न तर प लस र झ ल आ ण प लस ध रक ह त ह भरत न ह क व कज र च य ज अथव म लह भरत न ह. प रसम पन कर य च क व हक क न ट कर य च द न मह व च क रण अस शकत त: * कजर द र न प लस य क ल वध त कजर फ ड य च नवड क ल आह आ ण त तस क शकत न ह ; क व * प लस य क ल वध त द व नम र ण ह ईपय त कजर थकल आ ण थ कत कजर प लस य समपर ण म य प क ष ज त झ ल. प ड अप प लस क व प रद त प लस य स दभ र त, सम पर त म य ह एक त रत य ज एव य व ग न व ढण र न ह. क ह व ळ स म ल आ ण य ज समपर ण म य प क ष अ धक ह ऊ शकत त. अश प र थत त हक क न ट करण आव यक ह त.

50 कजर द र ल हक क न ट कर य च स चन दल ज त, आ ण कज र च ब क असल ल य ज द य च वन त क ल ज त. जर कजर द र य ज भ शकल न ह, तर प लस च हक क न ट क ल ज त हणज त कज र स ठ सम पर त क ल ज त. कजर फ ड आ ण ब क य ज क ढ य न तर समपर ण म य त ल ब क रक कम (जर अस ल तर) प लस ध रक ल दल ज त. प लस ध रक ल य रकम स ठ ( डसच जर ह उचर) प वत स दर कर व ल ग ल. प रसम पन/हक क न ट कर य त आल ल प लस प ह बह ल क ल ज ऊ शकत क? प लस ध रक न ब क समपर ण म य घ य स ठ प स मळ य च प वत स दर कर य प व हक क न ट कर य त आल ल प लस प ह बह ल क ल ज ऊ शकत. प लस प ह बह ल कर य स ठ, प लस ध रक ल ब क य ज आ ण च ग य त य त च घ षण स दर कर व ल ग ल. प रसम पन कर य त आ य स न म नद शन च क य ह त? प रसम पन/हक क न ट कर य त आ य स, न म नद शन स क रय रह त न ह. सम पर त म य दल ज य आध म य च द व आ य स म त वम ध रक य क यद श र व रस न प स दल ज त त.

51 व य म य व पर य ज ण य मह व य श द च वच र इथ प णर झ ल आह. म त र, ह प रकरण स पव य आध, आपण प ह एकद ह त ह वषय प ह. व य च स रक षण क यम रह व य स ठ ह त भरण कत मह व च आह ह य प रकरण य अ य स त न त ह ल समजल अस ल. ह इतक मह व च अस य म ळ य ब बत अ धक तपश ल न प हण स य क तक ठर ल. ट) ह त भरण आ ण व ध स रक षण च मह व

52 ज ह वम प लस खर द क ल ज त, त ह ज ख म वम ध रक कड न वम क पन कड ह त त रत क ल ज त. ज ख म ह त तरण च म बदल हण न प लस ध रक ल वम क पन ल ह त य व ल गत. जर प र त वक य र न कध च ह त भरल न ह, तर प लस कध च स क रय ह ण र न ह. क रण, आपण 3 य प रकरण य प ह य भ ग त प हल क कर र व ध ह य स ठ म बदल आव यक आह. प र त वक य र न ह त भरल न ह तर क ठल ह म बदल आ ण कर र नस ल. हण नच, आपण वभ ग ज)3(क) म य प ह य प रम ण, प ह य ह य च प वत ह वम कर र स झ य च प र व आह. प र त व व क र य त आल आ ण प हल ह त भर य न तर लग च वम क पन म य च द व द य स ब ध ल ह त, य ल प लस य अट आ ण नयम ल ग ह त त. म त र, प लस ध रक न प ढ ल ह त भरल न ह त तर प लस र ह ईल आ ण क ह व ईट घड य स, य च अ धक र असल ल फ यद य न मळण र न ह त. य च क ह ह त परत मळ व त एवढ च ज त त ज त आश त क शकत त. आपण य प र थत वषय वभ ग झ)1(क) म य प हल.

53 व ध वम कर र अ त व त अस व आ ण प र त वक य र न य स ठ वम घ तल त स रक षण क यम रह व य स ठ ह त भरण कत मह व च आह ह आपण य व र प ह शकत. घटन च अ य स नत श शम र ल य य प लस वषय क ह च त ह त आ ण आणख क ह प र न स ठ क म र य य श एकद श वटच स पकर क ल. य न वच रल क आज रपण म ळ ह त भर य स उश र झ ल आ ण त भर य प व च य च म य झ ल तर क य ह ईल? ह य च धन द श प ट न प ठव न, प ट य क य र लय त न परतत असत न य च म य झ ल तर क य ह ईल? य ल तर ह स रक षण दल ज ईल क क व य च म य झ य स स म ध ल स रक षण मळ व य स ठ य न ज म हनत क ल आह त स रक षण स म ध ल मळण र न ह क? क म र य न स यम न प ह नत श य प र न च उ तर दल. वम ध रक च म य झ ल आ ण ह त भर य त आल नस ल तर क य ह ईल?

54 ह त भर य स झ ल ल उश र वम क पन न व ढव न दल य क ल वध य आत अस ल तर वम क पन न म नद शत क व क यद श र भ गवट द र ल द य च प णर रक कम द य स ब ध ल आह. वम क पन न भरल ल ह त द य य रकम त न वज कर ल. ह त भर य च क ह म नल ज त? ज ह वम क पन ल ह त च प स मळत त त ह च त भर य च म नल ज त. प स धन द श, डम ड ड र ट क व मन ऑडर रन भरल असत ल तर वम क पन य ख य त प स जम झ य न तरच प स भर य च म नल ज ईल. म त र, यवह र त ज ह क ठ य ह व प त प स द य त आल तर ह त भर य च म नल ज त. धन द श/ डम ड ड र ट/ मन ऑडर र वठ य य प र क रय त असत न जर वम ध रक च म य झ ल तर क य?

55 धन द श/ डम ड ड र ट/ मन ऑडर र वठ य य प र क रय त असत न जर वम ध रक च म य झ ल हणज प लस ध रक न धन द श, डम ड ड र ट क व मन ऑडर र आध च प ठवल अस ल म त र वम क पन ल अज न त मळ ल नस ल, तर वम क पन ह क गदपत र प ठव य त आ य च प र व म गत. डम ड ड र ट आ ण मन ऑडर र अश क गदपत र च प र व स दर क ल ज ऊ शकत. प र व स दर क य न तर वम क पन ह त भर य च म नत. म त र, धन द श प ट व र प ठव य त आल अस ल, तर वम क पन ल त प ट व र प ठव य च प र व ल ग ल. मह व च म वम प लस कश खर द क य ज त त आ ण लह य ज त त वम क प य म हत प तक आ ण ज हर त व र य य उ प दन ब बत व र य नम र ण करत त. यक त न एख द प लस य य गरज कत च ग य प त न प णर कर ल य च क ळज प वर क वच र क नच प लस खर द क ल प हज. ज वन वम एक आय य वर क व स य क त आय य य आध र, तस च

56 प र त वक य र य वत य आय य वर क व द स य य आय य वर लह ल ज ऊ शकत. मह व च क गदपत र प र त व फ मर ह म हत च म ख य त र त असत य व र वम ल खक प र त व य ज ख म च म य कन करत. वय च व ध द खल हण न ज क गदपत र व क रल ज ऊ शकत त य प क क ह आह त, उ च म य मक श ळ च ग णपत रक, प रपत र, ज म च प रम णपत र, व हन च लव य च परव न, मतद र ओळख पत र इ. वम क पन प र त वक य र ल य च प र त व व क र य त आ य च कळवत आ ण ह य च प हल प वत (एफप आर) द ऊन ह त मळ य च स गत. प लस ध रक कड न ज ह य न तरच ह त मळत त त ह वम क पन ह य य न तन करण य प व य (आरप आर) द त. प लस च क गदपत र ह मह व च क गदपत र आह. वम ध रक आ ण वम क पन य य त ल कर र च त प र व आह. वम क पन प ठ कन व र प लस य म ळ क गदपत र म य

57 स ध रण /बदल कर यच परव नग द त. व य त ल मह व च श द नय जत त रख हणज प लस ध रक न वम क पन ल य त रख न प लस च ह त भरण आव यक आह. व ढ व म दत न तरह ह त भरल न ह, तर प लस र क ल ज त. प रद त म य= [(भरल य ह य च स ख य /द य ह य च स ख य ) वम क त रक कम] + ब नस. एकद प लस सम पर त क य न तर वम क पन व र द य असल ल रक कम हणज समपर ण म य क व र ख म य. ज ह र झ ल ल प लस प ह बह ल क ल ज त त ह य ल प लस च न तन करण हटल ज त. न म नद शन हणज वम ध रक यक त य च म य झ य स व य च रक कम क ण ल दल ज व य स ठ यक त च ( यक त च ) न व स चवत. ब चन पत र द ण य न म ख य र ल वम प लस च व म व, अ धक र आ ण हत ह त त रत करण हणज ब चन पत र द ण.

58 कजर द र न कज र च परतफ ड क ल न ह, तर वम क पन ल प लस र कर य च पय र य असत. य ल प रसम पन करण क व हक क न ट करण अस हणत त. ह त भरण आ ण व ध स रक षण च मह व ह त भरण ह वम कर र स ठ च म बदल आह आ ण हण नच त भरल न ह तर कर र च अ त व र हण र न ह आ ण स रक षणह र हण र न ह. प र न तर 3.3 ज क गदपत र वय च व ध द खल हण न व क रल ज ऊ शकत त य च वय य द ख य च म नक प र व क गदपत र आ ण वय य द ख य च ग र-म नक प र व क गदपत र अस वग करण क ल ज ऊ शकत. वय य द ख य च म नक प र व हण न घ तल ज ऊ शकत त त आह त: श ळ क व क ल ज य न द मधल प रम णपत र; ज म-म य न दण अ धक य कड न प रम णत प रम णपत र क व ज म य व ळ नगरप लक म य क ल य न द व न प रम णपत र; प रपत र; परमन ट अक उ ट न बर (प न) क डर ; म लक च स व न दण प तक;

59 ब त य च प रम णपत र; क ट ब य ब यबल य प र तवर ज मत र ख अस ल तर तच प रम णत भ ग; स यदल त ल कमर च य च स रक षण वभ ग न दल ल ओळखपत र; र मन क थ लक चचर च वव ह न दण प रम णपत र. वर उ ल ख क ल य म नक क गदपत र शव य वय य द ख य च क ह ग र-म नक क गदपत र ज वय च व ध द खल हण न व क रल ज ऊ शकत त त आह त: वय घ षण य प त न प र त पत र, वय न म य यक त न घ षत करण मप च यत च प रम णपत र ज म य व ळ बन व य त आल ल ज मप त रक ; आ ण शध व टप प त रक. 3.4 एफप आरम य ख ल ल म हत असत : वम ध रक च न व आ ण प त ; प लस क रम क; भरल य ह य च रक कम; ह त भर य च प त आ ण क ल वध ; ह त भर य च प ढच त र ख; ज ख म ल ग झ य च त र ख (ज ह प स न स रक षण ल ग ह त ); प लस प रपक व ह य च त र ख;

60 श वटच ह त भर य च त र ख; आ ण वम रक कम. वय -च चण प र न 3. न म नद शत जर अ पवय न अस ल आ ण क ण ल ह नय क त कर य त आल नस ल तर क य ह ईल? 4. नव तपण वच र कर य च क ल वध हणज क य? 5. प लस र झ य स क य ह त? त ह ल प ढ य प न वर उ तर मळत ल वय -च चण प र न 3. न म नद शत जर अ पवय न अस ल, तर वम ध रक न एख द यक त नय क त कर य च आव यकत असत. जर क ण ल ह नय क त कर य त आल नस ल आ ण वम ध रक च म य झ य स म य य द य च रक कम क यद श र व रस ल दल ज ईल आ ण अ पवय न यक त य व भ वक क व नय क त प लक ल दल ज ण र न ह. 4. एफप आर द ऊन वम कर र स क ल ज त. म त र आयआरड ए

61 नयम न स र प लस द य न तर प र त वक य र ल कर र त न 15 दवस य आत प लस त न म घ र घ य च पय र य आह. य क ल वध ल वच र कर य स ठ च क ल वध हणत त. प र त वक य र न कर र त न म घ र घ तल, तर वम क पन ल भर य त आल ल ह त, थ य क ल वध य ज ख म च खचर, व यक य तप सण च खचर आ ण म द र क श क वगळ न, परत य व ल गत ल. 5. प लस र झ य न तर, प लस ध रक सवर ह त गम वत आ ण य प लस वर क णत ह द व क ल ज त न ह. म त र, वम कत र कर र र करत न ह त. त प लस ध रक ल व वध स प पय र य, जस थ कत ह त भरण, च गल त य त क यम अस य च व क षर क ल ल घ षण द ण वग र द ऊन प लस प न ज वत कर य च परव नग द त त.