श ळय -म ढय च आह र व ख यव थ पन ड स चन ट क ड सह यक स च लक प य क अ ह य द व मह र म ढ व श ळ वक स मह म डळ 1 Dr. Sachin Tekade

श ळय -म ढय च आह र व ख यव थ पन ड स चन ट क ड सह यक स च लक प य क अ ह य द व मह र म ढ व श ळ वक स मह म डळ 1 Dr. Sachin Tekade

श ळय -म ढय च आह र व ख यव थ पन श ळ प लन य वस य त सव त ज त खच ह श य य ख वर ह त असत. श य य उ म व ढ स ठ, च ग य आर य स ठ, उ म जनन व द ध उ प दन स ठ उज, थन, ख नज, ज वनस व व प ण य स र य प षक घटक च स त लत म ण त आव य असत. श य य आह र त ख लल म ण घटक असण मह व च आह. 1. च र (रफ जस):- श य न प टभर ख ल गत य ल च र (रफ जस) हणत त. च य म य त त मय पद थ च म ण ज त असत. च र ह द न क रच असत. स क अथव व ळल ल :- उद. व र च कडब, व ळल ल व ल. हरव च र :- हरव मक / व र च व रण, हरव झ डप ल, हर य च य त न र, ख नज, ज वनस व मळत त. 2. पश ख :- हरव च र आ ण स क च र य मध न प ट भर य स ठ प र स ख मळत. थ ड, थन, र, ख नज व ज वनस व ह मळत त आ ण मह व च हणज त त मय पद थ च गरज य त न भ ग वल ज त. म श ळ स त य गरज इतक सव प षक य य म ण त मळ य स ठ पश ख च आव कयत असत. स ध रणपण ३० कल वजन य श ळ ल ख लल म ण अह र च आव यकत असत. च य च म ण: a. हरव च र : ३ त ४ कल b. व ळल ल च र : अध त १ कल c. पश ख : २५० त ३००. ट प: य शव य व ढ य वय त ल करड स ठ, म ज वर य ण य श य स ठ आ ण ग भण असल य श य स ठ आव यकत न स र स त लत आह र द ण आव यक आह. 2 Dr. Sachin Tekade

उ प दन व ढ स ठ मह व च च र पक पश प लन म य च र पक न वश ष मह व आह. जन वर य आह र म य ७०% भ ग च य च अस न य म य व ळल य व हर य च य च अ तभ व असत. हर य च य त थन, न ध पद थ, शक र य पद थ, ख नज व ज वनस व भरप र म ण त असत त. हर य च य त ल ह घटक य व य व प त असत त व त सहज उपल ध ह त त. जन वर य आह र त हरव व व ळल ल च र, ख र क, ख नज म ण, प ण य च य य म ण त प रवठ ह ण गरज च असत. हरव च य स ठ मह र त म य न व र, मक, ब जर, चवळ, लस णघ स, स क रत न पअर, गन गवत इ य द च र पक घ तल ज त त. य चबर बर अल कड ओट, बरस म, दन न थ, दशरथ य स र य च य च पक व गवत द ख ल क ह भ ग त घ तल ज त त. मक : मक ह त णवग त ल वष भर घ तल ज ण र हर य च य च मह व च प क आह. मक य पक स च र पक च र ज हण न स ब धत त. a. स ध रत व ण: आ कन ट ल, ग ग सफ द, म जर क प झ ट. b. जम न, हव म न व प व मश गत:- एक ख ल न गरट क न एक त द न क ळव य प य द ऊन जम न मऊ व भ सभ श त क न प रण कर व. c. बय ण व प रण :- प रण स ठ त ह टर ७५ कल बय ण व पर व. प रण प भर य सह य न द न ओळ त ३० स.म. अ तर वर कर व. d. खत यव थ पन:- प रण स ठ ह टर ५ त ६ टन च गल क जल ल श णखत ज मन त मसळ व. प रण प व ह टर ५० कल न (१०८ कल य रय ), ५० कल फ रद (३१२ कल स गल स पर फ फ ट) व ५० कल प ल श (८४ कल य र ट ऑफ प ट श ) व. प रण न तर ३ त ४ आठवड य न न च द सर ह ह टर ५० कल (१०८ कल य रय ) व. e. आ तरमश गत: आर भ य क ळ त एक ख रपण व एक क ळपण र श त त ल प क तण वर हत ठ व व. f. प ण यव थ पन: खर प ह ग म त गरज अस य स र प व थ व त र ब ह र पड य प व द न प य य प य १५ दवस य अ तर न तर हव ळ ह ग म त १० त १२ दवस य अ तर न ४ त ५ प य य प य आ ण उ ह ळ ह ग म त ८ त १० दवस य अ तर न ७ त ८ प य य त. 3 Dr. Sachin Tekade

g. क पण व उ प दन: म य च च र प क प न स ट क फ ल य त असत न हणज प रण न तर ६० त ७० दवस न क प व. श लक र हल य च य प स न म रघ स कर व. हर य च य च सर सर उ प दन ह टर ४५ त ६० म. टन आह. 4 Dr. Sachin Tekade

ओट: ओट ह ग ह स रख दसण र १५० स.म. पय त उ च व ढवण र आ ण भरप र फ टव द ण र र ब ह ग म त ल एकदल वग च च र प क आह. क ह भ ग त य पकस स त हणत त. ओट ह उ प दन म, प षक, आ ण च व अस न य च व पर हरव च र, व ळल ल व रण व भ स य त नह क र न करत य त. च य त क णत ह अप यक रक व नस य न क ण य ह अव थ त जन वर न ख ऊ घ त य स ध क न ह. द भ य न ध श च म णह व ढत. प षण म ल य य ब बत त बरस म य ददल पक न तर ओट य एकदल च र पक च म क ल गत. a. स ध रत व ण: ह रत (आर.ओ-१९) क ट ज.ए.ओ. ७२२ ज.एच.ओ. b. ज मन व हव म न: ओट ह च र प क रय अथव प णथळ य ज मन वगळ न इतर सव क र य ज मन त घ तल ज त. य पक स थ ड आ ण उबद र हव म न प षक आह. c. प व मश गत: एक ख ल न गरट क न एक त द न क ळव य प य घ ल न जम न भ सभ श त कर व. ज मन च चढउत र व सम म ण त प ण द य य न ६ त ७ म. ल ब व ३ त ४ द व फ तय र कर व त. d. बय ण व प रण :- ओट य पक च प रण ऑ ट बर अख र त न ह बर य प ह य प ध रवड य पय त कर व. प रण स ठ त ह टर १०० कल बय ण व पर व. प रण २५ त ३०स.म. अ तर वर प भर य सह य न कर व व लग चच प ण व. h. खत यव थ पन: प रण प व ह टर ३ त ४ टन क जल ल श णखत ज मन त मसळ व. तस च ५० कल न (१०८ कल य रय ) ५० कल फ रद (३१२ कल स गल स पर फ फ ट) व ३० कल प ल श ((५० कल य र ट ऑफ प ट श ) प रण प व व. न च द सर ह ह टर ५० कल (१०८ कल य रय ) प रण न तर २५ त ३० दवस न व. i. आ तरमश गत: २५ त ३० दवस पय त एक ख रपण करण गरज च आह. j. प ण यव थ पन: १० त १२ दवस य अ तर न ५ त ६ प य य प य य त. e. क पण व उ प दन: प क प न स ट क फ ल य त असत न ६० त ६५ दवस न क पण स स व त कर व. द ब र क पण स य य असण य व ण य ब बत त प ढ ल क पण च उ प न च गल य य स ठ प हल क पण १० त १५ दवस अग दर थ ड लवकर य व. य पक प स न ह टर सर सर एक क पण र ह टर ४०० त ४५० व टल व द न क प य म फ त ५५० त ६०० व टल हरव च र मळत. 5 Dr. Sachin Tekade

बरस म/ ल सण :- ह र ब ह ग म त ल म ख व मह व च हर य च य च ददल वग य प क अस न सव स ध रणपण म थ स रख दसत. य पक स घ ड घ स/ लस ण घ स अस ह हणत त. य पक प स न मळण य ३ त ४ क प य प स न भरप र हरव च र उपल ध ह त. च र चकर, प ल द र, सकस व च व असत. a) स ध रत व ण:- म क व ज.ब -१, ज.एच.ब.-१४६ ह बर समच तस च रसस -९, आन द-२ ह ल सण च स ध रत व ण आह. b) ज मन व हव म न:- य पक स म यम त भ र त च व प य च य य नचर ह ण र भ सभ श त ज मन च गल म नवत. ह प क र य ज मनह च ग य क र घ त य ऊ शकत. य पक स थ ड ऊबद र हव म न च गरज असत. c) प व मश गत: एक न गरण व क ळवण क न जम न भ सभ श त कर व. अग दर य पक च धसकट व च न य व व आव यकत न स र जम न सप ट क न व फ कर व त. d) खत यव थ पन: प रण प व बय ण स र यझ बयम जव ण स वध क खत २५० म त १० कल बय ण य म ण त च ळ व. प रण ऑ ट बर य तस य आठवड य प स न त न ह बर य द स य आठवड य पय त कर व. ह टर ३० कल बय ण ३० स.म. अ तर य ओळ त प र व अथव ५ x ३ म. आक र य व य त ब ह त न फ क न प रण कर व. e) आ तरमश गत: य पक त स व त ल च एक क व द न ख रप य / न द य करण फ य च ठरत. f) प ण यव थ पन: १० दवस य अ तर न प य य त. 6 Dr. Sachin Tekade

g) क पण व उ प दन: प हल क पण स ध रणत: प रण प स न ४५ त ५० दवस न कर व. न तर य क पण स ध रणत: २१ त ३५ दवस य अ तर न कर य त. अश क र ४ त ५ क प य घ ण श य ह त. ४ त ५ क प य र ह टर सर सर एक ण ६५० त ८०० व टल कहर य च य च उ प दन मळत. 7 Dr. Sachin Tekade

ट यल : ट यल ह ददल वग त ल गवत अस न य च म ळ उगम थ न झ ल आह. कम ख ल य ज ड य भरड य प त य ज मन त य पक च उ प दन घ त य स ज मन च प त स ध रत. ह गवत स धरणपण ६० त ९० स.म. उ च व ढत. ट यल य ह ग म व बह वष य अस व ण आह त. ट यल ह गवत म रव ल, ड गर गवत, म ठ पवन, अ जन इ य द बर बर एक त र य च गल व ढत. ह गवत व ढत असत न य च हरव च र क प न जन वर न ट कत य त. व ळव न स ठ व य स ठ द ख ल उपय ठरत. a) स ध रत व ण: ह म ट, फ ल त (आर.एस.९५), क b) जम न व हव म न: कम प वस य, ड गर उत र वर ल उथळ ज मन तस च हल य अथव म ळर न य ज मन त उ म कर व ढत. आ लय व कम नच य य ज मन त ट यल गवत य उ म व ढ स ठ स ध रणपण गरम, उबद र, अ धक उ णत च गल म नवत. c) प व मश गत: ट यल स ठ वश ष मश गत न करत, य च बय ण प वस ळय प व ज मन वर फ क न प रण क य स उगवण च गल ह त. तथ प, व ढ च गल ह य स ठ एख द क ळवण क न प रण क य स अ धक फ यद शर ठरत. d) बय ण व प रण :- ह टर १० कल बय ण ल गत. बय ण प रण खर प ह ग म त प वस य प व ज न- ज ल म ह य त कर व. चढ उत र य ज मन त ब फ क न प रण कर व. e) खत यव थ पन:- प रण प व ह टर ३५ त ४० कल फ रद (२०० त ३०० कल स गल स पर फ फ ट ) व. f) आ तरमश गत:- प रण न तर एक ख रपण क न इतर तण क ढ व त. g) क पण व उ प दन:- प रण प स न प हल क पण ७० त ७५ दवस त य त. न तर य क प य ६५ त ७० अ तर न कर य त. हल य ज मन त वष त न ४ त ५ क प य र २५० त ३०० व टल हरव च र उपल ध ह त. 8 Dr. Sachin Tekade

स क रत न पयर गवत: ह गवत बह वष य अस न ज त उ प दन द ण र आ ण ज य ट ब जर च ग णधम असल ल स कर त व ण अस न य त ऑ झ लक आ ल २.४६ ट क व थन १०.५६ ट क आह त. स ध रत व ण:- यशव त (आर-ब - एन-९) (आर-ब -एन-१३), जयव त, ड एचएन-६, ब एचएन-०६ a) ज मन व हव म न:- सव क रच ज मन च लत, ख ल म यम त भ र, उ म नच य च ज मन अस य स उ प दन च गल मळत. २४ अ श त ४० अ श स. य त पम न त व ढ च गल ह त. b) प व मश गत:- २ उ य आड य ख ल न गरट व क ळव च प ळ द ऊन ज मन भ सभ श त कर व. c) बय ण (ठ ब ) ल गवड:- ज न त ऑग ट व फ व र त म च य म ह य त ल गवड कर व. स कर त न पय र य गवत च ल गवड ठ ब (म ळ सह) ल व न कर व ल गत. ठ ब क व क ड य ९० स. म. अ तर वर ल स य य बगल स २ ड ळ ज मन त व १ ड ळ ज मन य वर र हल अश प दत न ल व व त. स ध रणपण ९० x ९० अ तर ठ व न ल गवड कर व. ह टर २५००० (एक ग ठ य स २५० ठ ब) प र श ह त त. d) खत यव थ पन:- प व मश गत य व ळ ७ त ८ टन ह टर श णखत ट क व ल गवड य व ळ ५० कल न (१०८ कल य रय ) ४० कल फ रद (२५० कल स गल स पर फ फ ट ) व २० कल प ल श क प य न तर त ह टर २५ कल न (५४ कल य रय ) व. e) आ तरमश गत:- स व त ल च व ढ य क ळ त १ क व २ ख रप य द ण गरज च आह. य न तर ख रपण / न दण च क म गरज न स र कर व. f) प ण यव थ पन:- उ ह य म य ल गवड क य न तर २ प ण य न तर ८ त १० दवस य अ तर न प ण व. 9 Dr. Sachin Tekade

g) क पण व उ प दन:- य गवत च प हल क पण ल गवड प स न ६० त ६५ दवस न ज मन प स न स ध रणपण १५ स.म. उ च वर कर व. न तर य क प य व ढ न स र ४५ त ५० दवस न कर य त. त वष ८ त ९ क प य र २००० त २५०० व टल हरव च र मळत. 10 Dr. Sachin Tekade

गन गवत (ह म ल):- गन गवत बह व ष क, झ प य झ प य न २ त ३ म टर उ च व सरळ व ढण र गवत आह. य च प न ल ब व द असत त. प य च प ट, ब ध य कड न, उत र य ज मन वर ह गवत ल व य स ज मन च ध प थ बत व हर य च य च उ प दनह मळत. a) ज मन व हव म न :- म यम त भ र, प य च नचर ह ण र ज मन य य आह. थ ड व उबद र व त वण त य गवत च व ढ ज म न ह त. b) प व मश गत :- ख ल न गरट क न क ळव च प ळ द ऊन ज मन भ सभ श त कर व. c) बय ण व ल गवड :- म च त ज ल म ह य त स य वर गन गवत च ल गवड कर व. एक ठक ण द न ठ ब ल व व त. य स ठ ४०००० ठ ब त ह टर ल गत त. d) खत यव थ पन :- ह टर १० टन च गल क जल ल श णखत मश गत य व ळ ज मन त मसळ व. य च म ण ह टर २५ कल न व २० कल प ल श (३३ क ल य र ट ऑफ प ट श) ल गवड य व ळ दय व. क पण न तर ह २५ क. न (५४ क. न य रय ) दय व. e) आ तरमश गत :- ल गवड न तर २५ त ३० दवस न द ख रपण कर व. य न तर गरज मण ख रपण क व प ळय दय य त. f) क पण व उ प दन :- गन गवत च प हल क पण ल गवड न तर ५५ त ६० दवस न कर व. य न तर य क प य ३० दवस य आ तर न कर य त. अश क र वष भर त ७ त ८ क प य मळत त व १४०० त १६०० व टल त ह टर च र मळत. 11 Dr. Sachin Tekade

Feeding Schedule of Goat Sr. No. Age Weight gain Fodder/ Feed Requirement Concentrate Green Fodder Dry Fodder 1 On 3 rd month 15 kg. 350 gm. Ad. Lib. 100 gm. s of age 2 3-4 month 16.200 kg 350 gm 1500 gm. 100 gm. 3 4-5 month 17.400 350 gm 1500 gm. 100 gm. 4 5-6 month 18.600 350 gm 1500 gm. 150 gm. 5 6-7 month 19.800 350 gm 2000 gm. 150 gm. 6 7-8 month 21.000 350 gm 2000 gm. 200 gm. 7 8-9 month 22.200 350 gm 2000 gm. 200 gm. 8 9-10 month 23.400 350 gm 2000 gm. 200 gm. 9 10-11 month 24.600 350 gm 2000 gm. 200 gm. 10 11-12 month 25.800 350 gm 2000 gm. 200 gm. 12 Dr. Sachin Tekade

त श ळ ल गण र ख Total Dry matter requirement is 4% of Body Weight 1/3 rd Concentrate Mixture 2/3 rd Roughages (Green and Dry Fodder) 1/3 rd Dry Matter 2/3 rd Green Fodder X 5 (Moisture 80%) Normally body weight of adult sheep and goat (Native Breed of State) is 30 Kg. As per 4 % of dry matter required for 30 kg body is 1.2 kg (1200 gm) Dry Matter 1200 gm. (1.2 Kg) 1/3 rd Concentrate Mixture = 400 gm 2/3 rd Roughages (Green and Dry Fodder) = 800 gm 1/3 rd Dry Fodder = 266 gm 2/3 rd Green Fodder X 5 = 2670 gm (Moisture 80%) It means the daily dry matter required for 30 kg body weight (as a maintenance diet) is, 1. Concentrate: 400 gm. (0.400 kg.) 2. Green Fodder: 2670 i. e. 3000 gm. (3.000 kg.) 3. Dry Fodder: 266 i.e. 300 gm. (0.300 kg.) Additional Production Diet: 1. Daily dry matter requirement of goat is 4% of body weight as a maintenance diet 2. 1 to 2 kg green fodder and 100 gm. Concentrate additionally required during breeding season and pregnant animals as a production diet 13 Dr. Sachin Tekade

उपय च र पक च व गवत य ज त च र प क श य न व व रण उ प दन ज त BARSEEM Trifolium alexandrinu m 100 to 120 MT Wardan, Mescavi LUCERN Medicago sativa 80 to 100 MT T-9, Anand-2, COW PEA Vigna unguiculata 30 to 35 MT Sweta- 998, UPC-5286, UPC-287, DINANATH GRASS Pennisetum pedicellatum 40 to 45 MT Bundel- 1,Bundel-2, IGFRI-42-1, IGFRI-43-1 GUINEA GRASS Panaicum maximum 130 to 140 MT PGG-14, Bundel HYBRID NAPIER Pennisetum perpureum 200 to 250 MT NB-21, Yashwant (RBN-9), PARA GRASS Brachiaria mutica 130 to 140 MT Local ANJAN GRASS Cenchrus ciliaris 90 to 110 MT Bundel anjan-1 STYLO GRASS Stylosanthes hamata 20 to 30 MT Stylo hemata, Scabra 14 Dr. Sachin Tekade

च र बय न उपल ध ह य च ठक ण SN Name Address Phone No. Email ID 1 Indian Grassland and Fodder Research Institute 2 BAIF Development Research Foundation 3 Maharashtra State Seed Corporation LTD. (Mahabeej) 4 National Seed Corporation 5 Regional Fodder Station 6 Regional Fodder Station 7 Regional Fodder Station 8 Regional Fodder Station 9 Regional Fodder Station 10 Regional Fodder Station Near Pahuj Dam, Gwalior Road, Jhansi- 284003 (UP) Kandhenu Nagar, Urali Kanchan, Tal: haveli, Dist: Pune- 412202 Mahabeej Bhavan, Krushi Nagar, Akola- 444104 (MS) 681-690, Market Yard, Gultekadi, Pune- 411037 Camp Office, 618/A, Gandhi Nagar, Jammu-180004 (J&K) Dhamrod, Campus CCBF, Ankaleshwar, Gujarath P.O. Pahari Sharif, Via Keshavgiri, Hyderabad- 500005 (AP) Hesserghatta, Bangalore North- 560088 (KN) P.O. Dairy Farm, Via Redhills, Chennai-52 (TM) P.O. Netaji Subhash Sanitorium, Dist. Nadia- 741251 (WB) 0510/2730666 0510/2730158 020/26926265 020/26926248 Mo: 9881369750 (Mr. Takawale) 0724/2455093 020/24264587 020/24272584 01662/259184 09868092427 02629/290760 09586530661 08415/201034 08099801610 080/28466279 09845616268 044/26310884 09445210582 033/25898425 09674929141 Igfri_jhansi@yahoo.co.in Igfri.director@gmail.com takawalep@yahoo.in rm.pune@nsc.gov.in terindervaid@gmail.com rsfpdgujarat@yahoo.in rsfphyd@rediffmail.com directorrcfspf@yahoo.in rsfpdchennai@gmail.com rsfpd.kalyani@gmail.com 11 Regional Fodder Station P.O. Textile Mills, Hissar- 125002 (Hariyana) 01662/259184 09868092427 n.jagat23@gmail.com ध यव द 15 Dr. Sachin Tekade