1

1

2

3

1.,,! 2., औ 3.! 4.! 5. ओ ओ ओ 4

य स ऩ दक मशऩ र शभ उऩ ननद शक (य जब ष ) सह स ऩ दक क र.स. ववषम स र खक ऩ ष ठ 1. स ऩ दक क करभ स प 4-5 2. म म म 'म ग कथ भ त' उ 6-9 3. र प म म य प ऱ म उऩ ननद शक (य.ब.) 10-11 4. य य प ऱ म 12-14 उप (ऱ ) उपऱ य उऩ ननद शक (य.ब.) उप स ऩ दक र..पर. (..) र 5. ब प और ऱ य ड. बफजम क भ य फ ह य सर हक य (आचथ क) 15-16 ( प म पर ) स ऩ दन सह यक 6. र प म म ( प म पर ) ऱ ऱ उप (ऱ ) 17-18 स य ब ट म ननज सच व 7. ब प ( प म पर ) य प पर य 19-20 स द ऩ कऩ य व मक ततक सह मक ववद म यण प रस द 8. य प ब प - म म ( प म पर ) 9. म र य ऱय म ऱ ऱ य र य (..), 21-22 23 व मक ततक सह मक भय र. ऱ ऱ आ ण प. (..) स द ऩ कऩ य 10. 24 व मक ततक सह मक 11. र पर य 25-31 प य 5

ऩब क भ छऩ र ख भ व मतत वव य एव द क ष क ण स फ चधत र खक क अऩन ह मह आवश मक नह ह कक स ऩ दक भण डर उन वव य स सहभत ह र ख क भ लरकत एव प रभ णणकत क लरए र खक उत तयद म ह 12. म म ऱ ऱ मर उप (ऱ ) पर भ 13. र य ब प म र र र ऱ ऱ 14. ' म म..म य य र ' 15. ब र उ य म 16. म म मर प 17. य मय उ म र ऱ र (ऱ )..म य ऱ र (ऱ ) ऱ र (ऱ ) ऱ ऱ र य य 32-33 34-35 36 37-39 40-41 42 18. प ऱय 19. म ऱ 20. र य प ऱ म 21. र 22. म र, र मम उऩ ननद शक (य.ब.) एव र..पर. (..) 43 44-45 46 47 48 6

प म. भ र र र र भ र भ र- र ऱ भ र र र भ म ऱय / भ म ई र य म य ब म ई म ऱय / भ / य ऱय म प य भ म ' य ', औ य भ र ' ' म प य ब ऱ प र य म य म ई य उ प र य म प म बऱ र ऱ र र र प म प म प भ ब र य उपय र म प मय य ब र म र उ म य प र य र य मय- मय पर म प म य र उ र र ऱ प प ' ' उ म प र म य भ र उ र र ऱ प म य उ य म प पर र प ई प ऱ र उ प म प ब र ब र ' ' प 'म म ' य र म म पर प ऱ र य उपऱ उ य ऱ भ ऱ भ ऱ भ प म म य म म म प र पर य रय / म रय म प र मऱ उ र र र मऱ 7

प म मऱ ऱ म म भ र और उ म य र र र य ऱ भ ऱ म ई य ब भ मऱ ई य म र भ य प र- र ऱ य पर र र भ य य य म ' ' र ब र भ य य प र भ प य ब म य र प 8

मह त म ग ध क स थ वध म ''वध भ आऩक स व गत ह!'' भह त भ ग ध क सच व श र भह द व द स ई न इन शब द क स थ खद दय क भ र ए ब कयत ह ए लभस ब र, श र य इ औय भ य स व गत ककम श र द स ई हभ स ध र खन-क भ र गम, जह ऩ रथ रग कय फ ठ थ भह त भ ग ध एक ह थ भ करभ, द सय भ क गज, हय ऩय ववस त त, द सय क ज त र न व र, कयणऩ ण भ स क न! टदवस ''स व गत ह!'' टहन द भ उन ह न लरख, तम कक मह स भव य थ सप त ह क उनक भ न- हभ द न क मह ऩहर ह भ र क त थ, कपय ब द न एक-द सय क ओय द खकय अत म त प र भ औय ख श क स थ भ स क य यह थ 1924 भ भह त भ ग ध न य क भ य ववद म रम भ ऩध य कय उस सम भ ननत ककम थ औय वह क अनतचथ-ऩ क स तक भ प रश स क शब द लरख थ श र य इ क म -द नक न दन ऩय द क ष ऩड, त श र द स ई न उस ख र औय एक ऩन न ऩय भह त भ ज क अन म नमम (सत म ग रटहम ) द व य लरम ज न व र सत म ग रह व रत भ श लभर प रनत ओ क स उन ह न लरख द ''अटह स, सत म, अस त म, म म, अऩरयग रह, श य रयक श रभ, स व द-इ ट म ऩय ननम ण, ननब मत, सव धभ सभब व, स वद श, अस ऩ श मत स भ क तत इन ग म यह प रनत ओ क ववनम रत क स थ ऩ रन ककम ज न टहम '' (द सय टदन ग ध ज न स वम इस ऩन न ऩय अऩन हस त य ककम औय त य ख ब ड र द 27 अगस त 1935 ) ग ध ज न य ट म, उफर ह ए कन दय, क छ कच सक ब जम तथ स तय ख म उनक थ र भ एक ओय क प फड भ भ न भ क कडव ऩत त क न थ न भ उत क ष यततश धक ह एक म भ स उन ह न थ ड -स न भ य थ र भ ड र द फ ऩन क व टदन 9

भ झ म द आ गम जफ भ भ झ जफयदस त मह अवप रम औषचध द त थ भ न ऩ न क स थ वह न गर स न उत य द ऩयन त ग ध ज उस आय भ स थ ड -थ ड कय बफन ककस अर च क ख यह थ इस छ -स घ न स ग ध ज क अऩन भन क इच छ न स य इ ट म स अरग कयन क भत भ य ध म न भ आ गम क छ वष ऩहर ककम गम उनक ऩ क न डतस क ऑऩय शन क भ झ म द आम, क जस उस सभम फह त प रलसव ब द गम थ फ ह श क दव र न स इन क य कय ऑऩय शन क द य न स य सभम व प रप क लरत भन स अऩन अन म नमम स फ त कय यह थ ; उनक हय ऩय श न त भ स क न मह स प फत यह थ कक उन ह दद क क ई एहस स नह ह यह थ सभम क ऩ फ द क ऩ रन कयत ह ए ठ क आठ फज ग ध ज न अऩन भ न ब ग ककम उनक लरम अऩन ज वन क ववश र क म क क यण अऩन सभम क स क ष भत स ववब क जत कय ववववध क म भ फ न आवश मक ह ''स व गत, स व भ ज!'' इस फ य भह त भ ज क अलबव दन क गज क भ ध मभ स नह थ हभ छत स उतय कय उनक र खन-क भ ऩह ह थ र खन-क भ क ई पन य नह थ ; वह क वर फ ठन क आसन न भ छ -छ क य इम थ ; ज भ न ऩय फ ठ कय लरखन क क भ आ सक इतन ऊ ई क एक ड स क, क गज औय क छ स ध यण करभ (प ऊन न ऩ न नह ) थ ; एक क न भ भ भ र -स एक घड ट क-ट क ककम ज यह थ उस कभय भ श क न त औय बक तत क व त वयण थ ग ध ज अऩन भ हक, रगबग द तववह न भ स क न बफख य यह थ उन ह न फत म ''अऩन ऩ व मवह य ह त सभम ननक रन क लरम भ न कई वष ऩ व सप त ह भ एक टदन भ न यखन श र ककम ऩयन त भ न क व फ स घ अफ एक भहत वऩ ण आध म क त भक आवश मकत फन गम ह ननमतक लरक भ न यखन भ कष त क छ नह ह, फक लक मह एक वयद न ह '' अनतचथ बवन भ ऩ न प रव श कयत ह ए भ मह हय तयफ टदख म द न व र ननत न त स दग औय त म ग क ननश ननम क द खकय कपय एक फ य प रब ववत ह उठ ग ध ज न अऩन व व टहक ज वन भ क प प र यम ब भ ह अऩरयग रह व रत र लरम थ व वष क 60,000 र ऩम स अचधक आम द न व र वक रत छ डकय उन ह न अऩन स य सम ऩक त त गय फ भ फ द 10

द सय ओय ग ध ज ज स स त न क वर ब नतक स ऩक त तम क ह प रत म त म ग नह ककम, फक लक उसस ब कटठन ननज रक ष म प र क प त औय स व थ उद द श म क त म ग ब कय टदम औय अऩन अक स तत व क गहनतभ टहस स क ब स य भ नवज नत क एक ह ध य भ नकय उसभ ववर न कय टदम प म म म म औ म प - आ म म औ उ ण, म म ''--- '' म म,. प उप म म, आ ; म प उ म म म आ म औ प - म उप म म म -म म म आ -प, प म उ औ उ प प म म उ म स यक ष त ह '' ''भह त भ ज, अफ हभ रत ह!'' भ न उनक यण क स ऩश ककम ''आऩक ह थ भ ब यत वध भ वह स खद सभम बफत म फयस फ त गम ह जर, स थर, आक श भ म यत ववश व भ अन धक य छ गम ह भह न न त ओ भ अक र ग ध ज न ह सशस शक तत क ऩय व म वह रयक अटह स क ववकलऩ प रस त त ककम ह लशक मत क औय अन म म क द य कयन क 11

लरम भह त भ ज न अटह स क उऩ म क अवरम फ ककम ह औय फ य-फ य उन उऩ म न अऩन प रब वक रयत लस क ह एक फ य ककस क क य न उनस कह ''भह त भ ज! आऩ अस ध यण ऩ र ष ह आऩक स स य स अऩन ज स आ यण क आश नह कयन टहम '' ग ध ज न कह ''ककतन ववच ह हभ र ग क मह स न कक शय य भ त स ध य ककम ज सकत ह, ऩय आत भ क स प त शक ततम क जग न अस बव ह मह लस कयन क क लशश भ त भ रग ह कक भ झभ ऐस शक ततम ह ब, तफ ब भ अन म सफ क तयह ह नश वय ह औय भ झभ न त क ई अस ध यणत कब थ औय न अब ह भ एक स ध यण व मक तत भ ह ज अन म ककस ब भत म भ नव क ब नत ह ब र कय सकत ह ह, मह भ अवश म स व क य कर ग कक अऩन ब र भ न र न क औय अऩन कदभ व ऩस र न क ववनम रत भ झ भ ह भ मह ब स व क य कयत ह कक ईश वय औय उसक भटहभ भ भ य अ र ववश व स ह तथ सत म औय प र भ क प रनत भ झभ अदम म अन य ग ह ऩयन त तम मह सफ प रत म क भन ष म भ स प त अवस थ भ नह ह?'' कपय आग उन ह न कह ''ब नतक जगत भ मटद हभ नम -नम ख ज औय आववष क य कय सकत ह, त तम आध म क त भक भ ह अऩन द व लरम ऩन घ वषत कयन जर य ह? तम मह अऩरयह म ह कक भन ष म ऩहर ऩश ह फन औय कपय भन ष म, वह ब मटद कब फन सक त?'' * ववचध-म जन क स क ष भ अ कत क अन र ऩ ह ग ध -म ग एक ऐस शत ब द भ प रस त ह र ह, ज द -द ववश वम स ध वस त औय फफ द ह क ह ग ध ज क ज वन क प रस तय प र य ऩय टदव म लरख व स प झरक यह ह, ज ब इम क फ कपय यततऩ त क ववर त वन द यह ह भ र ऱ परम य र र 'य म ' उ र ऩयभह स म ग न दज क मह ऩ स तक ववश व प रलस ह श र परम य ऩक श भ द श भ म ग क जनक क र ऩ भ ज न ज त ह मह ऩ स तक ववश व क 42 प रभ ख ब ष ओ भ अन टदत ह क जसभ 14 ब यत म ब ष ए ब श लभर ह 12

प मह त म ग ध यशऩ ऱ शम उऩ ननद शक (र.भ.) र प म म म म रम य फऱ प भ र 1947 म प ई प य म य बर र र र भ र र म य र ब प म य म प रफ ऱ र र य पर र भ ब य ऱ म र र भ ऱ र म म र मऱ र म पय र ब र ऱ र म प म र ब ऱ र म भ र र प र र पर भ ऱ ऱ र ऱ ऱ ऱ प ऱ र भ प ऱ र य ऱ म प र उ ब ब भ य म उ उ र ब ऱ र र र ऱ म र र भ र य य और र र य म उ भ और फऱ ई उ उ प र र य भ र प पर भ र य र य य ब और भ र ऱ म म ऱ ऱ ब य र म प र म य ऱ और मय ब र प ब म ऱय ऱ ब प य ऱ और य उपय र र र य 13

प ऱ र र रय य र र म ऱ और पर र भ प ऱ र य और भ र य र र य ऱ य प फ ई ऱ र - र, उ र म ऱ म पर ऱ प ऱ ऱय ब म पर र ऱ र म म य और म पर म र प र र य ऱ फ ऱ य य य प भ र य पर म ब र य म भ र मऱ र र र प ऱ र "भ र " ऱ ब य ऱ य ऱ प उ य र म फऱ ऱ भ र र य 1947 म ई ऱ य र र र भ र भ उ ऱ य र र भ प य म ब र य,, म य प ऱ र र ऱ उ म र म भ प य य प म प र प ऱ बब उ र य उ प र य मऱ और य भ य र प प रऱ ब ऱ र भ उ और र म म य ऊ ईय उ र उ भ ब 'र प ' और र र र 'म म ' र ब य भ र प ऱय और म रम र "र प म म " ब 14

प रश ल क आय ग क उप प म उप (..) आ..प. (.आ.) प रश ल क आय ग क अध ययन क उऩय गगत व णणज म एव उद म ग भ रम द व य प रश लक आम ग क ब लभक क सभ ककए ज न क ऩश त आम ग क स द ढ कयण ककम ज यह ह त कक आम ग अध ममन क भ ध मभ स व णणज म एव उद म ग भ रम क ववननभ ण क य भ स स च त ननण म कयन क स फ ध भ औय इसक स थ-स थ अन म सयक य भ रम औय ववब ग क अध ममन आध रयत आ कड उऩरब ध कय सक वष 2015-16 क द य न इन वय ड ड म स रत य भ - भ रप र र य ई भ उपऱ य ऱ वष 2015-16 म इ य ड ड म स रत य स फ ध यय रप 2016-17 ब म म य य य र य ब (www.tc.nic.in) पर उपऱ ऱ 42 उ प / पर इ य ड ड म स रत य य य 'म ' म ऱ भ य प आ प रश लक आम ग भ 04 लसतम फय, 2015 स 15 लसतम फय, 2015 क द य न य जब ष क प रम ग क प र त स हन द न क लरए टहन द ऩखव ड भन म गम सयक य क भक ज भ य जब ष क प र त स टहत कयन क लरए प रत म क वष ऩखव ड क आम जन ककम ज त ह इस वष टहन द ऩखव ड क द य न ववलबन न प रनतम चगत ओ क आम जन ककम गम इन सब प रनतम चगओ क ववषम ''भह त भ ग ध '' थ प र प,, ब, र भ य य य 15

इस वष टह द ऩखव ड क प रनतम चगत ओ भ क प स ख म भ प रनतब चगम न ब ग लरम औय भह त भ ग ध स सम फक न धत, कववत ऩ ठ, ननफन ध र खन, प रश नभ एव ब षण ज स प रनतम चगत ओ भ ब ग र न क लरए प र त स हन क र ऩ भ ऩ स तक ब क गई सब अचधक रयम एव कभ रयम स मह अन य ध ककम गम कक व अऩन अचधकतभ क भक ज य जब ष टहन द भ कय टहन द ऩखव ड क द य न प रनतम चगत ओ भ उच अचधक रयम न ब ब ग लरम औय इसक ऩरयण भस वर ऩ क म क रभ अत मचधक गरयभ भम ह गम य य " " म म ऱ आ म म प आ 2015-16 '' आ ण'' प प अप र र 2015 स पयवय 2016 क फ प रश लक आम ग भ ककए गए क छ अन म क म कर ऩ भ ननम न श लभर ह : (i) ग न तन ब ठक च न तन फ ठक क भ ध मभ स स प त टहक आध य ऩय स भ टहक र ऩ भ क क न त त य ऩय प रगनत ऩरयरक ष त ह त ह इन फ ठक भ भहत वऩ ण ववषम ऩय अन तनन य ण वव य ववभश ककम ज त ह औय आत भववश र षण एव आत भच न तन स आग क भ ग प रशस त ह त ह फ ठक क आयम ब प र थ न, अन तनन य ण क ऩ नय वर कन, गहय श व स क प रनत न, ध म न औय भह न न त ओ क आदश वव य क ऩ ठन स ककम ज त ह एव अन तनन य ण भ प रववक ष कयन क फ द क क स भक न क स थ फ ठक सम ऩन न क ज त ह य ब म भप य " म प म य र प र ऱ ब " प भ ऱ (ii) स वच छ भ रत अभभय न स वच छत अलबम न क कक रम न वमन ननम न प रक य ककम गम : 16

- आस-ऩड स क व त वयण क स वच छत - क म स थर क स वच छत - सयर एव तत ऩय ऩ न प र ऩण क लरए स न क स व मवक स थत ढ ग स यखन - वव य क श व कयण व मक ततत व भ स भ जस म क प रम स क र ऩ भ नक य त भक वव य क उन भ रन स ज वन म भ अऩन अचधकतभ गनत क स थ त ज स रन क प रमत न कयन स दग क अऩन न टदन क श र आत औय क म क रभ एव क म कर ऩ क श र आत प र थ न औय अन तनन य ण स कयन इस ह त प रनतटदन प र थ न, अन तनन य ण, आत भऩ क ष, गहय श व स एव ध म न क द ननक टदन म भ सक म भलरत ककम गम ह म ग एव ध म न क ववलबन न ववचधम ऩय क म श र ए आम क जत क गम द ननक आध य ऩय स वच छत स सम फक न धत बफन द ओ ऩय सभ औय भ थन कयन क लरए एक ज स त म य कयक श लभर क गई ह इस वष ब 16.05.2016 स 31.05.2016 तक प रश लक आम ग भ स वच छत ऩखव ड भन त ह ए ब नतक औय भ नलसक स वच छत ऩय ववश ष फर टदम गम "स वच छत ह ईश वय स वर ऩ ह " क वव य क अन र ऩ आम ग न रय /कभ रयम भ स वच छत क आदत क भन भ फ ठ न क अऩन प रम स भ इस फ त ऩय ज य टदम कक हभ स वच छत क ननमभ इस भहत वऩ ण ऩ ठ क म द यखत ह ए अऩन न टहए कक, ''वह प रत म क जगह जह हभ यहत ह अथव क म कयत ह वह ऩय अगर व मक तत ज उस स थ न ऩय क म कय ग अथव आएग वह स बवत ईश वय ह ह ग '' एक ननमलभत अन तय र क ऩश त स वच छत क भहत व औय आवश मकत क उज गय कयन क उद द श म, 'स वच छत क आदत' इस तथ म क द क ष गत यखत ह ए भन भ बफठ न ह तम कक आदत ज वन ऩम त ह फन यहत ह भ नलसक स वच छत क तहत च न तन औय भनन ऩय भहत व द त ह ए सक य त भकत क स जन क भहत क प रब वक य फन म गम 17

ब ऩ न कह और ऱ ग न ककय ( प म प ) ड ववजय क म र ब ह र सऱ हक र (आगथ क) फ ऩ न कह कक क दयत हभ य भ ग क लरए न कक हभ य र र क लरए र ककन ह आ तम? आज फ घ ब ग शहय क ओय औय शहय ज गर क ओय कह ह आज हय बय जह द ख ह ध आ ध आ ब भ डर फन आग क ग र ब यत क आत भ ग व भ फस फ ऩ भह न कह ऐस र ककन, द ख ब खभय इसक क ख भ ऩर, फ द-फ द ऩ न क लरए ग व-ग व तयसत आज कह दशयथ भ झ कभय त ड, त स कड न जव न ग व छ ड फ ऩ न कह मटद अटह स हभ य ख न भ ह, मटद अटह स हभ य धय हय ह, त हभ य बववष म न य क ह थ भ र ककन हभन ककम तम? गब भ कन म क हत म क जनन ह ई द ख, ऩ द न ह ई फ अगय गब स फ, त सडक ऩ हवस क लशक य ह ई ज क छ फ सस य र भ लभर ऩ ड दह ज क आड भ यस ई घय भ फन च त 18

ब प म र र य र म उ य म उ, म र प र ब प मर, म र र म, म र र म, म र ब म, य भ र य ब प फ ऩ न कह सप ई ह, बगव न आश रयस थर हभन ककम स प घय, ककम स प आ गन औय भ टदय य जभ ग औय सडक ह ई स दय र ककन ह दय यह भ र क ढ य जह बगव न फसत 19

र ष ट रवऩत मह त म ग ध ( प म प ) ऱभऱत धव उऩ ननद शक (ऱ गत) य ष रवऩत भह त भ ग ध क न भ र त ह अथव उनक स स भयण भ स हभ य भन ननभ रत स बय उठत ह श नत औय अटह स क इस सऩ त क स ष ग नभन कयन क भन कय आत ह ऐस भन भ आत ह कक भ उस सभम भ ऩ द तम नह ह आ, जफ इस भह न ववब नत न इस ऩ वन धयत ऩय ऩद ऩ ण ककम थ आज ब यत क ज स वर ऩ ह, ववश व क ऩरयद श म भ उसक ज भहत व ह उसक फह त फड श र म इस श नत द त क ब ज त ह ब यत म स वत त स ग र भ भ क जस ध म ओय क जस वव स इस भह ऩ र ष न अऩन म गद न टदम, वह अत रन म ह ब यत ब लभ स क जस क शर औय क जस स नत स अ ग र ज सयक य क ज न क भजफ य कय टदम, ऐस लभस र ववश व क ककस अन म द श भ नह ह भह त भ ग ध अत म त ह नन र स तय तक र ग स ज ड थ इतन अचधक ऩढन -लरखन क फ वज द ब उनक भन भ क ई र र ओय र र ऩ नह आम तभ भ स ख-स ववध ओ क त म ग व एक आभ आदभ क ज वन ननव हन कयत यह व क शर य जन नत औय श सक ब ह सकत थ ककन त उन ह न प रण ककम थ कक व ककस र ब क ऩद ऩय स श लबत नह ह ग अऩन इस प रण क आऩन ऩ य भन-कम व व न स ननब म व स त भह त भ ग ध क न भ स कई स स भयण ज ड ह ककन त आज भ आऩक उनक गय फ क प रनत ब व क दश न व र एक व तम क फ य भ फत त ह फ त उस सभम क ह जफ ग ध ज यख स घ व आश रभ क लरए धन एकब त कय यह थ श र जभन र र फज ज उनक द व य एकब त धन क र ख -ज ख यखत थ ऩ स एकब त कयत -कयत एक टदन व एक ववधव क घय ऩह ववधव अऩन -प झ ऩड भ अक र यहत थ भह त भ ग ध क अऩन द व य ऩय द ख वह अत म त प रसन न ह ई ककन त अऩन गय फ क वजह स भ ई क य भ ऩ न ह वऩर सक ग ध ज उसक दमन म दश द खकय अत म त ननय श ह ए उन ह न अऩन स थ र यह श र फज ज क कह द ख क स सयक य ह हभ य गय फ, ब खभय क कग य ऩय ह म फ य इस ऩय ख द स ठ जभन र र फज ज क आ स आ गए 20

व भटहर न जफ ग ध क आन क प रम जन ऩ छ त व फ र कक भ द श क आज द क लरए घय-घय घ भ कय धन एकब त कय यह ह आऩ त फ हद गय फ भ ज वन म ऩन कय यह - आऩस त क छ नह भ ग ग इस ऩय वह भटहर अऩन झ ऩड क अन दय घ स गई औय कह स ढ ढ कय एक अध र र आई ग ध ज क द त ह ए फ र मह अध र अगय द श क क भ आए त भ झ फह त ख श ह ग अफ ग ध ज क आ ख स आ स आ गए इस गय फ भ ब द शव लसम क इस ब व क व सभझ गए थ अननच छ ह न क फ वज द ब उन ह न इस अध र क र लरम औय व भटहर क यण स ऩश कय र ऩड य ब भ जफ जभन र र फज ज टहस फ-ककत फ क लरए एकब त ककए गए ऩ स टदए गए त ग ध ज न वह अध र अऩन ऩ स यख लरम जफ जभन र र फज ज ज न इसक प रम जन ऩ छ त ग ध ज ब य भन स फ र मह त भ य य ष र क स ऩक त त ह इस क स ख कय सकत ह क जस व न अऩन स य ऩ ज द न स वर ऩ द द ह ऐस द श क ऋण भ क स क ऊ ग इस घ न स ग ध ज क भन क स थनत क ऩत रत ह कक व द श क दमन म दश ऩय ककत उद व लरत थ ककन त अऩन स म म व मवह य व स वब व स उन ह न कई टदर भ अऩन जगह फन ई उनक सहज स वब व, सयर ज वन, कत त व म ऩय मणत एव द श प र भ उनक य वऩत ह न क रयत थ कयत ह ऐस भह न ववब नत क शत-शत नभन द द हम आज द, बबन ख ग बबन ढ ऱ, स बरमत क स त, त न कर ददय कम ऱ 21

ब ऩ ( प म प ) सन द ऩ कऩ र व यक ततक सह यक जफ- ब ब प भ भ र म ब प म ब य र प य प जफ- ब ब प भ भ र म र ऱ ब प म य प र य उ र ऱ ऱ र र '' '' '' '' '' '' '' '' ब य ब ब,, य प प, म म, म, प, ब र य म य ऱय म ब ऱ र य ऱय म भ म पर र भर म र य ब प म म ऱ ऱ म जफ- ब ब प भ भ र म म, य ऱ र ब प ऱ ई य र र र उ म भ प र बर, ऱ ब र, ब मऱ र म म य प सफ क, व ह सएऩ, ईभ र, ज भ र ऩय ह प ऩ फथ ड लरखन व र अ नक म जन भटदन क फध ई लरखन रग य फग र -बतत क कभ क ण ड क जगह फर फ ऩ क ककस स द हय म य र म ब हय ब म कववत स न य और प म फर ऱ, ' र य ' 'म ' म य य ब प म म उभर जफ- ब ब प भ भ र म 22

म ऱ र ऱ य म म य प प र य ऱ प र भर प मऱ र र र य ऱ ब र ब ब प भ र म य य र य र य 23

' प प ' -----म म ( प म प ) 'मर म य और, य मर भ और उ प ' म म ऱ म रम भ र म र प, प य ब प म म म भ प र म 2 बर, 1869 र प रब र र म प प रब र रय ब य ऱ म म प रब र म ई, ऱ र म म भ र म ई प र र ऱ ब र र प ई र ऱ म म औ और ऱ प ई र रब र य य ऱ र 'ब ' म ई प ई मय प य प र प प प पर र ऱ 1888 म ऱ (ब र र) प ई ऱ ब प ऱ ( ऱ ) र प य भ म र - ई, प य र प ऱ ऱ उ म र भ य मय प म म य उ भ र प प 1893 म ऱ म भ र य फम म ऱ ब मऱ पर भ -र भ, भ भ पर य र भ र य म य ऱ फ, पर उ पर उ ई भ र य म य य र भ ऱ फ र ऱ य ऱ पर उ ब य मऱ 1915 म भ र प य और उ भ र म र प प ऱ ऱ य म भ र य र य य प भ र य ऱ म ऱ र, म य ऱ र पर भ र ऱ र उ म य उ य, र, य, म य र 1917 1918 म ऱ य प ब म म प र य य ब ऱ भ र य य 24

प र य र और, य र पर भ र म ऱ ई, र य य, ब य 1920 पर भ र म ऱ य य उ य ब प र म ब य ऱ र 1930 म म य और उ फ ब ऱ ऱ र उ ऱ र य ऱ र और र र य र र य प र 1942 'भ र ' ऱ प म ई और ऱ ई 1947 15 म य र भ र र य य र म मऱ य पर मर ब प ' ब म उ म, र ब र र र म र प र र ब र र ब प य र र य र, म ब य, म र र ऱ र, ब ऱ भ र ब म य र, ब ' म' म ऱ, ब र म र ब ऱ म ' म' म ऱ र प र प उ ब म ' म' म ' म य मय भ म ऱ ऱ म ' म' भ ब प ' म' म ब प र ' र ( र) य य म भ ब ऱ म ' " म,, " म रम य, य, य, म, य, र,, र य ऱ र र र र र र ब प ऱ उ 'म म ' र प र य 25

हम र क य ऱय म स वच छत अभभय न ण (.आ.). (.आ.) य र य र भय म भ र र र ई र और फ ई र भ भय म ऱय म, म म य म ब, ऱय फ ई, ब य ब ऱ मऱ य भय म र म म 02 बर 2014 म म 145 म र पर भ र र र र र र पर य य और य भ र य य य ऱ म र और ब ऱ र भ र य र भ र य भय फऱ ब ऱ र पर ऱ प ऱ और ऱ म प उ और उ ऱ मऱ र और ' भ र भय ' फऱ ब य र र भय ऱ म ई र ई र पर ऱ, ऱ और म य म, म ऱ ऱ य प ऱ र म ई ब म और भ प ब पर ई य प य ऱ प म ई उ म उ प य र म और ऱ ब फ ई ब र म य और ऱ मऱ र फ ई ब उ य म ब म भ उ म मऱ और भ भ र भय म ऱ ब य र भ र ऱ प -प फ ई य र और प ऱ भ ब ऱ भ र म म ऱ यम र भय म र य ऱय म प य प ऱ य र म प - प र म र भ य य बम प म भ ई र र और म प य ऱय भ ऱ य मऱ र र य ऱय भ रय म रय फ म य म उ ब और म प -प प म य र य य भ य पर य ऱ य य म म भ 10 म म र म ऱ य य 26

म म 0 र 01/06/2016 02/06/2016 03/06/2016 06/06/2016 07/06/2016 08/06/2016 09/06/2016 07/06/2016 आ म यप र य र म य र ऱम र र ऱ म र प - यर फ र बऱ र र य ऱय प र ब 10 म ऱ र ब 10 म य ऱय प ऱ 10 म म. र 18 ब र र 12 ब र भप ( र फ फ और म र ) य -10 म मर / ब म ब ऱ र ऱफ यर र र प - = उपऱ भप म प म य र प र ऱ ब = ऱ = 27

ररत र द ष ऩर ववजय क स ऩ य आत म सम म न भ तर स आत ह अ हक य क अन म एक द ष ह आत भग यव ''भ न मह ककम, भ न वह ककम ; वह वव य सफस ऩहर भ य ह टदभ ग भ आम थ '' ईश वय ह कत त ह औय हभ य सपरत ओ क श र म सह भ मन भ क वर उस क ज त ह मह ब रकय जफ अऩन म ग मत क म अऩन द व य ककम गम क म क अनत भहत व टदम ज त ह त झ ठ अलबभ न उत ऩन न ह त ह ''घभण ड क लसय न '' व र कह वत बफरक र सत म ह ज स ह आऩक घभण ड ह ज त ह, आऩ ऩतन क ओय अग रसय ह त ह ग र ज प र म एक कववत क ऩ क ततम क उ त कयत थ "Full many a flower is born to blush unseen/and waste its sweetness on the desert air," * स भ इसस क ई पक नह ऩडत कक हभ अऩन क म क लरम श र म लभरत ह म नह र ग क भ न मत लभरन क हत आध म क त भक ऩथ ऩय एक गत क सभ न ह वह हभ झ ठ प रश स क ऩ ख ऩय बफठ कय उड र ज सकत ह तम कक वह क वर अह क य क त क ष कयत ह ज सह ह उस कयन स ह आध म क त भक ववक स ह त ह, उसक लरम श र म लभरन स नह आऩ कह सकत ह ''ऐस कयन स त क म कयन क लरम क ई प र यण ह नह यह ग भ त हत ह ह कक र ग भ य प रश स कय!'' र ककन ऐस प रश स क जसक व स तव भ क ई भ मन ह, अ तय स आत ह जफ हभ अन बव कयत ह कक हभ ईश वय क सभथ न ह अन क र ग ऐस ह ए ह क जन ह ववश वख म नत प र प त ह ई, ऩय कपय ब क जनक ज वन आत भहत म स सभ प त ह आ उन ह ज प रश स प र प त ह ई वह उनक लरम ख खर लस ह ई तम कक उसस अ तय भ उन ह त क प त नह लभर ऩयन त मटद अऩन र भ आऩक मह एहस स ह कक आऩन ईश वय क क ऩ प र प त कय र ह औय ईश वय क द क ष भ आऩ प रश सन म ह त आऩक भन कब वव लरत नह ह ग ह ककतन ह प रश स म ककतन ह आर न क फ छ य आऩ ऩय कय द ज म जफ ब क ई ग र द व क प रश स कयत त उनक हय ऩय एक प म य -स, भध य, ववनम र भ स क न छ ज त थ व क छ स ध सयर शब द क स थ उस प रश स क प रब क यण भ सभवऩ त कय द त थ ''भ ककस स क ई अऩ नह कयत ; ऩयन त मटद ककस तय क स भ अऩन बगव न क प रसन न कय सकत ह त भ झ अत म त ख श ह त ह '' व सच अथ भ ववनम र व मक तत थ सद एक सभ न, हय ऩरयक स थनत भ सभब व भ क स थत 28

अऩन गऱनतय क प रनत स त भऱत द क ष ट क ण आत भग यव क ववऩय त लसय क प रव क त त ह आत भचधतक य क, ज उतन ह ववन शक य ह कई वष ऩहर मह एक व मक तत यहत थ क जन क नस-नस भ आत भचधतक य बय ह आ थ व सद मह स त औय फ रत यहत थ कक व ककतन त च छ थ, उनभ ककतन अचधक द ष थ भ त च छ स ब त च छ ह, भ ककस म ग म नह ह, भ झभ इतन द ष ह, भ, भ, भ उनक मह भ, भ इस हद तक ऩह ज त थ कक स नन व र क भ ह तक फ त आ ज त ''थ ड द य क लरम त भ अऩन भ, भ क द य कय ग? ह त अऩन आऩ क ध र क कण ब भ न र र ककन उसक फ य भ इतन फक-फक त भत कय!'' आत भचधतक य औय ववनम रत एक ह नह ह आत भचधतक य भ अह क य प रफर ह त ह, ववनम रत भ वह ऩय ब त यहत ह अऩन चधतक य कयन भ तत ऩय भत यह हय क ई गरत कयत ह औय भ नह सभझत कक बगव न उसक क ई ऩर ब कयत ह व त क वर मह हत ह कक हभभ फ हतय फनन क ह ह औय हभ फ हतय फनन क लरम प रम स कय व क वर हभस मह स कलऩ हत ह ''प रब, ह सकत ह भ फ य-फ य गरनतम ऩय गलरतम कर, ऩयन त अक न तभ स स तक भ फ हतय फनन क प रम स कयत ह ज ऊ ग '' अऩन स थ और ईश वर क स थ सत यननष ट ठ रह झ ठ ऩन एक ग ब य द ष ह मह अ त कयण भ र यह आ तरयक क फ हय र ण ह मटद झ ठ ऩन आऩभ ह त आऩक भन ईश वय ऩय नह यह सकत तम कक ईश वय स वम सत म ह एक सत म क टदश भ औय द सय असत म क टदश भ द ववर टदश ओ भ ज यह न व भ द ऩ व यखन अस बव ह ऩयन त तम हभ हभ श सत म ह फ रन टहम, ह उसस द सय क द ख ह तम न ह? ग र द व इस इस तयह सभझ त थ ''आऩ य स त स ककस अ ध आदभ क ज त द खत ह औय सत मवप रमत क अऩन क जद भ आऩ उस ऩ क यत ह, 'ए अ ध! जय एक लभन क लरम र क!' त वह क र यत ह '' अऩन फ व क प रम ग कय औय सभझ कक सत म फ रन क अथ तम ह एक फ य ऐस ह आ कक ककस न ककस औय क फ य भ क छ बर -फ य कह औय मह फ त ग र द व तक ऩह ग र द व न जफ उस व मक तत स इसक फ य भ ऩ छ त उसन कह : ''भ झस एक प रश न ऩ छ गम थ औय भ झ रग कक भ झ उत तय भ सत म फत न टहम '' अफ मह ऩय इस व मक तत क द सय ककस क फ य भ अऩन भत फत न क क ई अचधक य नह थ तम कक वह फ त 29

उसक अचधक य भ नह आत थ औय सफ तथ म स ब वह ऩरयच त नह थ मह उस सभझ न क फ द आध म क त भक सत मननष ठ क तत व क उस सभझ न क लरम ग र द व न एक उद हयण टदम उन ह न कह ''कलऩन कय कक एक आदभ ह थ भ छ य र कय ककस क ऩ छ कय यह ह त भ वह खड ह छ य ह थ भ लरम वह य त भस ऩ छत ह कक ब गन व र वह आदभ ककस तयप गम औय त भ फत द त ह, 'वह उस ऩ ड भ ज छ ऩ ह ' त भ सत मननष ठ यह र ककन त म ह य इस उत तय क ऩरयण भ बम कय ह ग इसलरम इस प रक य क सत मननष ठ उच त नह ह इसभ कह अचधक अच छ ह ग ऩ यह ज न म द सय टदश भ ऊ गर ब टदख द न फज म इसक कक त भ क छ ऐस कय क जसस फ य ई क फढ व लभर '' इस स ऩ जगत भ हभ फ व स ह क भ र न टहम सफस ऩहर अऩन अ त कयण भ ईश वय क स थ सत मननष ठ यहन क प रमत न कय उसक स भन, ज त भ ह उसक अनतरयतत औय क छ फनन क ढ ग भत कय वह त म ह ऩहर स ह अच छ तयह ज नत ह उस त म ह य ज आकरन ह आ ह उस ऩह नन क प रमत न कय अऩन फ व कयन क क लशश कयन क फज म अऩन गरनतम क उस अऩ ण कय द ''ह प रब! भ ध यज ख कय क र चधत ह उठ भ ज नत ह कक मह गरत ह तम कक जफ भ क र चधत ह आ तफ स अफ भ य भन भ क ई श नत नह यह भ झ भ कय द '' मटद आऩ सच ह दम स मह कय ग त ईश वय क सभ अऩन ह दम ख रन स आऩक अच छ रग ग, ज स वऩत म भ त म ककस ब अन म वप रमजन क सभ ह दम ख रन स अच छ रगत ह जफ आऩ ईश वय स म अऩन आऩ स छ ऩत कपयत ह तफ ध य -ध य अ त कयण क गहय इम भ अऩय ध फ ध क ब वन फढत ज त ह कपय ऐस सभम ब आत ह जफ आऩ ईश वय क स भन ज न स डयत ह ; अऩन ह अन दय झ कन स ब डयत ह तम कक आऩक रगत ह कक वह क र ऩत औय ग दग ह बय ह ई ह औय आऩ उस द खन नह हत ऐस र ग क प र म भनक श ककत सक क उऩ य क आवश मकत ऩडत ह तम कक त स थ ब व स अऩन आऩक द खन क स भथ म उन ह न ख टदम ह त ह ध म न स ईश वय क फ य भ औय उसक अस भ कर ण क फ य भ तथ उसक स थ अऩन स फ ध क फ य भ सम मक न प र प त ह त ह ध य -ध य भन ष म भन व ननक सभस म ओ क उन सफ आवयण क उत य प कन श र कयत ह ज उस ईश वय स अरग यखत ह ध म न क भ ध मभ स अन तत आऩ अऩन सत मननष ठ अवर कन कय ऩ म ग औय ककस प रक य क क ई अऩय ध फ ध क ब वन आऩक भन भ नह उठ ग, न ह ईश वय स ककस प रक य क क ई डय आऩक रग ग आऩ अऩन द ष क एक-एक कयक आत भ क ग ण भ ऩरयव कय द ग 30

घ ण एव क र ध आ तररक ज वन क ध र -ध र क तर ड ऱत ह घ ण खतयन क र ऩ स घ तक स वब वग ण ह ह दम भ मटद घ ण ह त ईश वय क स थ स फ ध अन बव कय ऩ न अस बव ह घ ण ननत न त शक ततश र ब व ह ; उसस फड शक तत क वर एक ह ब व भ ह प र भ भ जफ ह दम भ घ ण क व स ह त ह त वह नक य त भक ब व आध म क त भक ज वन भ भभ स थर क ह क तयन श र कय द त ह मह भ नव स वब व क सफस कटठन ऩय ओ भ स एक ह जफ ईस भस ह क श इतन ननद मत ऩ व क उनक शय य क ववद ण कय यह थ, तफ मटद ईस हत त उनक प रनतकक रम अत म त घ ण बय ह सकत थ ऩयन त उन ह न ऐस नह ककम इसक ववऩय त उन ह न ह दम क ववश रत, कर ण औय टदव म प र भ ज स आत भ क उन ग ण क प रम ग म ज प रत म क ज व क व स तववक स वब व ह मटद आऩक ह दम भ ककस क लरम घ ण बय ह ई ह त उस आऩ ककतन ह उच त तम न भ न, इस फ त क ऩतक सभझ र क जम कक जफ तक आऩ उस घ ण ब व क अऩन ह दम स फ हय नह ननक रत, तफ तक आऩ स वम ह उस सन त ऩ क आग भ जरत यह ग क जसक ह दम ऐस जहय र तय ग क भ ध मभ फन ह आ ह, वह ईश वय क हयचगज नह ज न सकत क र ध घ ण क ह भ स य ब ई ह जफ हभ रगत ह कक हभ ऩह म गम ह म हभ य स थ अन म म ककम गम ह, तफ सहज भ नव म प रनतकक रम क र ऩ भ मह उबयत ह ज स हभ य द व य कह गम फ त क त ड-भय ड कय कपय हभ य ह स भन र म ज त ह म हभ य फ य भ क ई तथ मह न फ त कयत ह घ ण क तयह ह क र ध म ह दम भ बय ह आ आक र श ब आऩक आध म क त भक ज वन क ध वस त कय द ग क जस ण क र ध आऩक भन भ प रव श कयत ह उस ण ईश वय क उऩक स थनत क फ ध आऩक भन स फ हय ननकर ज त ह अऩन तन स इस ब व क ऩ य तयह लभ द जफ-जफ वह अन दय आन क प रम स कयत ह, तफ-तफ उस ननक र फ हय कय ईष ट य और प रनतस ऩध क भ वन क भम द ईष म गहय अस य क ब वन क ऩरयण भ ह जफ ईश वय क स थ सम ऩक क अन बव ह त ह तफ ईष म क क ई क यण ह हभ नज य नह आत तफ हभ य ऩ स ज ब ह उस भ हभ ऩ ण स त क ष अन बव कयत ह तम कक हभ मह फ ध ह ज त ह कक वह हभ बगव न स लभर ह द सय ककस क ककस वस त क हभ क ई ह नह यहत तम कक हभ ऩ ण त अन बव कयत ह, औय ककस ज क आवश मकत ह नह यहत स स रयक भ नलसकत क र ग भ ईष म स भ न म त य ऩय यहत ह, ऩयन त ज र ग ईश वय क ख ज भ रग ह उनक ह दम भ मह ऩनऩ 31

नह सकत ग र द व न ईष म स स फ चधत एक ऐस उद हयण टदम थ क जस भ कब ब र नह क छ लशष म क उन ह न कह थ ''मह भ य ह थ औय इसक म ऩ ऊ गलरम ह मह ऊ गर उस ऊ गर क स थ न नह र सकत औय वह ऊ गर द सय ककस ऊ गर क स थ न नह र सकत भ झ अऩन क भ कयन क लरम इन सब क आवश मकत ह त भ भ स प रत म क क भ य ह दम भ औय ईश वय क प र भ भ अऩन -अऩन मथ म ग म स थ न ह '' औय प रत म क व मक तत क अऩन ऩरयव य औय सभ ज भ अऩन उच त स थ न लभर ग मटद वह अऩन मथ म ग म म गद न द इसलरम ईष म क क ई औच त म ह नह प रनतस ऩध क ब वन म भत सय ब ईष म स रगबग लभरत -ज रत ह ह कब -कब ग र द व ज नफ झकय ककस लशष म क क छ द द त औय द सय क ऩ य उऩ कयत ज र ग ग र द व क ज नत -सभझत थ व त सभझ ज त थ कक व ऐस क वर इसलरम कयत थ कक लशष म भ अन दय छ ऩ कय फ ठ ह ई क ई भत सय क ब वन ह त वह ऊऩय आ ज म त कक उस ऩह न कय ह टदम ज सक भ एक उद हयण आऩक द त ह : ग र ज हय वष कक रसभस ऩय हभ लशष म क छ -छ उऩह य टदम कयत थ औय उन सफ उऩह य भ सफस छ उऩह य भ झ ह हभ श द त थ ऩहर फ य जफ मह ह आ त भ स भ ऩड गम कक ऐस तम? भ न स ''ह सकत ह व भ झ द सय लशष म क जतन नह हत '' कपय भ झ अऩन आऩ ऩय अत म त शभ आम कक ऐस स न ककतन र छन स ऩद ह ऐस स न फ शक सहज भ नव म ह ऩयन त इस प रक य क ओछ ऩन भ न अऩन आऩ भ द खन हत थ न द सय ककस भ इसलरम कपय भ न इस फ त क ववश र षण ककम ''इसस त म ह तम स भ क ई पक ऩडत ह? त म ह त कब ककस ब नतक वस त क ह ब नह थ! त म ह य इच छ क वर इतन ह ह कक ग र द व क भन भ त म ह य स थ न ह कक रसभस क उऩह य क भ ध मभ स मह प रदलश त कयन क क ई आवश मकत त नह!'' उस ण भ य सभझ भ आ गम कक भत सय ब व क ह न क भतरफ तम ह त ह तफ स कपय भ न उस ब व क अऩन भन भ आन नह टदम ग र द व ईष म औय भत सय क कब सहन नह कयत थ ज लशष म उनक कय फ यहन हत थ उनभ इस प रक य क आत भक ट तत व कब फयद श त नह कयत थ व कहत थ ''क वर अऩन थ र ऩय ह द क ष यख औय द सय क थ र भ तम ह इस ओय कब क ई ध म न भत द त म ह क वर वह लभर सकत ह ज त म ह य अऩन ह औय वह हय ह रत भ त म ह लभर कय ह यह ग '' मह भ य लरम एक फह त फड सफक थ कक ग र द व क स फ ध द सय लशष म क स थ क स ह इसस स भ भ झ क ई पक नह ऩडन टहम भ य लरम क वर इस फ त क भहत व ह न टहम कक बगव न औय ग र क स थ भ य स फ ध अचधक चधक गहय ह यह ह म नह 32

सक र त मक स क द व र नक र त मक ऩररक स थनतय स ऊऩर उठ नक य त भक स आत भ ऩय क न सय क सभ न ह ग र द व न लरख ह ''बव स गय घ य अन ध य औय त य ड फ गम, कपय ब य ह टदख यह ह भ झ त य दम स '' * ककस ब प रम स भ सपरत क लरम सक य त भक स क ह न ननत न त आवश मक ह, ववश षकय आध म क त भक ऩथ ऩय त मह औय ब अचधक आवश मक ह इस द वम त भक जगत भ हय ज क द ऩ ह त ह उद हयण क लरम, ह थ क म लसतक क एक ऩ ह त ह त द सय ब ह त ह ह क वर एक ऩ म एक फ ज ह नह सकत उस प रक य प रत म क ऩरयक स थनत क द खन क ब द ऩ ह त ह सक य त भक औय नक य त भक हभ श सक य त भक ऩ क ह द खन क ध म न यख कब ब नक य त भकत भ ड फ भत यह तम कक मटद यह ग त त म ह य भन भ कब श नत नह यह ग औय ईश वय स सम ऩक कय ऩ न फह त कटठन ह ज म ग कब -कब र ग कहत ह : ''भ ध म न कयन क औय ईश वय क अन ब नत कयन क प रम स कयत ह ऩयन त रगत ह कह ब ऩह नह ऩ यह ह '' भ उनस ऩ छत ह : ''तम आऩ क भन स भ सक य त भक स क टदव म शक तत स बय यहत ह?'' नक य त भक व क त त क र ग क भन सद व अश त औय ननर त स टहत ह त ह ग र द व न एक फ य कह थ कक सक य त भक स भ ह स ध यण भन ष म औय द व भन ष म क फ क अन तय ननटहत ह इस भ क ई द भत नह कक इस स स य भ अस ख म गरत फ त ह ऩयन त हभ ऐस नह रगन टहम कक हभ असह म ह फ म ऩरयक स थनतम द व य हभ य भन क न घस ज न क जभ कय प रनतक य हभ कयन ह ह ग नक र त मक और ब र वव र कह स आत ह? अत म त फ य प रक य क वव य कब -कब अव तन भन स उत ऩन न ह सकत ह उद हयण क त य ऩय भ झ ककस न ह र ह भ लरख थ ''जफ ब भ ध म न कयन फ ठत ह त अत म त अश र र, फ क य वव य भ य भन भ उठत ह जफ भ ध म न कयन क प रम स कयत ह तब ऐस तम ह त ह?'' इस प रश न क लरम भ य उत तय मह ह इसक क यण अत म त सयर ह औय वह ह कक त भ ध म न नह कय यह ह ज वन भ ऩहर फ य, श मद कई जन भ भ ऩहर फ य, त भ अन दय उतय कय अऩन क ऩह नन स ख यह ह भन अत त क सब अन बव क बण ड य ग ह ह क जसभ नक य त भक वव य, फ य वव य, ऩयनन द, स स रयकत आटद सफ ब स ग रटहत ह अगय भन भ इस तयह क अन ध म क त भक स स क य क बयभ य ह त मह स व ब ववक ह ह कक जफ त भ ऩहर फ य अन दय झ क ग त इन ह सफ क दश न ह ग 33

ध म न क प रम स कयन व र नम -नम स धक क तन भ र ऩ न स बय चगर स क सभ न ह त ह ऩयन त ज स -ज स आऩ भन क क स थय कयन क अभ म स कयत ज त ह व स -व स ध य -ध य ग द वव य क भ र न फ ठन म ऩ य तयह ग मफ ह न श र ह त ह औय टदव म अन ब नतम क स वच छ जर प रक ह न रगत ह ऩ न भ रत स वच छ औय श ह ह त ह वह त क वर जफ उसभ क ड घ र ज त ह तफ वह भ र द खत ह व स ह भन ष म क तन ब भ रत श ह ह त ह ऩयन त नक य त भक स, प रत वव य, ऩयनन द, ईष म, भत सय, घ ण औय उन सफ नक य त भक ग ण स, क जनक हभन क ह, उसक श त ढक ज त ह जफ आऩ ध म न भ भन क श त कयन स ख ग तफ आऩ द ख ग कक आऩक तन क जर कपय स श ह न रग ग य फ य ( ब www.yssofindia.org) य ऱ य म र उ र " र पर य प य " म प म ऱ य म (1914-2010) "य " " फ रयऱ फ ऱ प" य म (1955-2010) परम य परम य परम य उ प य य य म र ऱ य परम य प 'य म ' -भर म मह ऩ स तक ववश व क 42 ब ष ओ भ अन टदत ह क जसभ 14 ब यत म ब ष ए ब श लभर ह 34

म म म प म उप ( ) म म र ब ब य प ई भ य र य र प म ब र उ भ य म ब र ब म उ र ब और फ म र ब प र म य प य ब र भ फ य र उ र भ ब प ब प ऱ - म प ब प मय प प र र भ र र र ऱ म म फर र ऱ फ भ ब प, ब र म र प ऱ र ब र र प ऱ य ऱ? उपर ब प ऱ र प और ब भ ब प ऱ म र य ब ब ऱ भ ब प ऱ म भ य मर और य भ भ उ म र ऱ म य ब प य म ब प म य र और उ म प और भऱ र र ऱ य प उप य म प पर र य म र प ऱ उ र ब प र प र म उ र म र भ र र - र र ऱ और उ ऊपर और - ब ऱ उ - ''म रप! र य य, फर य? ऱ उ, और प म र " र उ ऱ ब ब उ म र ब म म य - प प य र उ ब 35

म प उ म भ र र ऱ प - प भ ऱ उ भ म ऱ ऱ म ऱ ब ऱ प भ और र प म भ ऱ म ब फ य य और म ऱ ब म य ई य म य य और र र ब भ प म प, और य ब र र र प र य म फ म प ऱ य ब य य भ भ - भर म य र र प र म ब मऱ ऱ भ म य ब र म भ र र म र प म ब ऱ म र र र य र ब म भ प र म र र र र र र म य म प म ब भ प म प प म ऱ ब र ऱ प र म र र र र र और र र 36

आदरण य ब ऩ ण म म म प पर भ र ऱ ऱ र ब य म म म प भ भ र य ऱ म र भ र र य और ब -ब उ ब प और र प म म रम म म म उ र म भ म म र म म ब प म म उप ' र र' ऱ मय और भ र 1948 म पर भ र भ र य ऱ म र म प और म पर र उ भ र म म ऱ म ऱ उ ई और भ र य प य और भ भ पर पर म र य य और फ फऱ र उ म भ बऱ भ उ भ र य उपय ऱ र य और म म पर ऱ फ उ ई और भ र य प ई म ब ऱ भ ऱ उ उ म और य य ऱ य र भ ऱ उ म ऱ प म उ फ म ब म य ऱ उ भ र म और ब र भ ऱ भ र ऱ म भ ऱ ब और उ र य य ब ऱ भ र र मऱ म म फ र 37

य प म प म पर र ऱ ब उ र प यम ब र प उ र प म र म म म म र और और भ र ऱ उ उ य उ फ भ र य र भ य और उ र और ऱब ऱ फ ऱ भ र म म ब र ऱ भ र म और र र य म प और भ र य र म य म ब 38

'आ म म '.. म ( ) भ र उबर य म, म य उब र म य म र,, ऱ और म य य य भ, म ब मऱ र प य ऱ म य र म, म, ई य - पर उ प पर प भ, ऊपर उ र य म म य र, म और य म मम म भ म ब मऱ र प य ब म र र ऱ म य र "प र म फऱ " " ब मय म र म ऱ प र र " "भ य ब य र " " ब ब ब ऱ और ब पर ऱ म " " और र भ " 39

उ मण.. म ( ) ऱ (उ य ) म र र ऱ म य ऱ य उ य म म प य उ य म र ई र पर उ य म य र म यम भ र र पर म य र ब य रफ ब र प र म ऱ - म य य उ य ब - ऱ ऱ र र र य प भ पर ब र म प, ऱ र य म र ' म ' ब र रफ ऱ य य य ब र ब ऱ म प पर ऱ प ब, उ य र प र रफ र य र र म य और प प ब र प ऱ ऱ ब र ब उ य म य र प म ऱ पर ऱ य उ म म र उ य ऱ म र र उ ब र य म य र य ब र ऱ उपर म म उ य र र य उ य भ र र उ ऱ ' पर प ब ब र' म उ ऱ र र र र य म उ,! भऱ म उ य र ब - मऱ उ य म भ बर मऱ उ य ऱ र ऱ रय ऱ र-उ र और फ ई ऱ र र ब र रफ र ब र म उ म, ', ब र, ऱ र, म, और ' र य प प म मय र ऱ - प य र ई भऱ म 40

र-ब र और म ई ऱ और प ऱ प भ प पर र भ! प र य ऱ भ र म म -प य य और य म र र म, ऱ, ऱ ब, प, मऱ, र, ब र, र म, ऱ,, ऱ उ और ऱय फ ऱ य रय म र उ र म ऱ प प ऱ भ - भ ब म ऱ ऱ ब प म ब ब - उ र और ऱयब र म म य य ब र - प ब य उ य ब र ऱ भ म ब र म भ म और प य रफ र र ऱ पर उ य उ य म म म ब य य उ य म य र ब य रफ प र ब म य म र, र म य य य? पर ऱ र प ऱ य म ब र प ऱ यम उ म उ म ब र भर र उ प ऱ म ऱ उ म उ ब र प,! ' ' म य ब र र? ब र प पर ऱ र र र ब य उ ब र र य म ब र उ य प र उ रयऱ प ऱ प ऱ य और र ऱ रयऱ ऱ प ब प यब य म य ब म उ य म र उ भ ब य ब र म उ र! भऱ म म र य म र उ य र रफ पर र और, म ई य और ऱ र उ ऱ 41

म म म य म र ब ऱ ई भ बर मय ऱ प य ऱ ऱ पय र मऱ ब र य फ ऱ पर प र ऱ ऱय और भ र म प रफ यऱ - म र! ब म र र भ र र य! य बऱबऱ र र और म र भर र र य - र प ऱ र - र म र र य ब र र - र र र य- य र य ब र भर र म प म र ब य ब र म य बर म य म पर र और ऱ भ और र र य ब - य उ य ब र ऱ ब र म भ म र प य र र ब उपर य ब र फर उ उ य म र प म प र म प प, ब ब र प म ऱ प ब य ब र प र उ य म य र प फऱ ऱ प ऱ य और ऱ रफ य ब ब र ऱ ऱ र यब य और य य ब ब र उ य र र य भ उ म भ ब र म उ र,! म उ य म और ऱ ब पर म य ब ऱ म फर भ य - ऱ ऱ य प बर ई और र म भ भ भ बर ब ऱ य उप र ब र म प ऱ 42

म म म प ( ) म रम, य म म ब प म, म प रब र ( र ) म 2 बर, 1869 उ प म रम म म प ऱ ब ई म म उपऱ य म म र य ऱ य पर उ उपऱ य ऱ म यम प म र र र म म प म उ ब य ऱ म उ य म म र ब उ भ र मऱ ऱ म ऱय और ब म ऱ म य ऱय भ र म ऱ य र ऱ उ मय प उ ऱ र प म म मऱ य म म म ऱ भ 20 ऱ र और भ र य मऱभ र ऱ ऱ ई ब र ऱ भ म म ब प य और प र य और म पर ऱ उ ऱ ई उ ऱ म म मऱ, म उ प र र पर ऱ य र पर ऱ र म म म य "बर म ", "बर म " और "बर म " य र उ म ब ब र उ भ र म र प र य म म उपय ब ऱ र पर उ र भ प य मऱ उ य र भ म म रब म म प ऱ म य म पर ऱ ऱ भ ऱ र प ब य भ र म य ब र प र म पर ऱ र ऱ पर र ब र उ उ य ऱ ' य ' मऱ प र य र 43

म य प ऱ - र ऱ उ र र य य प र म म ब र भ ऱ म र य य म र ऱ भ ऱ ऱ र ऱ ब प म म ऱ ब प र भ र म य म ऱ ब र र ऱ म य म पर ऱ, ब र र उ ऱ म फ र र र म य ऱ और र र र ब ऱ म फ र और य म म और फऱ मऱ म य मऱ म, य और म म य र उ ऱ ई म र ब, य और ऱ भ ऱ उ र ऱ य य भऱ य र, य,, य, म,, ब म उ ब म र ऱ ऱ उ म ऱ प ब ऱ य भ म उ ब र म, ब य ' - र ' म र ऱ म प ब र-ब र म ऱ र पर ऱ र म और भ य प र भ र र ऱ ' प म!' 44

आ म उ म म य मय उ म र य म र म प र भर म, ऱ म म र, म य म ऱ ऱ र म य, म प म र म म म प य प म र, य, य, मम म, र प ऱ म ब ई प ऱ र य य र र प म म भ र प र य मय उ म र य म र ब, म ब 45

ऩह भऱय 1. आऩक ऩरय म द :- (क) आऩक जन भ 2 अतत फय 1869 ह आ (ख) आऩक वऩत क न भ श र कयभ न द थ (ग) आऩक जन भ य भ ह आ 2. ऱ म य? ( ) भ र ऱ ऱ य य य ( ) ऱ 1942 म ( ) ऱ म म उत तर र ष ट रवऩत मह त म ग ध उत तर आ 3. प र य द :- ( ) प र र र ( ) प य भ म य ( ) प भ य य उत तर 4. भ य ऩरय म द :- (क) भ झ 14 लसतम फय, 1949 क य जब ष क र ऩ भ स व क य ककम गम (ख) स व क म त द वन गय लरवऩ भ यख गम (ग) भ क ख ग भ वग क त क गम ह उत तर र जभ ष दहन द 5. म मय य म म मय य ऱ मर म मय प मर उ र र म मर मय म मय ब ऱ म? म 46

म आ प प म :- 1. भ प र म म म 2., प और म- म ऱ य म म 3. भ य पर र य म म 4. मर र र उ य म- म म ब म म 5. म य भ र म य म प ऱ प म र, उ म म म 6. य प प उ य और ई र म य प भ ऱ र म म 7. र, बऱ म म 8. ऱ म, प र पर उ ब य प पर भ प म म 9. म ब भ, र - र य प म म 10. य ऱ, उ य - य, य - य उ म फऱ र, उ म म 47

11. म म म 12. प प र, प प म र म म 13. प र उ पर भ य भर र म म 14. र य य र म म म ऱ उ ऱ य म म 15. र भ ऱ, ई र भ म म 16. र र भ र म पर य म 17. र य मऱ और ब प म 18. म ऱ भ र य भ ब म मम 19. भ भ. 20. भ भ र म ब ऱ और म. 21. भ र भ ब र र प र ऱ भ र - ब म 22. ब र प म म म 23. प र म, म और र र म य य म 24. ऱ य म य ब ब 48

ण प म उप (..) आ..प. अन तनन य ण एक भ नलसक म ह ज आक त भक फर प रद न कयत ह ए एक नई तन क स य कयत ह ननत मप रनत अन तनन य ण स व मक तत अद मतन फन यहत ह औय आन व र टदन क लरए ऩ न ऊज स क जत कय र त ह आध मक त भक वव यध य मह ह कक प रत म क व मक तत मटद स न स ऩहर टदनबय क घ न ओ क आत भववश र षण कय र त ननस सन द ह ह वह एक श तच त नन अवस थ क प र प त कय र त ह भ न अऩन व मक ततगत अन बव स मह ऩ म कक अन तनन य ण एक ऐस भ नलसक प रकक रम ह ज हय ह रत भ क गम गरनतम क ऩश त ऩ कयन क स थ-स थ इस ब नतक म ग भ अध म त भ क प रनत व मक तत क भन ऩ र ऩय स जन त भकत क रक य उक यत ह औय इन ह सक य त भक रक य स व मक तत स जनश र ह ज त ह तथ कलऩन एव आरस म क छ डकय प र यण क भ नसय वय भ ग त रग त ह औय ननस सन द ह ह अऩन आऩ भ सभ ग रत स क जत कय र त ह मह भ य व मक ततगत अन बव ह र म य य म म यम र म ऊ और म य म य म प ब र म प य म ब और भ य पर र आत भववश र षण ह अन तनन य ण ह मह व मक तत भ एक सक य त भक ऊज स रयत कयत ह क जसस वह ववगत क अन बव स बववष म क न व क व रयक ववश र षण क भ ध मभ स ऩ क ष ऩत व ऩलरववत कयत ह ऐस प रश न क जनभ एक ग रच त सहम ग, सहब ग एव सभस म ओ क हर ख जन क प रनत व मक तत क आत भववश र षण अत मचधक स थ न यखत ह, अन तनन य ण क भ ध मभ स ह हभ भ नव म तन क प रनत रक ष मफ ह त ह वस त त अऩन ऊज क ऩ न सभ त ह ए ब व सक य त भकत क स क जत कयन ह अन तनन य ण ह 49

ण ण 1 10 म प म ण / /16 / /16 / /16 / /16 / /16 / /16 / /16 / /16 / /16 य म र /र / य म भ भ र र /र य म मऱ / य म म म म य र य म ब र ऱ भर ऱ प र र म र /र य म प र - म र म भ म म / य म ऱ य र र /र य म फ ई य र र /र य म म य प र य र र /र य म / य म य भ र र /र य म प र ऱ र उपय य 50

म ऱ -म र र य म म म र म प " र र म र" म भ र म र र ऱ म म म म य य म र म य म य य र पर प र ब म प ऱ और ब म य र य ब ब ऱ म य म य परम य य य प, भ र उ पर म प र.. म. ऱ र भ ई म र मप प. ऱ ऱ '' य ब र म म य य ऱ भ भ म प य और म म ई और य प पर प मर र प भ ऱ भ र ब र य भ य य ''प म आप '' स ब य ववककऩ डडम URL:http://arlenerutenberg.com/wp-content/uploads/2013/03/lake-shrine.jpg "ध र व त र मम ज वन क " त ध र व त य भभ ज वन क बव स गय घ य अ ध य औय त य ड फ गम कपय ब य ह द ख यह भ झ त य दम स स भ र: म गद सत स ग स स इ ऑप इक ण डम (व फस इ : www.yssofindia.com) [क क स भक न ] 51

मय ब मय ब म मय ब म म पर म मय ब र र र र र र म म पर र र 1 म ऱ ऱ म म ऱ म म पर म ऱ 2 र भय र म म पर र 3 52

53

54