वषय (Subject) प म (Paper Number) 2 प वषय (Title) प शस य प शन म च (Module Number & Module Name) प शत व न (Focal Points of The Module) म ख व षक (Principal Investigator).रम शक म रप ड य, क लप त, ल लबह द रश - र यस क त व प ठम, नवद हल 110016 स क तम (Sanskrit) करणम एव भ ष व न च (Grammar and Linguistics) 06,प रभ ष थमभ ग (Lesson on paribhasha: First part) इक ग णव, अच, आ त ट कत, मदच ऽ य त पर, ष थ न य ग, थ न ऽ तरतम (य ऽन क वधम तय त थ नत आ तय बल य ), त म त न द प व य सह- म ख व षक (Co-Principal Investigator).व.क ट बश, प व क लप त,र यस क तस थ नम,नवद हल स प ण न दस क त व व लय,व र णस स मन थस क त व व लय, ग जर त सम वयक (Co-ordinator). वन दक म रझ, आच य, करण वभ ग य स मन थस क त- व व लय, ग जर त प शस ल कम (Module Tag) प शल खक (Content Writer). वन दक म रझ, आच य, करण वभ ग य स मन थस क त- व व लय, ग जर त SAN_P2_M06 सम क (Reviewer). आर. द वन थन, च य, ज म प रसर, र यस क तस थ नम, ज म
वषयस च - त वन प रभ ष -स म प रभ ष -स य क य म वभ -वचन नद श स ध- व छ द सम स अन व व अथ उद हरणम य द हरणम
1.0 त वन - करणश वध प रभ ष उपल यत त थम वध य प रभ ष य त म त न द प व य इ य दस मक प रभ ष आग छ त, य स न म त वय भगवत प ण नन क त वत त अ य प रभ ष त स त, य स नम ण वय भगवत प ण नन न क त वत त, क त प ण नस ण अथव प ण नस घटकपद न पत भव त यथ - य ऽन क वधम तय त थ नत आ तय बल य इ य दय उभय वधप रभ षय भगवत प ण नन न मत न प रभ ष ण म व य ण अ प रभ ष करण य न वत त च नमत न स र स स मव प रभ ष स ण म प यथ शप क य क लप भवत यथ शप त म त न द प व य इ य दप रभ ष स ण व य थ ब ध वद श एव भव त अ क रणम अप ब व त त अ मन प प रभ ष स ण व धस सह व य कव यत भव त क य क लप प रभ ष स ण व य थ ब ध व धद श भव त अ क रणम उप ब व त त अ मन प प रभ ष स ण द श ऽ प व धद श भव त अत एव अय द य पर व ग स इ त भ य स ग छत अ प व धस सह प रभ ष स ण पद कव यत भव त नव नमत न स र त म त न द प व य इ य दप रभ ष स ण व य थ ब ध स त स म नद श क -क वत त इ त ज स य स य तपदघ टत न य न-य न व धस ण प रभ ष द श आग छ त, त ष व धस ण क त प रभ ष स ण यथ शप भव त द ढतरस क र भ व त प द थ व य न व धस ण प रभ ष द श न आग छ त, त ष क त प रभ ष स ण क य क लप वत त अ उभय प व धस सह प रभ ष स ण पद कव यत भव त प व प रभ ष करणम न मक करण ऽ मन स प ण न-प रभ ष स ण य त न स त तथ च एक पक स प रभ ष अ नयम नयमक रण प रभ ष अथ त अ व थ य स य य व थ कर त, स प रभ ष क यत 2.0 प रभ ष -स म - इक ग णव - (1/1/3) 2.1 प रभ ष -स य क य म - य ग णश द न ग ण वध यत त ग ण क य थ न भव त, य व श द न व वध यत, त व क य थ न भव द त नण य य स मदम त
2.2 ष वभ -वचन- नदश - इक - 1/1, ग णव - 1/2 (स ऽ मन 'इक ' इ त तश द व पपर, नप सक ल ग थम कवचन त अ वस त य च ऽध त इ त स ण अस त य इकस इ य य स स ल क ल व त ययल ण र स ब भ यय पर उपध द घ न ज यत, उपध द घ य अ गक य व न न ल मत ऽ ग य इ यन न ययल ण य नष ध त इकस इ य य इकस श द इ यथ उप त त इ त श ष इकस श द न तरम इ त श द ऽ य ह य य वध यत त इ य प अ य ह यम ) 2.3 स ध- व छ द - इक ग णव = इकस पद+ग णव ( ससज ष : - स <, उपद शऽ ज- न न सक इत तथ च त य ल प - <र, ह श च - र <उ, आ ग ण अ+उ<ओ) 2.4 2.5 सम स - ग ण व त ग णव (इतर तरय ग सम स ) अन व - व र द च (1/1/1)- व अद ङ ग ण (1/1/2)- ग ण पद थ-प रचय - (व ग ण ) व र द च इ त स ण आ, ऐ, औ इ य त ष वण न व स भव त अद ङ ग ण इ त स ण अ, ए, ओ इ य त ष वण न ग ण-स भव त 2.6 व - ग णव श द य य 2.7 अथ - य स ग णश दम य ग ण वध नम आह वद व श दम य व वध न 2.8 उद हरणम - मद गण इ त स ग णश दम य अन न व हत ग ण मद ध त इक पदम प त त ग णव वध य त त 'इक ' इ त ष यत, त 'इक ' इ त ष त पदम प त त 'इक ' इ य अ नध रतस ब धष ' थ न ' इ यन न य ग त ग णव वध यकस इक थ न ग णव वध य त त इक र य थ न वध यत - म द त म जव इ त स व श दम य अन न व हत व म ज ध त इक ऋक र य थ न वध यत - म य 2.9 य द हरणम - यद द न म इ त स ग णश दमन य अन न व हत ग ण 'अ' यद द न म अ य य हल थ न वध यत - स अत उपध य इ त स व श दमन य
अन न व हत व ब भव म आ अस अ इ यव थ य म अस ध त आद रक र य थ न व वध यत ण त यय 'अ' (णल ) पर, न त इक थ न - ब भव म स वश ष - य वध यत इ य य व य य च म य न व द इक इ त न प त त उद हरणम त म त =अन व द थल इक इ त ष म ल य इ य द न ल य ण व य य च म द त व म इ त त य अन प थत व त श ल य, स य त अन व द थल स इक इ त ष त य अन प थत व त अन न स ण श ल -म ल दष श द ष इ थ नक भ य आ य आक र प य व स व ऽ प श ल म ल दश द न व स तथ च व छ इ यन न छ यय ज यत शत यय त स य त पच त इ य द पच अ अत इ यव थ य म अत ग ण इ यन न इ थ नक भ अ इ त ग ण पर पर प व स य त य द हरणम - अ यथ =अन व द थल इक इ त ष त य अन प थत व भ व औपगव य इ य व स य त, त औक र पव उक र प थ नक व त एवम व अन व द क तप रभ ष प थत अत ग ण इ यन न एध, पच, यज इ य द व व पर प य त, एक र पग ण य क र प थ नक व त 1.0 1.1 अथ त प रभ ष -स म - अच - (1/2/28) प रभ ष -स य क यम - वश द न, द घश द न ल तश द न च य व य, द घ य ल त य च वध न भव द त नयमय त स मदम 1.2 यत, त अच इ त ष अच -क यम त पदम उप थत वभ -वचन- नदश - अच - 1/1, च- अ यपदम (प वस 'इक इ तवत क तस ऽ प 'अच इ त ष तश द व पपर, नप सक ल ग थम कवचन त 'अचस ' इ य य 'अचस ' श द इ यथ उप त त इ त श ष अचस श द न तरम इ त श द ऽ य ह य य वध यत त इ य प अ य ह यम )
1.3 स ध- व छ द - अच 1.4 अन व - ऊक ल ऽ = अचस +च ( त न वद घ ल त (1/2/27)- - स <च ) वद घ ल त पद थ-प रचय - ( व, द घ ल त )- उ ऊ ऊ3 = व व क ल इव क ल य य स ऽच म वद घ ल तस य त स य कम द दभ दन ध 1.5 1.6 व - वद घ ल तश द य वध यत त 'अच ' इ त ष अथ - य स त पदम प त त वश द, द घश द ल तश द व उ य अ क य=अ थ नक क य वध यत त 'अच ' इ त ष त पदम प त त 'अच ' इ य अ नध रतस ब धष ' थ न ' इ यन न य ग त वद घ ल त वध यकस 'अच ' थ न क य वध यत 1.7 उद हरणम - व नप स क तप दक य इ त स वश दम य अन न व हत व अ तर श द अच ऐक र य थ न वध यत यथ - अ त त र य य द त अ त रक लम अक स वध त कय द घ इ त स द घश दम य स ण न न व हत द घ च अ त इ यव थ य म अच इक र य थ न वध यत - च यत अ यद उद हरणम - त यत, व ण मव चर त- व ण य त जम द र ध त च इ त स ल तश दम य अन न व हत ल त द वद 3 इ य व य प ठत य टभ ग-अक र य थ न यत 1.8 य द हरणम - दव उत इ त स वश दमन य अन न व हत व उक र वक र य थ न वध यत - स य म दव औत इ त स द घश दमन य अन न प व हत द घ औक र वक र य थ न वध यत - स एवम व अ न आ वभ इ त स द घश दमन य व हत द घ आक र, अ न -श द नक र य थ न वध यत - अ, अ भ 1.0 1.1 प रभ ष -स म - आ प रभ ष -स त ट कत - (1/1/46) य क यम - ट कत व गम क भव त म त नणय य स मद र चतम त 1.2 वभ -वचन- नदश - आ अव त य त म, क य अवयव त - 1/1, ट कत - 1/2
1.3 1.4 सम स - आ द स ध- व छ द अ त त आ आ त = आ द+अ त ( इक यण च - इ<य ) त (इतर तरय ग -सम स ) ट क त टक, टक इत यय त ट कत ( गभ-ब हसम स ) टक इ य टक र दक र उ रण थ द म य त च य म ण पद य कम भस ब यत इ यन स र त यम ण इ छ द य क स ब यत पद थ-प रचय - ( टत, कत, आ द अ त ) ट इद य य त टत, क इद य य त कत (ब हसम स ) य म प व न त परम त स आ द य म पर न त प वम त स ऽ त 1.5 1.6 व - ट कत य य त य म द अथ - ट कत आ तय र त अथ त ल यत अ त वयव त वयव त वयव त त क य इ त आश क य य य त व हत म द त यथ स यस ल यम टत आ वयव भव त क 1.7 उद हरणम - भ वत इ य भ त स त इ यव थ य म आधध त क य ड वल द इ त स ण वल द र धध त क य त स क त टद इड आगम त स आ वयव भ व उप थत भव त ङ क ष तथ स गण ट ष इ य ङ ष तथ स गण ष इ यव थ य म ण क ट क श र इ त स ण ण व हत कत क क -ट क आगम ष अ त वयव भ व उप थत भवत 1.8 बल न य द हरणम - प र त दपव द अन तर न वध न ब ध त न र न इ त प रभ ष आ त ट कत इ त प रभ ष -स ष अन तर =सम प थम व व ध ब धत यय (3/1/1), पर थ न य ग (1/1/48) इ त (3/1/2) इ यन न त पर व दद ब यत त न चर, ग प क इ य द भ स व हत ट-आदय यय पर एव भव त
1.0 प रभ ष -स म - मदच ऽ य त पर - (1/1/46) 1.1 प रभ ष -स य क य म - मद आगम प व य अवयव भव त, पर य अवयव भव त, उभय रवयव भव द आह त क य प न ह एष क सम चतम त, अ य नण य थ स मद वत त 1.2 वभ -वचन- नद श - मत - 1/1, अच - 6/1, अ य त - 5/1, पर - 1/1 वश ष - 'अच ' इ य यत नध रणम इ यन न नध रण ष 'अच ' इ य एक वम अ वव त वत त अथव ज य भ य ण स म कवचनम 1.3 स ध- व छ द - मदच = मत +अच ( झल जश ऽ त - त <द ) अच ऽ य त = अचस पदम +अ य त ( ससज ष : - स <, उपद श ऽजन न सक इत एव त य ल प - <र, अत र र ल त द ल त - र <उ, आ ग ण - अ+उ<ओ, एङ पद त द त - ओ+अ<ओ) अ य त पर = अ य त पदम +पर ( झल जश ऽ त - त <द ), ( ख र च - द <त ) 1.4 सम स - म इद य य त मत (ब ह-सम स ) 1.5 अन व - आ त ट कत - (1/1/45)- अ त न च एकय ग न द न सह व व सह व नव इ त प रभ ष बल न अ तश द न सह आ दश द य प अन व य द त व यम, आ तश द कद श य अ तश द य त म व रत व त बल न अन व - स भव त पद थ -प रचय - ( मत, अच, अ य त ) य य मक र इद भव त स मद वत त एवम व य य पक र इद भव त स पद वत त य य खक र इद भव त स खद वत त अच य ह र वत त, अ नव वरवण स त अ य भव अ य, त म द अ य त 1.6 व - 'अच ' इ त ष तम अच म य य ऽ य त म पर त य व त वयव म य त
1.7 अथ - मद आगम य य सम द य य वध यत त मन सम द य अच म य य ऽ तम ऽच भव त, त म त पर मद गम थत भव त तथ च मद गम त य सम द य य अ तम ऽवयव व न उप थत भव त 1.8 उद हरणम - न न न+इ इ यव थ य म नप स क य झलच इ त स ण अज तनप सक य ' न' श द य व हत मद न म गम नक र रव तन ऽक र त पर तथ च ' न' श द य अवयव व न उप थत भव त, त म त ' न' श द य इद न नक र त व त सवन म थ न च ऽस ब इ यन न स ब भ, सवन म थ नस क 'इ' यय पर नक र त य उपध द घ अ य द हरण यथ - 'व र ण' इ य द 1.9 ज यत अवयव व ऽभ व एतद न स भव त य द हरणम - आ द हणमन व य मद गम य पर य आ वयव व त 'व र ण', ' न न' इ य दष ब वचन ष सवन म थ न च ऽस ब इ यन न न त य अ ग य व हत द घ न स य त अभ अ व त मद गम य 'वह लह ' इ य वह लह इ त ख श, षदज त य म म इ त म म, त य म न ऽ व र इ त म त य पद य व हत ऽन व र न य त व त त त य य सम द य य म हत त य अच म य य ऽ य ऽच त म पर त य सम द य य अ त वयव मद गम भव त अत एव 'सम द यभ मत ' इ त भ य स ग छत 1. 0 प रभ ष -स म - ष थ न य ग - (1/1/48) 1.1 प रभ ष स य क यम - य य ष वभ स ब ध नध रत न भव त, त य 1.2 वभ -वचन- नदश - ष - 1/1, थ न य ग - 1/1 ष वभ य ग =स ब ध ' थ न ' इ यन न सह य द त नयम थ स मदम त 1.3 सम स ), नप तन त स सम स - थ न व चकतय य ग ऽ य स थ न य ग (ब सम स ), नप तन द वम य अल क अथव थ न न य ग य य इ त थ न य ग (ब ह- ह-
1.4 1.5 व - अ नध रतस ब ध वश ष ष थ न य ग ब य अथ - ल क त वद कशत ष थ - आथ, य न, म ख व श द य श द न सह य एव स ब ध - आन तयम, स म य स ग त त अ यतम थ नध रण थम इद स म य ष वभ स ब ध ऽ नध रत भव त, त ष वभ स ब ध ' थ न ' इ यन न सह य 1.6 उद हरणम - यथ इक यण च इ य 'इक ' पद य ष वतत, त य स ब ध नध रत न त, त म द अ य ष स ब ध ' थ न ' इ यन न सह भव त अत वध यम न 'यण ' आद श इक थ न यत एवम व एच ऽयव य व इ य 'एच ' पद अ नध रत-स ब ध वश ष ष ' थ न ' इ यन न सह य यत अत अय -अव -आय -आव इ य त आद श एच थ न य त 1.7 य द हरणम - य ष वभ रथ स ब ध प वत नध रत भव त त ष स ब ध ' थ न ' इ यन न सह व चकतय न भव त यथ - उद पध य ग ह अ त ग ह इ त ष न थ न थक, उपध पदसम भ ह र ण ष वभ रवयव वय वभ व प य स ब ध य नध रण त, प रभ ष ण अ नयम नयम थम व व 1.0 1.1 प रभ ष -स म - थ न ऽ तरतम - (1/1/49) प रभ ष स य क यम - एक य थ नन ऽन क द श स ग स त य ऽ तरतम अथ त थ न थग ण म णत थ नन प रभ ष स मदम त सद शतम स एव आद श भवत त नणय य वश ष - थ न ऽ तरतम अ एक र न तर अव ह य च नम (ऽ) इद स चय त यत एक र एकम क ऽक र स म लत ऽ त 1.2 वभ -वचन- नदश - थ न - 7/1, अ तरतम - 1/1
1.3 स ध- व छ द - थ न ऽ तरतम = थ न +अ तरतम ( ए ङ पर पम - ए+अ<ए) प - अ तर = सद श, अ तश यत ऽ तर इ त अ तरतम = सद शतम अथव अ तर =सद श, सव इम ऽ तर, अयम ष म तशय न तर = अ तरतम = सद शतम अ तश यन तम ब न (5/3/55) इ त स ण तमप यय, अत सद श ष अ प अ य त- सद श एव आद श भव त 1.4 अन व - ष थ न य ग (1/1/48)- थ न 1.5 व - स ग स त सद शतम आद श य त 1.6 अथ - एक य थ न अन क द श स ग स त य थ न थ ग ण म णत थ नन सह सद शतम स एव द श य त थ न - य य थ न आद श भव त, स थ न क यत यथ - थ नम त अ य त थ न आद श - य कम प थ ननम अपस य वय त य थ न उप वश त, स आद श क यत उ प यथ - श वद द श अथ त आद श य वह र श वद भव त वश म अपस य यथ क न वजय जन त य थ नम अ धकर त, तथ व आद श ऽ प प व त थत थ ननम अपस य त य थ न त 1.7 उद हरणम - आ तय चत वध भव त- थ नक तम, अथ क तम, ग णक तम म णक त आ तय म त - थ नत यथ - अ थ नश द न त व द थ न वव तम यथ - द य अ द ध+अ इ त दश य इक यण च इ त स ण त ल थ नक य इक इक र य थ न सद शतम त ल थ नक यक र यत एवम व स य प य, स य प य स ध +उप य इ त अव थ य त ल - थ नक य इक ईक र य थ न उ रण- थ न-स ब ध- नकटत क रण त त ल - थ नक यक र ज यत म व र अ मध +अ र इ त थत ओ - थ नक य इक उक र य थ न ओ - थ नक वक र ज यत ध श अ ध त +अ श इ त थत म ध - थ नक य इक ऋक र य थ न म ध - थ नक र फ ज यत ल क त
अ ल +आक त इ त थत द त- थ नक य इक ल क र य थ न द तथ नक लक र भव त अथत यथ - त व इ त स ण श द य उक र त य त ज त आद श भवन अथस य त श द एव त ज त आद श भव त ग णत यथ - अ ग णश द न य वव त यथ - व घ र अ हक र थ न स व रन दघ षमह णय व न त य गक रसवण भव त थ घक र भव त, त य हक र ण थ नन स व रन दघ षमह णय स य त कक र त न भव त, त य वव र स घ ष प णय क व त तथ खक र ऽ प त य न भव त, त य मह णय स य ऽ प वव र स घ षय भ द त तथ त त य ऽ प गक र न भव त, त य स व रन दघ षय स य ऽ प अ पय भ द त अतएव ङक र न भव त न व हक र य खक र त य क त न य त, त य थ नन हक र ण वव र स घ षय भ द स य प मह णय स यस व तथ त त य व गक र क त न य त, त य थ नन हक र ण अ प णय भ दऽ प स व रन दघ षय स यस व त, अतएव ङक र व क त न य द त च, तम हण न उ त स ग नर स त अ तश यत तर = अ तरतम अ तश यत च य त स द य हक र ण घक र य व, उभय र प स व रन दघ षमह ण मकय चत यस य न स द य तशयस व त खक र य मह णय स य ऽ प स व रन दघ षय वरह त ग स व रन दघ षय - स य ऽ प मह णय वरह त म णत यथ - म णश द न एक म दप रम णम अ म णत अदस ऽस द द द म इ त अदस +अम अ यद वव तम व य उक र, द घ य ऊक र यथ - व पर प च क त अद+अम इ यव थ य अ म प व इ यन न प व प स त अदम इ य अदस ऽस द द द म इ यन न दक र य मक र तथ च दक र रव तन व य अक र य उक र अदस ऽस द द द म इ त द घ य ऊक र यथ - अद इ य मक र तथ च द घ य औक र य थ न ऊक र, अद इ य मक र तथ च द घ य एक र य थ न ऊक र दक र य दक र य
- च त, त त अ स वध त कस य स य म मश च+त, त +त इ यव थ य म अ गस य स वध त क ऽऽधध त कय स ण आधध त कस क त यय पर इक र य उक र य च थ न ग ण भवन म णत आ तयव न अक र ग ण कथ न भव त? उ रम - य ऽन क वधम तय त थ नत आ तय बल य अथ त य अन क वध य आ तय य य त त थ नक तम आ तय बलवत भव त, त म त त ल - थ नक य एकम क य व-इक र य थ न क ठ थ नक एकम क ऽक र आद श न भव त, त ल न सह क ठ थ न य भ द त अ पत मश त ल - थ नक य व-इक र य थ न त ल थ नक एक र ग ण तथ च ओ - थ नक य व-उक र य थ न ओ - थ नक ओक र ग ण भव त, थ नस य व त ओ - थ नक य एकम क य व-उक र य थ न क ठ थ नक एकम क ऽक र आद श न भव त, ओ न सह क ठ थ न य भ द त - इक र ण एक र य, उक र ण ओक र य कथ थ नस यम, एक र य ओक र य च क ठ थ न ध य त उ रम - य व थ नस य य स व य य जक व ऽ प आ तरत यपर य कथ त थ नस य य व य जक व त वश ष - अ स प वस त थ न हणमन वतत, एकद श व रत व त बल त त त य त च वप रण यत अन व यम न य थ नश द प वस स गपर ऽ य त व यतम थ नपर, श द धक र यण त अ तरतम इ य प त न स ब यत तत थ न न तरतम इ त व य तर स प त स त स भव त व द थ नत एव तरतम भवत यथ तत य न क वधम तय त थ नत एव तय बल य इ त भव त 1.0 1.1 प रभ ष -स म - त म त न द प व य- 1/1/65 प रभ ष -स य क यम - व हत ऽ व हतय प वपरय प व य च थ न एव क य भव द त नणय य स मद वतत 1.2 प व य- 6/1 क य अ व हत य वभ -वचन- नदश - त मन 1-7/1, इ त- अ य-पदम, न द 2-7/1,
1. त मन पद स य त य अन करणम त तथ च ल स य कवचन त * (ल म अ त थत स म - वभ र कवचन य य, तत ) वत त इक यण च इ य दस ष प ठत न म अ च इ य द-स य तपद न म अन करणम अ स त मन पद न क तम त त मन इ यन तर स म - वभ र कवचन य ङ इ य य स प स ल प व सवण छ य ड य ज ल - (7/1/39) स ण ल क व त ल स य क- वचन त य त मन पद य अथ व त - इक यण च आ दस प ठत ष अ च भ तष स य तपद ष स स य क य चत श द य अन तरम इ त पद य य ग यत, त इ त श द य य गम ह य न अथ य ब धक श द व व प य ब धक क तथ व व प य ब धक श द अथ ब धक ख भव त क त- थल इ त श द य य ग ण त मन पद यत श दपरक वत त, तद इद न म अथ परक स भ तम अथ त त म त पदम इक यण च इ य दस ष प ठत न अ च इ य दस य तपद न अथ ष स स अ य अथ य ब धक ऽभवत अ यथ त म त इ य इ त श द ऽभ व त म त न द प व य अ य त म ण च य म क म क इ य द व व व य त * त मन इ य न ग श त अच य द-स य त थ कत छ द त स म त म यत क. ल क श द ऽथ ब धक भव त, क त वन द इ त अ इ त श द य य ग ण अ थ- म स दमत वन द-पद थ य ब धक वन द श द ऽ थ-म स दम त वन द पद थ म अब ध य व वन द इ त श द व प य ब धक ज यत ख. श ( करण-श ) श द व- व प य (आन प व-वण न ) ब धक भव त, क त न व त वभ ष (1/1/43) स न व त (व इ त) अ न एव व पद य व व प य ब धम अक रयत मश नष ध य वक प य च अथ य ब धक भव त 2. न द पदम त मन पद य वश षण प य म त नर पद य अथ वत त - नर तर दश ध त रथ ऽ त- उ रणम एव क र ण न द पद य अथ ऽभवत - न र तय न= अ व हत प ण ( वध न-र हत प ण) उ रत स त तथ त म त न द इ य य अथ ऽभवत - इक यण च भ तष स ष थत न म अ च आ द- स य त-पद न मथ न न र तय न= अ व हत प ण ( वध न-र हत प ण) उ रत स त प व य अथ त प व य थ न क य भव त अ य व फ लत थ = भ व थ -कथन त म त
न द प व य प रभ ष -स य व वत त - स म नद श न वध यम न क य वण तर ण ऽ व हत य प व य ब यम अथ त इक यण च आ द-स ष थत न अ च आ द-स य त-पद न मथ ष उ रत ष स स त ष स य त-पद थ न मप य अ व हत- प व य थ न क य य त यथ ब लमन रम य प म त- न द अ व हत रत स त प व य क य भव त, न त व हत रत, न प पर य त फ लत ऽथ वश ष - यद स य त-पद थ ऽप य वध न-र हत-प व य थ न क य भव त तद व स य त-पद थ य नर तरत ( वध न ऽभ व वम ) त त त मन तथ च न द उभय य य च भ व न भ वल णम (2/3/37) स ण स म वभ स त ऽ त इय स म भ व स म क यत, य य य ग व म न स त अथव स त अ मन अथ यत इय स त स म अ प क यत करण-श पर-स म न क ऽ प स म वभ न ऽ त, पर त त म त न द प व य प रभ ष -स ण यद स य त-पद थ ऽप य अ व हत य प व य थ न क य कत क यत, तद अ य प र थत भ व स म एव पर स म प व त भव त 1.3 स ध- व छ द - त म त= त मन +इ त ( ङम व द च ङम न यम - न ट - आगम ) 1.4 व - स म नद श न वध यम न क य वण तर ण ऽ व हत य प व य ब यम वश ष - व भ ग वण तर ण ऽ व हत य अ आ इ यन तरम अव ह य च नम (ऽ) इद स चय त यत आ इ य एकम क अ वण म लत ऽ त श द थ - स म नद श न= इक यण च आ द-स ष थत न य न अ च इ य द न स य त-पद न * स त, त ष म अ च इ य द-स य त-पद थ न म उ रण न वध यम न क य म = यम ण क य, वण तर ण ऽ व हत य प व य ब यम = स य त- पद थ ऽप य * अ व हत य * ( वध नर हत य) प व य थ न य त
* स य त-पद य न स ण क य करण य य त, त मन स अ व ष यम यथ - इक यण च आ दस ष थत न स य त-पद न अ च इ य द न स त * स य त-पद य अथ य ग अ व ष य यथ - स य तपद य अ च इ य य अथ स ध +उप य इ य थत उ वण वत त * वध न ऽ वण तरक तम व न ष यत, न त क लक तम इक यण च इ य द क लक त वध न य स हत धक र द व नर सल भ त 1.5 अथ - इक यण च आ द-स ष थत न म अ च इ य द-स य तपद न म अथ ष पर ष स स यम ण क य, स य तपद थ ऽप य अ व हत य प व य थ न भव त वश ष - त म त न द प व य प रभ ष -स य सह यतय इक यण च स र यण द श-क य न क वल अ व हत य एव भव त, अ पत अ व हत य प व य भव त, अत व दश य म अथ त अ व हतपर थत य इक यण आद श न यत यथ - स ध +उप य इ त अव थ य म उप य इ य य उक र त व दश य म थत स ध इ य धक र रव तन (ध +ई) ईक रम अच म व अ व हत-पर य इक उक र य थ न व यण ऽद श भ वत न श त, उभय म य वध न भ व ऽ प, उक र य प व थत व भ व त उपस ह र - व त त त इक यण च इ त स थभ य न स र ण अ स न द हण स हत धक रस च वफलम व