book-samaajvaadi-vivekanand-v11-16jun15

प्रतिलिपि

1 त वन सम जव द वव क न द ह श ष क व च न त ह आ य च कत झ ल अस ल. ह द वव य ख ट य च र म ळ वव क न द च खर वच र ल क पय त कध प ह चल च न ह त. य च तम एक ह द वव द स य स हण न ल क य क ल ग ल. व म वव क न द स र य मह प ष न पळवण ह आपल क र वच र सम ज म य पसरव य च ह द वव च ख प ज न म ग आह. च न क ळ प स न त ह करत आल ल आह त. ड. द स द द भ लकर य न स व तर स श धन न तर श ध वव क न द च ह थ लह न वव क न द च खर व प जनत सम र आणल आह. वव क न द य प च सख ल अ य स क न य च म, ज त यव थ, धम, वव कव द, व नक क न, सम जव द य ब बतच मत य न प ढ आणल आह त. वव क न द च समत कड आ ण सम जव द सम जरचन कड असल ल ओढ द भ ळकर य स श धन त न प पण प ढ य त. क त भ जपच सरक र आ य प स न ह द वव द च आ ह ख पच व ढल आह. स वध न त ल ल कश ह, धम नरप त आ ण सम जव द च प यम ल क न ह द वव द द श त च त व ण वर आध रत सम जरचन आण य स ठ चह ब ज न ह ल करत आह त. श ण त ल अन क मक प तक मध ल बदल, अन क प तक वर ब द, व नक वच र प प र णकत ल मह व द य च य न, मह व य स श धन, वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द १ श णक व स क तक स थ -स म य म य ह द वव च भरत, अश अन क क र न, स ग श सक य य ण च व पर क न सम ज त स द यकत व ढवत आह त. वत भ रत य इ तह स त प ह य द र य वय स वक स घ य दसर म ळ य च आ ण सरस घच लक म हन भ गवत च भ षण द रदश नवर थ ट स रत क ल ग ल. आजपय त अस घडल न हत. स क चत वच र त ह एक धम प रत व प ष प र य मय दत असल य स घटन य क य म च थ ट स रण द रदश नन कर व, ह म ळ तच धम नरप त य वच र य व आह. स घ ल स च म यत अस य च ह उघडउघड प र व आह. तर द स य ब ज ल च फ स ट वच र न नम ण क ल य ष व अस ह ण त य प र थत त न ज म ल आल य ग ड न द श म य दहशत च व त वरण नम ण क ल आह. च उद हरण हणज व वध धम त ल अ ध य व अ ह सक म ग न लढण य ड. नर द भ ळकर आ ण छ पत शव ज मह र ज च खर ओळख क न द ण य क. ग व द प नसर च ह य. स ट स, च व क, त क र म त म. ग ध ह सव वव कव द य लढ ईत ल ब लद न आह त. व म वव क न द च ह द वव न क ल ल पळवण क ह भ रत य इ तह स त ल एक द खद घटन आह. य न क ह च स ग न ट कल ह त क म प र प रक स य स न ह. त हण ल आह त क "ग श ल व चव य ऐवज म णस कश जगत ल त प ह व. प ढ त हणत त "आपल म त भ म ह द आ ण इ ल म य द न मह न पर पर च मल प झ ल ल भ म आह. य म त भ म य व द त म द आ ण इ ल म शर र बनव. ह प रप ण भ रत च व न म अ तम न त प हत आह." १८९६ म य त हण ल आह त क म सम जव द आह. वव क न द पळवण य न ह व म झ पल च नसत आ ण हण नच भगव कफन घ लण य य सम जव द व म ल क र ह द वव द हण न स क ल. द श प ढ फ सझमच ग भ र स कट य ऊन ठ पल आह. अश व ळ वव क न द च खर वच र ल क पय त प ह चवण गरज च आह. ज त अ त ह आपल य य असल प हज, धम थ प ब म य म य क ल प हज, य व त य व म शव य वक स श य न ह, द लत स ठ आर ण असल प हज, धम तर तलव र य ज र वर न ह तर ज त य अ य च र म ळ झ ल आह त अश खर मत म डण र वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द जनत सम र आणण आव यक आह. ड. द स द द भ ळकर न ल हल य, अ ध नम लन व त प त २०१३ म य क शत झ ल य, अ ध नम लन चळवळ त ल अ द त नर... वव क न द य ल ख च स प दन क न व म वव क न द य वच र च स यश धन जनत प ढ आण य च एक छ ट य न आ ह करत आह त. २ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

2 वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ड. द स द द भ ळकर २० ऑग ट ह दवस नर य आ ण य द श य इ तह स त ल एक मह व च दवस आह. नर हणज वव क न द. वव क त आन द घ ण र हण न वव क न द ह न व य न घ तल ह त. त व सह प ढ थ ड समज व न घ ऊ. २० ऑग ट १८९३ र ज वव क न द अन क वव चन त असण र; त पण आपण प ढ ल त घ ऊ. म य अन क वव चन ब ज ल ठ ऊन य दवश अम रक त न आप य श य न प ठ वल य प त य न हटल य, म ठ मपण स गत, म य द श ल झ ल ल र ग आ ण य वरच औषध मल समजल आह. वव क न द एवढ य ठ मपण ह वध न करत ह त य च क रण हणज भटक स य स हण न १८९० म य वय य स वस य वष य न वरह नगर मठ स डल. ३१ म १८९३ ल अम रक स ज य स ठ त ब ट वर चढल. य त न वष त य न भ रत उभ आडव प ज न क ढल. अ व थ ह ऊन प ल हल. य त धम चच अ जब त न ह. चच आह त फ ह द श य अवनत ल क प चल य य च. वव कव द वव क न द वव क न द न चम क र न क रल त. वव कन द न द म फस कम श यल य १५ क ण य ह श वर व स ठ ऊ नक. ज न व र १८९४ य अ क त एक म ल खत त स गतल आह : चम क र वर आमच म ळ च व स न ह. प ढ त हणत त: व न क य क रणभ व म नत. य च म ण धम पण क य क रणभ व म नत त. य म ळ व न म ण धम तह चम क र न थ न न ह. धम थ त ल पककथ न न तर ब रक ल क चम क र म न वय स ल गल. म अ ध प स न सम ज ल म कर वय च अस ल तर भ व य आ ण चम क र य व डगळ समज त प स न सम ज ल म करण ह थ मक गरज आह ह य न स गतल. ज य द तकथ न पक च व श द ऊन य न व डपट मह व द य न अ ध व स व ख ळचट समज त बळ वत त. ह म नव सम ज च द बळ पण आह आ ण भ द ल क य च च फ यद घ ऊन सम ज ल न गवत त. क पय क ण य ह ख ळचट समज त च व अ ध व स च समथ न क नक. य न वर ध कर. २६ ज ल १८९५ र ज ब हद र यक उप नषद वर वचन द त न. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ३ अम रक त प सड न य थ भ षण द त न त हण ल : आक श त ह डण र व य च ग ळ प व वर ह डण य म णस य कत व वर प रण म करत त अस समजण ह म नव मन ल ह ण र एक र ग आह. म णस च स म य ख च करण र य स रख द सर भय वह ग न ह. क ह बल दर ल क न ह आप य प ट प य च यवस य क ल य. य च पतळ उघड प डण गरज च आह आ ण सहज श य आह, ह स गत न य न य च भ षण त एक ग स गतल : आम य भ रत त एक फ र च गल र ज ह त. पण भ व य य न द ल ग य न य च व य म ळ य य ज च फ र न कस न ह त ह त. र ज य दरब र त एक न व जल ल य तष आल. य न र ज च प क ब घतल आ ण हण ल, र ज सह म ह य त त मरण र, अपघ त न व दग फटक ह ऊन. र ज य दरब र त स न ट पसरल. ध न शह ण ह त. त य तष ल हण ल, त ह त म य क डल म ण कत वष जगण र? य तष हण ल, म झ क डल स गत, म श भर वष जगण र. ध न न आपल तलव र क ढल. य तष च म डक उडवल व हण ल, प हल त मह र ज, म नव कत व आ ण क डल तल य ग य त ल फरक? अ ध पसरव त, य द श त ल बह जनसम ज च प शव आ ण घ ण पद पळवण क कर त प र हतश ह उभ आह, य च आ थ क स ब ध य त ग तल त, ह त स गत ह त. भ दक श द त २० ऑग ट १८९२ र ज ज न गड य नव ब ल प ठ वल य प त य न हटल य: य य प चश पढ य न व द ह क य च ज आह ह ब घतल ल न ह त प र हत आज य द श ल धम थ स ग न ल ब डत ह त. द व, ण य प न य द श त व वरण य य र स य प स न य द श च र ण कर. क ण य ह धम न अ ध व स च शकवण दल न ह. ह अ ध व स धम ल न य क ळ त प ढ य त. म ख ल क वत म य क ह ह स म य नसत न, प पटप च य ज र वर इतर न ड ळ मट न व स ठ व वय स स गत त. पण आ धळ पण न व स ठ व य स अध प त ह त ह च तर स र धम स गत असत त, त ह न तक झ ल त तर च ल ल. पण ह ल क धम य न व न स गत त हण न य वर आ धळ पण न व स ठ ऊन वत ल पश य प तळ वर आण नक. ५ ज न व र १८९६ र ज धम च व न आ ण त व न य वर भ षण द त न. ४ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

3 १८९५ य अख र स ह न द न ( ह न द हणज वर हनगर मठ त ल य च म र ख ल) प ठ वल य प त त हणत त: ढ ग स ध स य स व वव त वग त ल ण य न द श ल वप य ख ईत ल टल आह. च र म र आ ण द पण य तच ह ल क म न असत त आ ण ह च ल क वत ल धम पद शक हण वत त. जर बट ट य च व य ल पश झ ल तर कत वष न ह ड रस तळ स ज ईल, ह त व छ कर य स ठ दह ब र व ळ जर ह त न म त च ळल न ह तर प व ज य च द पढ य नरक त ज त ल क च व स पढ य? ग ल द न हज र वष अस य ग त ग त य च श य उ र श ध न क ढ य त य च मत एक कड ग ग ह ऊन ग ल आह, तर द सर कड द श त ल एकचत थ श म णस भ क न तडफड न मरत आह त. अ वष क य च त स वष य घ डनव य श वव ह ह त आह, य वव ह ब ल आईव डल न अ य न द ह त आह आ ण य ल क ण वर ध क ल गत च, आमच धम त ह ब डवत आह त अश ओरड क ल ज त. य न आप य म ल वय त य य प व आई झ ल ल प ह य च घ ई झ ल ल आह आ ण य स ठ ज श य प करण द त त, य न कसल आल आह धम? अन क ल क म सलम न य म थ य द ष च ख पर फ ड न म कळ ह त ह त. आप य म ख पण ल म सलम न न जब बद र क धरत य? ग स ब रक ईन व च न प ह. य त म ल य ल न च वय क य दल आह त प ह. य त अगद प पण स गतल आह, क म लग अगद लह न असत न तच वव ह कर व. स प ण ग स च ह च आद श आह. आ ण व द णत अ म ध य त य ह न व ईट ग करत य त असत. सव ण थ न य च नद श क ल ल आह आ ण य य खर पण ब ल सगळ च भ यक र व ह द त त. अश थत त य ग आम य धम त न ह य अस हण न त ह कश न क रण र आह त? धम य य प त आ ण उ श य नब ध त वव क न द आणख प पण स गत त: ज थ त स गतल आह, य य वर म व सह ठ ऊ शकत न ह क व अ व सह क शकत न ह. ज म य ब ल पटत, ज म य प हल आह क व अन भवल आह त वढ च म व क रल. अम रक त २३ म च १९०० र ज दल ल य य न. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ५ क वळ धम थ य वरच व स ठ व यच अस ल तर आप य ल तक ब कश स ठ मळ ल आह? तक ब य व एख ग वर व स ठ वण ह फ र म ठ ई र न द न ह क य? ई र न दल य य तम द णग च उपय ग न कर य च आप य ल क य ह क आह? म झ ख आह, ज म ण स ई र न दल य श च उपय ग न करत अ धपण व स ठ वत य ल ई र म करण र न ह... क ह म णस जग ल स गत स टत त क, आ ह म ठ ध म क ल क आह त. य य त क य ध म कत आह क ण ज ण! य न आज ब ई य क ह भ कडकथ ऐकल य असत त आ ण मतलब प र हत न य न य ग वर व स ठ व वय स बज वल ल असत. आ ण जर य न व स ठ वल न ह तर य च क ब, ह य न पटव न द य त मतलब प र हत यश व ह त त. १९ न ह बर १८९३ र ज य य क य थ न आप य म स य थ ल श य न उ श न य न ज प प ठवल य, य त त हणत त: वक स स ठ प हल आव यक ग असत व त य. वच र व त य आ ण उ च र व त य, य म ण म णस ल आव यक आह य च म ण ज वर य य ह त न इतर च अ न ह त न ह त वर य ल आह र, प हर व, वव ह आद सव च ब बत त व त य अस वय स हव. अ ध, ढ, पर पर य य प श मध न य द श ल म क य शव य य द श य व त य ल ह क ह अथ असण र न ह, ह व त यलढ य च अ भनव रचन करण य वव क न द न न मक स गतल य. १९ न ह बर १८९४ र ज ल हल य प त य न आप य श य न आठवण क न दल. "समज, उ इ ज न आप य ह त त र य दल आ ण त नघ न ग ल तर क य ह ईल? य य ह त त ह र य य ईल त इतर न प ह ग ल म स रख व परत ल. य द श त ह जवळ जवळ क यम ह त र हल य. ग ल म न वर य वव क न द थ वल य तस य ख ड त प स तवर वव क न द य एक श य न आपल अन भव दल आह. त अन भव अस : वव क न द मठ त बसल ह त. य न भ ट यल म बईच क ह ग र क आल ह त. य न वव क न द न आ ह ल आश व द अस स गतल. वव क न द न, य म डळ न य क म स ठ कत प स जम क ल आह त हण न वच रल. य न र कम स गत य वर वव क न द य न हण ल, आज म य द श त म णस ६ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

4 भ क न मरत ह त. ह सव प स तकड प ठव. त म णस हण ल, व म त ह स गत य त खर. पण त म णस मरत ह त क रण आमच धम थ स गत त य न ग य ज म त प प क ल ह त. य वर वव क न द हण ल, अर ह रचन फ रच स प आह. मग य ग य मरत ह त क रण य न पण ग य ज म त प प क ल असण र. त ह कश ल उग च क ळज करत य? त म णस हण ल, व म त ह स गत य त खर. पण ग य ह आमच आई आह, अस आमच धम थ स गत त आ ण आई कश ह असल तर तच र ण कर वय स हव. वव क न द श तपण हण ल, आत नघ. आज मल त मच आईवड ल समजल. य च ल क य त मल य द श त क म कर व ल गण र. न तर एक प त वव क न द हण ल त, म य द श च क ह खर न ह. य थ ढ कण च इल ज कर य स ठ स क ह म त य प र ह पटल क ढण र त अस ऐकत? ग ह य ब लच अ धक न मक वच र य न म लमद र य थ य न ज स म नप दल य ल उ र द त न स गतल त. त न द वव क न द थ वल य प च य ख ड त प स य ह रवर य त. वव क न द स गत त, आज आपण स म यत य ल धम हणत त नर नर य ठक ण य लह न-लह न मद वत म य आ ण ख ळचट ढ म य स म वल ल आह. थ नक ढ अस य आह त आ ण पर पर वर ध ह आह त. ढ हणज खर धम, अश अ न ल क ज समज त क न घ त त, य तच य च म ठ च क आह. एख द स म जक ढ बदलल हणज क ह त मच धम ब डत न ह, म ळ च ब डत न ह. ल त ठ व, क ढ य न हम च बदलत आ य त. भ रत त अस एक क ळ ह त, क ग म स ख य व च न ण ह ण र ह शकत नस ; व द त त ह ल आढळ ल, क ज ह एख द स य स, र ज क व थ र प ह ण घर य ई त ह उ म ब ल म र य त य त अस. न तर प ढ ल क य ल त आल, क आपल द श क ष ध न आह. हण न उ म ब ल च ह य क य न, श त च न कस न ह ईल, हण न ह ढ ब द पडल व ग ह य न ष म नल ग ल. क ळ य ओघ त द सर क ह नयम क ल तर त ह न पय ग ठ न क ल घ त वल न ह त ल व द स य म त तय र ह त ल. अ धक स य श द त स ग वय च तर ज स रभ त मह व च भ ग असत त न य असत आ ण ग ण ग य त क लक मह व य असत त आ ण जर व श क ळ न तर य ग ण ग य ज ग जर द स य अ धक उपय ग आण य न ह त, तर य य प स न खर ध क असत. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ७ हव असत इतर न ग ल म बनव य स ठ. आ ण य य त वत प ह ग ल म ह य स ठ." आ ण ह स र ट ळ वय च अस ल तर क य कर वय स हव ह य न आपल म शश, ज र मक ण च सव त आवडत हण न य ल र मक ण न द हणत, य ल १९ म च १८९४ र ज ल हल य प त न कळवल य. य न ल हल य: य क ख ड य त एक स य श हणज क य कत ठ व व ल ग ल. य य बर बर व द, क र ण, ब यबल असत ल. य स य श ल सव धम च स म न करण ह धम च खर अथ ल क न शकव व ल ग ल. इतक च न ह तर, य स य श य बर बर प व च ग ल अस ल. त भ ग ल य मदत न इ तह स शकवत ल. य य बर बर ल हच बक अस ल, रस यन त ल य ग असत ल. आध नक व न समज व न द ऊन आपण ल आप य ल क न तम य ग त न ब ह र क ढ न, य च आज ज प शव पळवण क ह त आह य त न म कर व ल ग ल. ज त यव थ ब बत वव क न द प शव व गण क आ ण घ ण पद पळवण क य वर उ य असल य ज त यव थ य वर ध त कठ र भ मक घ त वव क न द न य वर क रड ओढल ह त. आपण ज त अ त च लढ ई लढत य. आपण ल ण न द लत आ ण द लत न ण बनव यच न ह! ज त यव थ स पव यच अस ल तर त क व कश स झ ल, ह समज व न य वय स हव, य च ज ण वव क न द न आह. अ य स त न ज समजल त इतर न क य व ट ल य च वच र न करत १७ ऑग ट १८९९ र ज वर हनगर मठ त न प यप द न प प ठव न त स गत त: आप य द श त ल च न मत न स र ज त वभ ग ह व शगत म नल ल आह, य ब ल मल श क न ह. प ट द श त ल ल क न त थ ल ग ल म वर व अम रक त ल ल क न त थ ल न वर ज वढ अ य च र क ल, य प ज त अ य च र कध कध आप य द श त ल श वर क ल आह त, य ब बतह स द ह न ह. भ रत त ल थ र वच रव त म य ब द व ह च अस एकम व आह त क य न ज त भ द म य न हत. इतर सव च द श नक न स म जक अ ध व स न क रव ळल आह. ९ ज ल १८९५ र ज दल य वचन त न. ८ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

5 य प व २० ऑग ट १८९२ र ज ल हल य आप य ऐ तह सक प त वव क न द हण ल त: ण य प न य द श त व वरण य र स य प स न द व य द श च र ण कर. अम रक त वल ण यश मळव य न तर वव क न द १५ ज न व र १८९७ ल क ल ब ल आल. तथ न न तर य न आपल क ल ब त अ म र ह य स क ल. य य त फ व र म य त क भक णमल प चल. क भक णम ह म सप स न १६० म ल वर असल ल ग व. म समध ल सन तन ण च ह ब ल क ल आ ण त थ ल व द सम र भ षण द त न ह स य स स गत : व दह, म त म य आ ण म य ज त च म य घ ट व जव यल य थ उभ आह. आप य ज त जर स ख न म य न ह त तर य क जत ल. य म ळ आप य ल व सम ज ल पण स ह ईल. आप य ल स ख न मरण य व हण न आपण फ एक ग क य. आपण स ग य, आ ह उ चवण य आह त. आ ह अथ ज न स ठ न कर करण र न ह. य सव न क य द लत य स ठ म क य ठ वण र आह त. हणज वव क न द श भर ट क आर ण म गत त! वव क न द आर ण य य वह रक ब ज च पण वच र करत त. त स गत त, द लत आप य एवढ ह श र न ह त. क रण आपण य न श कड वष न प स न व चत ठ वल य. य म ळ आप य ल जर एक श क ल गत अस ल तर द लत म ल न स त श क ल गत ल. आप य प स तपट अ धक च ग य श ण च आपण य य स ठ स य क ल प हज. वव क न द क वळ य थ च थ बत न ह त. १८९६ म य आपल म र ख ल य ल प प ठव न त स गत त, क ह ल क हणत त, नसग तच समत न ह य ल आ ह क य करण र? य न आपण स गतल प हज, नसग त समत नस ल तर त नम ण कर य स ठ आमच ज म आह. हणज द लत य स ठ स तपट न ह तर दह पट अ धक च ग य श ण च स य आपण ल कर व ल ग ल. म ह स र स गण र वव क न द ण- ण तर व द ख ळत न ह त. आपल मह त प प व ज त मळ य ल ख त त हणत त: आपण ज त अ त च लढ ई लढत य. आपण ल ण न द लत आ ण द लत न ण बनव यच न ह! य क लख ड त र जष श ह मह र ज स र य ल क र प ष ल ह, आप य वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ९ र जध न त व गव ग य ज त स ठ व गव गळ वस तग ह ठ व व ल गत ह त, य क लख ड य दह वष आध वव क न द स गत ह त: म य मठ त ण म ल बर बर, च भ र, मह र, भ ग य च च म ल न ह तर म सलम न आ ण न य च ह म ल एक त र हत ल. य न एक ज व व ल ग ल. म त थ य य सवय म ण ग ड, तखट, श क ह र, म स ह र अस ज वण दल प हज. धम ब ल वव क न द वव क न द च धम ब लच म डण अ तशय स दर आह : म णस ल म ण स बनवत त खर धम. आपण ल नव धम, नव द व आ ण नव व द हव आह. क रण आप य ल नव भ रत घडव यच आह. तग म धम ध श ह द -म सलम न य य त ख नस नम ण क न द श च अप र मत न कस न करत ह त, ह वव क न द स गत त. स घप रव र कड न आप य ल ज स गतल ज त, य य उलट वच र वव क न द धम वर भ य करत न स गत त. य न क यम अश प त य म लत वव द य वर ध त भ मक घ तल आह. त हणत त: सव धम च म लत व ह आह क, आपण एक धम व क रल तर आपण ल स र धम व क र व ल गत ल आ ण एक धम न क रल तर स र धम न क र व ल गत ल आ ण ह करत असत न क णत ह धम न म नण र, पण ख य अथ न ध म क असल ल म णस आप य सम र आह त ह ओळख न य च आदर क ल प हज. ध म क व ष वर आध रत च र स ठ स घप रव र वव क न द य तम च व पर करत. क रण ल क न वव क न द च खर वच र म हत न ह त. स घप रव र कड न उभ क ल ल वव क न द च ख ट तम च ल क न म हत आह. म, स घप रव र वच रह क शकण र न ह, अश एक ग वव क न द स गत त: इ ल म ह एक धम आह ह समज व न य. समत च स द श इ ल मन सव थम यवह र त आणल. वव क न द सव धम समभ व म नत त. वव क न द न आ ह न स गतल आह क, य द श च अ य दय कर यच अस ल तर ह द -म सलम न सहक य च न ह तर सम वय हव. आणख एक प त त इ ल ममध ल समत य त व च आवज न उ ल ख करत त. १० ज न १८९८ र ज अ म र य थ न म ह मद सफ र ज ह स न य न प प ठव न य न १० ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

6 कळ वल : म झ अगद प ण पण ख पटल आह, क व द त मत च स त कत ह स म व स दर असल तर ज पय त इ ल म धम त ल य त आणल य समत च ज ड य न दल ज त न ह त पय त त सम ज य न प ण पण न पय ग आह त. १८९० त १८९३ य क ल वध त प र जक हणज भटक स य स हण न ह डत असत न वव क न द न द श त ल ग रब व तच ध म क म ग सल पण श आ ण ण स ध कड न ह ण य श षण श असल ल न त अ य त जवळ न प हल. अ व थ ह ऊन य द श य भय वह प र थत च आल ख आप य प मध न आप य म सम र म डल. त प हणज अ नफ ल आह त क व न त व ल म ख च प हल ह क र. एक प त य न ल हल : य द श त ल क ट क ट ल क फ म ह च फ ल ख ऊन जगत त आ ण य द श त ल दह -व स ल ख स ध आ ण ल ख -कर ड ण ग रब च र श षत त, पण य य उ नत स ठ क ह ह करत न ह त, य ल द श हण व क नरक? ह क य धम आह क स त न च त डव? वव क न द न ह अ धक भ दकपण २७ ऑ ट बर १८९४ र ज व श टनह न अळ स ग प मल य ल प ठ वल य प त स गतल य. त ल हत त: ज धम व ज ई र वधव च अ प सत न ह क व प र य अन थ ब लक य म ख त अ न च घ स घ लत न ह य धम वर व य ई र वर म झ व स न ह. आपण ब द व क य हण ल त हण नच समज व न घ य च गरज आह. त हण ल त, ई रक पन न सत तक वस गतच न ह तर त अन त ल क रण भ त ह ण र आह. क रण म णस ल त द ब ल बन वत व ब ह न मदत च य चन कर य स य ल शक वत. य ल क ण कध प हल न ह, य ल क ण कध अन भवल न ह व य य कड न क ण ल ह कध सह य ल भल न ह य य वर वस ब न क र हत? त ह अस भ क बनत? १२ न ह बर १८९७, ल ह र य थ दल ल भ षण. म ह धम क ह ल क न आप य मतलब स ठ हव आह. ह ल क धम धम त भ डण ल वत त. वव क न द न म य द श त सव धम समभ व हव य. ह द -म सलम न य य म य वत य व थ स ठ पसरवल ज ण र ष समज व न द त न वव क न द न कम न द न प मध न प पण स गतल य: य द श त ल धम तर न आ ण म सलम न य न क ल य अ य च र म ळ न ह तर उ चवण य न क ल य अ य च र म ळ झ ल आह त. य द श त ल धम तर न आ ण म सलम न य न क ल य अ य च र म ळ न ह तर उ चवण य न क ल य अ य च र म ळ झ ल आह त. त आपल अभ ग भ ऊ आह त. द लत य ब ल ज कणव आप य मन त आह त च य य ब लह आप य मन त हव. क रण धम तर म ळ ह य च ज त बदलल ल न ह. य न आप प य ज त त धम तर क ल य! प र जक हणज भटक स य स हण न भ रतभर ह डत असत न २० स ट बर १८९२ र ज म बईह न ख तर नव स प डत श करल ल शम य न प ठ वल य प त त स गत त: य ठक ण णच स प ण ज मन च म लक अस न ज थ ल स य य एवढ च न ह तर र जव श त ल य द ख ल ण च उपप न ह ऊन र ह य त म ठ स म न म नत त, जथ प र हत च अ य च र भ रत त सव प ज त आढळत, य वणक र त त जवळजवळ एकचत थ श ल क त बनल आह त, मग म य न क द ष द ऊ? आज ण आ ण प र हत स वग ण य बह य व न द श तम ग ण त ब डव त आह त. म ल क व वर ल म य न व ख ल वत च अज गळपण झ क न ठ वत आह त. ह आळश ल क वत य स म जक न यत वर व र य च प घ ण घ लत आह त. अ तशय र अस ह ल क तप य च आ ण य च ढ ग रच न आपल व गण क हणज धम अस आ ह ल स गत आह त. प तक प पट स रख प ठ करण आ ण ब पज च ख ट बढ ई म रण एवढ च य च कत व आह. द श य य म ळ रस तळ ल ज त य. मत म ण लन ब स य न ल हल य प मध न. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द ११ १२ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

7 य न तर द न वष न प र जक वव क न द व म हण न जगभर म यत आह त. म य य मन त अज न ह च व दळ आह. शक ग ह न न ह बर १८९४ म य ह रद स बह र ल ल द स ई य न प प ठव न त स गत त: भ रत त ग रब मध नच इत य म ठ य म ण वर ल क म सलम न झ ल ल क आढळत त? क वळ तलव र य ज र वर य य त अस धम तर घडव न आणल ग ल अस हणण मह म ख पण च ह य. य न धम तर क ल... जम नद र य कच ट य त न स ट य स ठ... प र हत य ह त न म ह य स ठ... व धनत स ठ... हण न बह स य जम नद र ह द असल य ब ग लम य म सलम न कस न च स य ह द कस न प अ धक आढळ न य त. य ल ख अवनत व द लत म णस य उ र च च त क ण ल आह? इ तह स य क ठ य तर क लख ड त आप य म त व उ च ल क न, प र हत न आ ण स ध श न य गर ब ब ल सह न भ त तर द ख व य च न द आढळत क य? य गर ब य पळवण क म ळ च य स य च च न च लल आह. वव क न द स गत त: म णस च भल कर य स ठ ज म ल आल य य धम न च आप पस त भ ड न जग त मह भय कर र प त घड वल आह. म नव सम ज ल आ ण स क त ल च ड य तन द य आह त. म म णस य अश त ज वन त ल य य श त अ त व च आध र अस य म ळ, क ठल तर धम य क म णस ल हव असत. य म ळ य धम च आध र घ ऊनच आपण ल धम वर आघ त कर वय च आह. सफ र ज म ह मद य न १० ज न १८९८ र ज प ठ वल य प त ल एक भ ग य ठक ण व द न ह, क र ण न ह आ ण ब यबलह न ह अश ठक ण आपण ल म नव ज त ल घ ऊन ज वय च आह. म ह क म आपण ल व द, क र ण आ ण ब यबल य च आध र घ ऊनच कर व ल ग ल. खर तर ध म क म णस क व स घप रव र त ल म णस य च वच रह क शकण र न ह त, अश प वव क न द न ल हल त. ड. र म ल ग य व ळ हण ल, द व ल रट यर कर य व ळ क य मह भ रत झ ल, क ण घडवल, ह आपण ल म ह त आह. म वव क न द न, ल ग य श भर वष आध, २७ ए ल १८९६ र ज आलमब ज र मठ त ल आप य ग ब ध न प प ठव न कळवल : आपल द व आत ज न झ ल त. आप य ल आत नव द व, नव व द आ ण नव धम हव आह. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द १३ य म गच क रण वशद करत न त हणत त: क रण आप य ल नव भ रत घडव यच आह. एख भ क ल य म णस ल भ कर च त कड द ऊन य च भ क य न शमवत य त न ह, अन थ म ल य आ ण वधव य ड य त ल अ य न प सत य त न ह त त इतर न म क य द ण र? ' शव नक ' ह म न सक र ग झ ल ल आ ण 'ग ध उभ ल व व क आडव ' य गहन त वक चच त रमल ल ह आजच धम आह. आपण ल नव धम हव आह. ह स र च त व न वल ण आह. प रवत न य चळवळ च अ द त वव क न द आप य अन क प तक त न आ ण भ षण मध न वव क न द ल क न म न सक ग ल म त ठ व य स ठ धम च व पर कर य वर, अ ध वर, ज त यव थ व धम ध रत भ दभ व वर ज रद र ट क करत त. आ ण द श त ल ग रब ब ल ग भ र च त य करत त. वव क न द च ह अ नफ ल सव न च न टपण समज व न घ तल प हज त. य त ल क ह व ल ह वच र अस आह त. क ण य ह श वर व स ठ ऊ नक. व द थ प ड आह त. श जर म य अन भ त श व उपल ध श ज ळत ल तर त य श च च भ य! सव त श वत म च आह. य गय आ ण द वद व च न न फळ ह त. (द व वण, क. व ड य न स क लत क ल य वच र मध न.) सम ज च भल क प हण य च क म आज अ धक धक कठ ण ह त ज ण र आह. क रण व न य झ झ व त प ढ सव वमत ध धम च ब ज धड धड क सळत आह त. म धम ह य य उपज वक च स धन बनल य त ल क य म ळ व गळ ख ळ ख ळत ह त. त धम ल य गत ब ब न ठ वत य ल स घक कव यत च व प द त ह त! धम य न दव णख य त आ ण र य वर आण यल स व त क ल आह. आ ण ग धळल ल म नवज त धम य स ग ड य ल च धम समज न य ल कवट ळ न बस यल ल गल आह... ( व न व धम य वरच च तन, वचन व प य मध न.) ज धम ग आज स वग ण हण न मरवत ह त य त ल ९० ट क खर तर तम ग ण आह त. आत आपण य द श त ल ल क न म स, म स ख ऊन क य वण कर य च गरज आह. (ब ल र मठ त १८९८ म य श य च ब धन.) १४ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

8 श कर च य च ब व त य य ध र म ण त ण आह. द ण भटज म ण ण च य न भलत च गव आह. ण तर ज त न न ह ण र न ह ह व द तस -भ य त क य ठ मपण म डल आह य न. क वढ ह भय कर म ण स. व द त हरव न य न कत तर ब मण न ज ळ न म रल. (ब ल र मठ त श य च ब धन.) य द श त य ध र, अश क, अकबर य य स रख क य म व दय ळ र ज झ ल ह खर. पण ह अपव द आह त. बह स य र ज ज ल पळण र ह त. य क द श च र यक रभ र ह य द श त ल ल क य मत म ण च लल प हज ह आध नक प य द श च दव य आपण व क रल प हज. ( उ नन म सक त १८९९ य म च म य स झ ल य ल ख मध न.) जग च, म नव च म गल कर य स ठ ज म घ तल य सव धम न च सव धक र प त क न म नव ल सव धक द ख दल आह. भ व यक ळ त जग ज क य स ठ ब, त व इ ल म य य त झगड ह ईल. इतर धम न अ नव य पण य झगड य त व परल ज ईल. आणख एक ग त आपण सम र आह. व न व त च वप लत आपण सम र आण ल. अन व यक व त त म नवज त ग त न पड ल. य त न च गळव द य ईल. व त य वप लत म ळ म णस आ मक बनत ल. म णस च एकम क त ग तण स प ल. आपण ल कद चत नव सम जरचन श ध व ल ग ल. य क चळवळ ल य सव च भ न हव. (ब ड य य क गदप त ल अप ण ल ख व न.) य म ण क ह ध म क ल क म अस शकत त, य च म ण व न य तह क ह ल क म आढळ न य त त. खर व न आपण ल स गत क, आपण य ब बत स वधपण द ख वल प हज. आध नक व न त ल ब य चश च लत समज त व क पन स झ ल य न ह त. आपल गत थ बव य स ठ पसर वल य य व नक अ ध आह त क, ह तप स न बघ यल शक. (क लफ न य त ह म ऑफ थ य ठक ण दल य य य न मध न.) क य क य च म म य वर असल प हज, य च अथ आपण आ मह य कर व अस म ळ च न ह. आ मह य करण र ल क य ड असत त. आ मह य करत न एख द अयश व झ ल ल म ण स त य न द स य द करत न फ रस आढळत न ह. मग म य वर म करण हणज क य? आपण मरण र ह ज म वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द १५ घ त य वर न तच आह. मग आपण च ग य उ स ठ म य. आपल सव क म आपण आ मसमप ण य भ वन न क य... आणख एक ग ल त ठ व वय स हव. म णस तय र करण ह क ण य ह क य च उ हव. (मठ त ल न दवह त १९ ज न १८९९ र ज क ढल य टपण च स र श.) त मच आय य त म य क य स ठ च आह. पण तर ह सव थम वत य क त च क ळज य. क रण त मच अ त व त म य क य स ठ सव त मह व च आह. आणख एक ग ल त ठ व. य वह रक ब बत त अ जब त अज गळपण नक प श य यवह र त य ब प वरह व स ठ ऊ नक. यवह र ह यवह र असत. यवह र न समज य न अन क च गल उप म न ह स ह त त. ( श य न प ठ वल य प त न.) ज धम, ज सम ज य न सम नत च ह क द त न ह, त धम, त सम ज ह स त न च ब ज र आह. प कध एक प ख न उड शकत न ह. अम रक स प न आह, स स क त आह, म त आह क रण य थ ल य म आह त. ज वन य सव त प ष य ख ल ख द ल व न उ य आह त. य स त जगद ब आह त. म य प व अश श भर य जर म भ रत त नम ण क शकल तर म स ख न मर न. पण ह फ र कठ ण क म आह. क रण रज वल न म दर त ज ऊ नय अस भ पक उपद श कर त य थ ल धम उभ आह त. आ ण म तर त ह ल स गत य द ण रच म दर व य स ठ ह ख ल असल प हज. ( श य न प ठ वल य प मध न.) आजच अटळ स घष, उपभ य व त च म णस न ज त तज त उपय ग कर व य रच न त न नम ण झ ल आह. खर गरज कम न आजतर, म ण स कम न कत ग त स ख, सम ध न, आन द र ह शकत ह ठर व य च आह. (क भक णमल व द त च क य य वषय वर ब लत न. ) जर द ण र स र य म ठ य त थ य ठक ण व य न ज ऊ दल न ह तर मग य न क ठ ज व? ई र अवत र घ त त वश ष क न प य स ठ, प यव त स ठ न ह! म दर त उभ र ह नह य य मन त, अम क एक व य आह, अमक मन य ख ल य ज त च आह, अमक द र आह अश ग य त त, अश ल क च ( हणज च य न त ह स यग ह थ हणत य च!) स य जतक घट ल ततक च गल. २३ ऑग ट १८९६, व झल डमध न शश (र मक ण न द) य न प ठ वल य प मध न. १६ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

9 सम जव द वव क न द १८९० त ९३ य त न वष त य भट य स य श न भ रत उभ आडव प ज न क ढल. य ख ड य द श त ल ल क च न मक समज व न घ तल. य स ठ त प य ह डल, घ ड य व न ह डल, र व त न ह डल, भ य बर बर बस न चल म ओढल, झ पडप त र हल, अब य पह ड त च प न व य ग ह त एक म सलम न य घर र हल, टळक य बर बर ग यकव ड व ड य त आ ण ख तर नर श य र जव ड य त अस सव म क म क ल. य त न वष य अथक भटक त त य न धम च तन वग र क ल न ह. अ व थ ह ऊन य द श य भय वह प र थत च आल ख आप य प मध न आप य म सम र म डल आह. १९ न ह बर १८९३ र ज य य क य थ न आप य म स य थ ल श य न उ श न य न ज प प ठवल य, य त त ल हत त: ज भगव न मल इथ अ न द ऊ शकत न ह त वग त मल अन त स ख त ठ ऊ शक ल, य वर म झ व स न ह. भ रत च उ र कर वय स हव, ग रब न प टभर अ न वय स हव. श ण च स र कर वय स हव आ ण प र हत गर न कर वय स हव. प र हत च ज ल म नक, स म जक अ य च र नक, य क ल प टभर अ न आ ण ज वन त प ढ य य च अ धक धक स ध मळ वय स हव. १८९४ म य शक ग ह न आपल श य अळ स ग प मल य न प ठ वल य प त वव क न द न प पण हटल : म द श नक न ह, त व न ह व स तह न ह. म गर ब आह आ ण गर ब ब ल मल म व टत. द र य, अ ध, अ न आ ण ढ, य त त न बसल य भ रत त ल व स क ट -प ष ब ल क ण च मन कळवळल क? य प र थत त न ब ह र पड य च म ग क णत? वव क न द न २३ ज न १८९४ र ज शक ग य थ न ह स र य र ज स ह ब न प ठवल य प त आ थ क श षण वरह भ य क ल आह : प य ल क आम य ज त भ द वर कत ह ट क कर त, पण य य त आम य प ह अ धक व ईट अस ज त भ द आह आ ण त हणज प श वर उभ रल ल ज तभ द, अथ गत ज त भ द. अख र, द न वष न तर, १ न ह बर १८९६ य दवश, ल डनह न अम रक त ल आपल श य क म र म र ह ल य न प ठ वल य प त त स गत त म सम जव द आह. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द १७ अच नक लहर आल हण न वव क न द न ह वध न क ल ल न ह. सख ल वच र त त आप य ल सम जव द हणव न घ त त. य स ठ १८९६ य वष च मह व समज न घ ण गरज च आह. ह वष अन क न मह व च आह. वव क न द च वय य व ळ ३३ वष च आह. ३९ वष य आय य त ल ह मह व च ट प आह. आणख एक हणज य प व १८९० त ९३ अश त न वष प र जक हणज भटक स य स, व व दश न द, स चद न द अश न व बदल न श वट वव क न द ह न व य न वत स ठ न क क ल य. य त न वष त य न अ व थ ह ऊन, य द श त ल आ ण य वरच उ र श धल त. १८९३ स ल ह अन म स य स अच नक एक दवश जग य य सप ठ वर वर जम न झ ल. गत द श प हत न म नव सम य च म डण य न मन त न क क ल आ ण य प ढ ल त न वष य च तन च फ लत हण न य न प त म सम जव द आह हण न स गतल. वव क न द सम जव द आह त पण ह द श नक ह अ तम स य हण न व क रत न ह. य च प त त प ढ हणत त: सम जव द ह प रप ण रचन आह अस म म नत न ह. पण आजवर म नवज त न य व गव ग य रचन श ध य आ ण व पर य, य त त अ धक च गल रचन आह. य च प त वव क न द सम जव द च श थ न आ ण मम थ न स गत त: ह सम जव द य ईल य व ळ श च, क मग र च आ थ क थत स ध र ल; य च सम ज त ल दज स ध र ल; श ण च स व क स र ह ईल. पण ह स गत असत न च य य मन त सम जव द ब ल क ह श क ह आह त. त हणत त: म य सम जरचन त म नव व त य च ल प ह ईल; अस म य तभ व न म णस नम ण ह ण र न ह त. ह स र स गत असत न च, ह य ग आत झ ल प हज, य म ळ य रचन त ल ट आपण ल समजत ल व आपण य द र क ह य च वच र आह. य सम जव द ल धम च ज ड व ल ग ल ह य न इतर स गतल आह. म य चबर बर, उ च धम, सव धम वर आ ण व न वर आध रत अस ल. य म ळ य प ढ धम ह थत श ल नस ल तर व न वर आध रत अस य न त गत श ल आ ण प रवत न य अस ल. आज २१ य शतक त द ण अम रक त व इतर ज सम जव द च य ग ह त आह त य त न श क च नरसनच झ ल अस आज हण व ल ग ल. य द श म य फ ग रब व ब र जग र स र य सम य द र क य ज त आह त अस न ह तर ल क न श ण, आर य, नव र व अ य स म जक स वध म फत व अ य त कम दर त प रव य ज त आह त. ल क मध ल अ गभ त मत वक सत कर य य स ध मळत आह त. सव त मह वप ण ह क ह सव अ य त ल कश ह प त न ह त आह. (स प दक) १८ ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )

10 सम जव द म ण स द श त, द श स ठ क म करत असत न जग त ल द लत ब बत त वढ च सजग आ ण स य असत. वव क न द अस च ह त. ९ स ट बर १८९५ य प त य न ल हल य, फ स श त ह द म य च आढळ न य ण य ज य ध, धम भ य, नद य, द भक, न तक भ कड मध ल एक बन न जग व आ ण मर व य स ठ च म ज म ल आल आह अस क त ह ल हण वय च आह?... मल म य द श वषय ख ट अ भम न न ह. म जतक भ रत च आह ततक च जग च ह आह. य ब बत त ख ट पण म ळ च न ह. वव क न द सम जव द आह त. प रवत न य व अ ध नम लन चळवळ त ल त अ द त आह त. म य च म डण व गळ आह. धम च मय द आ ण धम न क ल य च क स गत न ३ म च १८९४ य प त त हणत त: स म जक ग य ब बत त धम न ढवळ ढवळ क ल ह धम च म ठ च क झ ल. पण ह च धम प ह सम जस ध रण श धम च क य स ब ध? अस ह हणत. ह धम च ढ ग पण आह. धम न सम जस ध रक ह ऊ नय अस आ ह ल ह व टत ह खर, पण य चबर बर आमच अस ह आ ह आह क, स म जक नयम च कत ह य च ह धम ल क ह अ धक र न ह. य क लह नसह न स म जक ग त ढवळ ढवळ कर य च प र हत वग ल क य आव यकत ह त? य म ळ च तर आज अग णत म णस क भ गत आह त. हण न धम च स ब ध क वळ आ य श अस न य न स म जक ब बत त ह त घ ल नय ह य ल स गतल प हज. म एवढ परखड मत म डण य वव क न द च चळवळ च म डण व गळ आह. स ट बर १८९३ म य झ ल य सव धम प रषद त ल य य एक भ षण म ळ धम ग हण न त अच नक जग य य सप ठ वर आल. म य न तर क वळ द न म ह य न २ न ह बर १८९३ म य आप य श य न प प ठव न य न कळ वल : ब द व प स न र ज र मम हन र य य य पय त य सव धम स ध रक च आ ण प रवत नव द त ण च य न फसल. क रण य न धम वर आघ त क ल. आपण ल धम च आध र घ ऊन धम त ल अप व वर आघ त कर व ल ग ल. आपल रणन त आपल भ ऊ मह न थ य न स गत न त हण ल ह त : धम व ड स रख म नव मन ल ह ण र द सर भय वह र ग न ह. म धम च व ड प घरल ल एक वच रव त आह. वव कव द, व नव द, सम जव द वव क न द १९ अथ तच ह लढ ई व टत त वढ स प न ह. पण त कश लढ यच त ह वव क न द न स गतल य. य न ल हल य, य क धम च ध म क न ह तर आ थ क म डण कश आह य वर त धम तरत क व स पत. ह द धम न आप य च द श त वस हत च र य नम ण क न ८०% ल क च पढ य न पढ य, शतक न शतक घ ण पद पळवण क करण र रचन द ऊन, २० ट क ल क न य द श त स य च ध र नघत आ ण द ध य आ ण मध य न व हत त अश ज वनप त दल. य व ळ य व य क ण य ह म ग न य य हतस ब ध न ध क झ ल य, ह य य ल त य त, य व ळ त ह ल जव तपण परल क स प ठव यच, र य वर चरड न म र यच, क मह म फ ल य म ण थम उप न, न तर उपह स न स पव यच य न कर यच आ ण म य न तर य न हव तस क प न आप य च कट त, आप य न य य बर बर बसव यच एवढ च त ठरवत असत त! आ ण य म ळ वव क न द हणत त (१९०१ म य ब ल र मठ त दल ल भ षण): द श त क णत ह सम ज ल हतक रक वच र म ड य वर य य व ढ य सन तन ल क न स त प न म च उघड व त ह ह ण रच. छळ, अ य च र सहन कर य च य च तय र न ह य न य प रवत न य लढ ईप स न द र रह ण च य कर आह. पण वव क न द न आ म व स आह क, भ रत त ल य वक प ढ य त ल आ ण ह आ ह न व क रत ल. त हणत त (३० न ह बर १८९४ र ज ड. न द र व य न प ठ वल य प मध न): मह न य ग ख र ज क णत ह ग कध स य ह त न ह. मल न त ठ ऊक आह क, भ रतम त ल त य सव क व सव स त न य ब लद न च आव यकत आह आ ण अस ब लद न कर य च स भ य त ह ल ल ग व ह च म य मन त ल इ छ आह. आपण मरण र ह ज म घ त य वर न तच आह. मग आपण च ग य उ स ठ म य. आपल सव क म आपण आ मसमप ण य भ वन न क य... आणख एक ग ल त ठ व वय स हव. म णस तय र करण ह क ण य ह क य च उ हव. मठ त ल न दवह त १९ ज न १८९९ र ज क ढल य टपण च स र श. २० ल क यत, स श ल ट प ट (इ डय )