Untitled-1

प्रतिलिपि

1

2 शत सन न र णय क रमत क अभ य स-२११६/(प र.क र.४३/१६) एसड -४ द नत क २५.४.२०१६ अनवय स थ पन करण य त आल ल य समनवय सम त च य द नत क ३.३.२०१७ र ज च य ब ठक मधय ह पत ठ यप स क न रत णर त करण य स मत न यत द ण य त आल आह. इयत त नवव आपल य स म र टफ नवर ल DIKSHA App द व र पय ठ यप स तकय च य पह ल य प ष ठ वर ल Q.R. Code द व र ड ज टल पय ठ यप स तक व प रत क पय ठय ध असल ल य Q.R.Code द व र त य पय ठय स ब ध त अध न अध य पनय सय ठ उपय क त द क -श र व सय ह त उपलब ह ईल.

3 प रथमत व त : २०१७ प नर म द रण : न वह बर २०१९ महत रत ष ट र रत जय पत ठ यप स क न र म त व अभ य सक रम स श धन म डळ, प ण ४११ ००४. य रय ष ट र रय ज पय ठ यप स तक न र ट त व अभ य सक रम स श धन म डळय कड य प स तकय च सर व हक क रय त ल. य प स तकय त ल क ण तय भय ग स चय लक, य रय ष ट र रय ज पय ठ यप स तक न र ट त व अभ य सक रम स श धन म डळ य च य ल ख परवय नग श वय उद ध त कर तय य णय र नय. इत हत स व षय सम त ड. सदय न द म र, अध क ष श. म हन श ट, सदस श. पय ड र ग बलकवड, सदस श. बय प सय ब श द, सदस श. बय ळक षण चय पड, सदस श. प रशय त सर डकर, सदस श. म गल य व, सदस -सच व नत गर कश स त र व षय सम त ड. श कय त परय जप, अध क ष प रय. सय नय क लकणण, सदस ड. म हन कय श कर, सदस श. व जनय थ कय ळ, सदस श. म गल य व, सदस -सच व इत हत स व नत गर कश स त र अभ य स गट श. रय ह ल प रभ श. स जय वझर कर श. स भय ष रय ठ ड स. स न तय दळव प रय. श वय न ल मय श. भय ऊसय ब उ य र ड. नय गनय थ य वल श. सदय न द ड गर श. रव द र पय र ल श. व क रम अडस ळ सय. र पय ल ग रकर ड. म नय क ष उपय ध य य स. कय चन क तकर स. श वकन य पटव ड. अन ल स गय र म खय समनवयक श र मत प रय च रव द र सय ठ ड. रय वसय ब श ळक श. मर बय च दनश व श. स त ष श द ड. स त श चय पल श. व शय ल क लकणण श. श खर पय र ल श. स जय म तय श. रय दय स ठय कर ड. अज त आपट ड. म हन खडस स. श वकन य कद रकर श. ग त य ग ड. व कट श खरय त श. रव द र ज द ड. प रभय कर ल ढ कत गद : म द ररत श : म द रक : ल खक ड.गण श रय ऊ त, ड. व भव पळस ल म खप ष ठ व सजत वट श.म क म श ख नकत शत कत र श. रव क रण य व अक षरज ळण म द रय व भय ग, पय ठ यप स तक म डळ, प ण ७० ज.एस.एम. क र मव व स य जक श. म गल य व व श षय ह कय र, इह त य स व नय गर कश स त र स. वषय ट सर द स य क व श षय ह कय र, इह त य स व नय गर कश स त र पय ठ यप स तक म डळ, प ण. न र म त श. सच च तय न द आफळ, म ख न र ट त अध कय र श. प रभय कर परब, न र ट त अध कय र श. शशय क कण कदळ, स य क न र ट त अध कय र प रकत शक श. व व क उत तम ग सय व, न य त रक पय ठ यप स तक न र ट त म डळ, प रभय द व, म बई-२५.

4

5

6 व द य थण ह त रय न, प रस त वनत इह त य स इयत तय नवव च य पय ठ यप स तकय त इ.स. १९६१ त २००० प य तच य कय लय वध चय स य व श असणय र ह प स तक त मच य य त द तय नय आम ह लय आन द वय र त. इह त य सय चय अभ य सक रम अध कय ह क अद यय व त करण य च य प रयत न चय एक भय ग म णज ह पय ठ यप स तक आह. य पय ठ यप स तकय त इ.स. १९६१ न तरच य कय ळय त भय र तय त झय ल ल य, सय य ह क, सय स क त क आण अन क ष त रय त ल व कय सय चय आढय वय घ ण य त आलय आह. अथय ट त य आढय वय पर प र ण नय य च ह भय न बय ळगण आवश क आह. पय ठ यप स तकय लय असणय ऱ य प ष ठ च य टदय लक षय त घ ऊन य सय य रणपण चय ळ स वर ष चय य व तय आढय वय घ ण य त अय लय आह. उद ग आण श त य चय स य व श असल ल य भय र तय च य आर थ क ध रणय च व ज ञ न आण त त रज ञ नय त ल बदलय च, मह लय च य सक षम करणय च आण स य य त ल श वटच य घटकय श स ब ध त अशय व कय सय च य घटनय च न द य प स तकय त आह. श क षण क ष त रय च वय रचय ल आण बदल तय भय र त य वर ह प स तक प रकय श रय क त. य व षय न ट स य वय म ण न नकय शय, च त र, आकड वय र आण प रक च कट य चय वय पर क लय आह. य हशवय व व ध उपक रम स चवल ल आह त. य पय ठ यप स तकय द व र त म भव ष य त ल स पर ध पर क षय चय अभ य स व इह त य सय च य क ष त रय त ल उच श क षण य चय पय य रच शक तय. त मच पय लक य इह त य सय च सय क ष दय र आह त. त य च य कड न त म पय ठ यप स तक अध क व स तय रय न समज न घ ऊ शकय ल. रय ज श स त र व ष य च य अ तग ट त १९४५ पय स नच जगय त ल प रम ख प रवय, भय र तय च य पररय ष ट र ध रणय च वय रचय ल, भय र तय च स रक षय व वस थ व भय र त य स रक षय व वसथ प ढ ल आव ह न य चय अभ य स करय चय आह. भय र त आण अन द शय च रय क य स ब ध, स य क त रय ष ट र आण स य क त रय ष ट रय च य शय त तय रक षण कय य ट त भय र तय च य गदय न इत य द व ष य च चचय ट करण य त आल आह. तस च य नव हक क स रक षण, प य टवरण स रक षण आण दहश तवय द य सय रख य कय आ तररय ष ट र य समस य च ओळख प रस त त पय ठ यप स तकय त कर न द ण य त आल आह. आ तररय ष ट र य पय तळ वर ल सर व प रकय रच य घ य ड च आकलन कर न घ ण य सय ठ प रस त त पय ठ यप स तकय त ल आशय उपय क त ठरणय र आह. इह त य सय च य अभ य सय न भ तकय ळय च आकलन ह त आण व त ट य नय च भय न य त. रय ज शय सत रय च य अभ य सय न भव ष य त आपणय स क णत य द श न वय रचय ल करय च आह ह कळ त. त य सय ठ च ह स य क त पय ठ यप स तक आ य र ठरणय र आह. प ण द नय क : २८ एप र ल २०१७, अक षय त त य भय र त य स र द नय क : ८ व शय ख १९३९ (ड.स न ल मगर) स चय लक य रय ष ट र रय ज पय ठ यप स तक न र ट त व अभ य सक रम स श धन म डळ, प ण.

7 - श क षकत सत ठ - सर वप रथम म त मच अभ न दन कर त क त म इह त य स य व ष य च अध य पन आण अध न कर त आ य त. य वषण सन १९६१ त २००० प य तचय कय लख ड आपणय स इयत तय नवव च य प स तकय त न श कवय चय आह. ह प स तक श कवण त मच य सय ठ अध क आन ददय असणय र आह कय रण य प स तकय त ल कय घटनय च त म सय क ष दय र आ य त. ज य घटनय त मच य भ व तय ल घडल य त य च घटनय चय स य व श य प स तकय त क ल लय आह. प न एकदय त कय ळ त मच य सय ठ ज व त ह णय र आह. य भय र तय चय सवय कष इह त य स आह. पय ठ यप स तकय लय असणय ऱ य प ष ठ च य टदय लक षय त घ ऊन चय ळ स वर ष चय सलग आण सगळय इह त य स पय ठ यप स तकय त य डण ह अवघड कय आह. व द य र य य चय वय गट लक षय त घ ऊन त य नय भय वणय ऱ य घटनय चय स य व श य प स तकय त करण य चय प रयतन क लय आह. कय ठळक घटनय आ य रय सय ठ घ ऊन अन घटनय च य ह त आपण व द य र य य नय आ तर य लय च य सय य य य न समज न घ ण य स प रव त त कर शक त. य पय ठ यप स तकय चय मध वर त अय शय-न क तय च स वत त र झय ल लय द श व कय सय कड कश वय रचय ल कर त य आह. जगय त ल सगळ य त म ठ ल कशय य त रणय रय बवणय रय य द श आह. य द शय च य वय रचय ल त रय क य न त तव, प रशय सक य न त तव आण व ज ञ न क, श क षण तजज, कलय व त य च कय य गदय न आह ह य डण य चय प रयतन क लय आह. य च य च ज ड लय भय र त य नय गर कय च ल कशय वर असणय र श द ध आण ह तच य रक षणय सय ठ य थ ल सर वसय य न जन त न द ल लय लढय य य प स तकय त ल महत वय चय भय ग आह. व क त प क षय स य श ष आह. रय क य न त त व प क षय द श म ठय आह. य च स द श सवय त त त तर भय र तय त जन त न द लय आह. घटनय च य य ग असणय रय आशय व द य र य य सम र प चवण ह एक म ठ आव ह न आपणय सम र आह. सध य च य कय ळय त ल आध न क त त रज ञ नय च य सय य य य न ह आव ह न श क षकवर ग सहज प ल शक ल असय व श व स वय र त. आपण ज कय ळ अन भवलय त च श कवण ह कय ट प रथमच ह णय र आह. ह एक ऐह त य हसक कय ट आह. सवय त त त तर भय र तय च य जडणघडण त आपणह य गदय न द ऊ शक त ह महत वय च तत व व द य र य य च य मनय वर ब बवण य सय ठ ह पय ठ यप स तक उपय क त ठर ल. य सय ठ नकय शय, च त र, च कट आण उपक रम ह सय न वय परय च आह त; पण आपल सय ध य त र सय र य स अच छ ह द स तय य रय य आशय व द य र य य सम र प रभय व पण य डण ह च आह. रय ज श स त र व ष य तग ट त आपण य इयत त त भय र त आण जग य च य त ल परसपरस ब य चय आढय वय घ णय र आह त. आध न क कय ळय त य गह तक आण आ तररय ष ट र य पय तळ वर ल घ य ड चय पर णय सर वच द शय वर ह त. य ह त त त रज ञ नय च य क ष त रय त ल प रग त म ळ रय ष ट रय ल व व य र आण द वय णघ वय ण वय ढल आह. भय र त क द रस थ न ठ व न य ग तय ग त च य आ तररय ष ट र य स ब य च य ण आपणय स व द य र य य नय कर न द य यच आह. त य च स र वय त अथय ट तच नज कच य इह त य सय त ल महत वय च य आ तररय ष ट र य घ य ड आण प रवय य च य आकलनय द व र कर न द य व लय ग ल. प रस त त पय ठ यप स तकय त ल आशय नव न आह. त य च सहजपण उकल व ह व म ण न आश य च य डण ज ञ नरचनय वय द द ष न क ल आह. व ष य त रस हन य टण ह ण य सय ठ आशय व गळय पद धत न य डलय आह. आ तररय ष ट र य स ब ध समज न घ ण य चय प रयतन व द य थण प रथ त च कर त असल य न श क षकय न अध य पन कर तय नय व व ध प र ण, अपय र पर क अशय स तय चय आ य र घ य वय. अशय पद धत च य पर णय कय रक उपय जनय लय प रस त त पय ठ यप स तकय त भरप र वय व आह. य गह तक शय त तय व स रहक ष त त च तन, य नव क कय बय ब तचय आदर, शय त व परसपरय वर ल व श व स य म ल य वरचय आण त य अन ष गय न ह णय ऱ य क त वरचय व श व स द ढ करण य चय प रयतन श क षक कर त ल अश अप क षय आह.

8 अन क रमण कत स व त त य त र भत रत (इ.स.१९६१ त इ.स.२०००) क र. पत ठत च नत व प ष ठ क र. १. इह त य सय च सय न... १ २. भय र त : १९६० न तरच य घ य ड... ५ ३. भय र तय प ढ ल अ तग ट त आव ह न... १० ४. आर थ क व कय स... १५ ५. श क षण क वय रचय ल... २३ ६. मह लय व अन द र बल घटकय च सक षम करण... ३१ ७. व ज ञ न व त त रज ञ न... ३७ ८. उद ग व व य पय र... ४३ ९. बदल त ज वन : भय ग १... ४७ १०. बदल त ज वन : भय ग २... ५२ S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) Government of India, Copyright : (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971, but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

9 क षम त नवरत न क र. घटक क षम त १. इह त य सय च सय न ऐह त य हसक सय नय च वगण करण कर तय य ण. ऐह त य हसक सय नय च य अभ य सय त तत क ल न घटनय च कलपनय कर तय य ण व अ दय बय तय य ण. ऐह त य हसक स दर भ च य ग वय चन कर न त य चय अर थ सय ग तय य ण. ऐह त य हसक वस त, कय गदपत र, प स तक, नय ण व इल क ट र न क य ह त ग ळय कर न स ग रह कर तय य ण. तस च त य च वगण करण व गव गळय पद धत न कर तय य ण. ऐह त य हसक घटनय चय अर थ वस त हनष र त न लय व तय य ण. २. रय ष ट रन र ट त च आव ह न : भय ग १ ३. रय ष ट रन र ट त च आव ह न : भय ग २ भय र तय च य सवय त त य न तरच य वय रचय ल त ल ऐह त य हसक घटनय चय क रम य ग पद धत न सय ग तय य ण. भय र तय सम र ल अ तग ट त आव ह नय चय च क तसक अभ य स कर तय य ण. भय र तय त ल आर थ क ध रण कय ळय न सय र बदल त ग ल, ह सपष कर तय य ण. य गह तक करणय ळ आल ल य आर थ क स य रणय च य पर णय य चय आढय वय घ तय य ण. खय सग करण, उदय र करण व य गह तक करण य म ळ भय र त य अर थव वस थ त झय ल ल य बदलय च कय रणम य सय कर तय य ण. भय र त य श क षण प रणय ल च य व कय सय च टपप सय ग तय य ण. व व ध सय य ह क समस य च य स डवण क सय ठ श क षण ह महत वय च य ध आह, ह सय ग तय य ण. स य य त ल द र बल घटकय च य व कय सय सय ठ च व व ध प रयतन व त य च महत व ओळखण. सवय त त त तर भय र तय त ल व ज ञ न व त त रज ञ नय त ल प रग त च उदय रण सय ग तय य ण. उद ग व व य पय र क ष त रय श स ब ध त स घटनय च य ह त म ळव न त य चय भय र त य अर थव वसथ वर ल पर णय सय ग तय य ण. व ज ञ न व त त रज ञ नय त ल प रग त य व षय अहभ य न बय ळगण. इ टरन टच य मद त न नवनव न श य च य ह त म ळवण. ४. बदल त ज वन जन त न र ट त त ल व नय गर स य सक र य करण य त ल प रसय र य ध यम च भ म कय व जबय बदय ऱ य ओळख तय य ण. शहर करण व ग रय ण ज वनय च त लनय कर न सय ग तय य ण. सय य ह क स त चय प रस क र करण य व षय च य ण हन य टण ह ण. व ज ञ न क द ष ट क नय चय अ ग कय र कर तय य ण.

10 १ इत ह स च स धन आत पर य त आपण प च न, मधर र ग न आण आध न क भ रत च इत ह स अभ य सल. र वर ष आपण स सव त त र य ततर क लख ड त ल भ रत च इत ह स अभ य स र च आह. आध न क क ळ त ल इत ह स च स धन प च न व मधर र ग न स धन प क व गळ आह त. ल ख त स धन, भ त क स धन, म ख क स धन, द क -श व य म ध यम त ल स धन र च य आध र इत ह स अभ य सत र तय. आध न क क ळ त आपण स प द श क, र ज यसतर र, र ष ट र य आण आ तरर ष ट र य प तळ वर ल स धन च दखल घ य व ल गत. र स धन च य मदत न आपण स इत ह स च ल खन करत र त. ल ख त स धन : ख ल ल स धन च ल ख त स धन मध य सम व श हय तय. कय व ङ मर टप ल त क ट व ततपत ल ख त स धन सरक र ग झ ट अभ ल ख ग र त ल क गदपत म ह त आह क त मह? णनर तक ल क रय जन श ग र थ पतव यवह र ऐत ह स क दसतऐवज ज य ठ क ण जतन क ल ज त त, त य ठ क ण स अभ ल ख ग र अस महणत त. भ रत च र ष ट र य अभ ल ख ग र नव द ल र थ आह. ह आश र ख ड त ल सव य त मय ठ अभ ल ख ग र आह. आध न क क लख ड त ल व ततपत ह जश लय कश ह च च थ सत भ आह त, तश त म ह त द ण र प म ख स धन ह आह त. १९६१ त २००० र क लख ड च व च र क ल य स स र व त ल छ प ल म ध यम न व श र त व ततपत न पर य र न ह अस च द सत. भ रत त उद र करण स र झ ल आण इ टरन टच (आ तरज ल) स वय णतक प स र स र झ ल य वर छ प ल म ध यम न पर य र उपलबध झ ल. अर थ त अस झ ल तर छ प ल प स रम ध यम च स मर थ य अज नह क र म आह. व त पत : व ततपत मध न आपण स र ष ट र य व आ तरर ष ट र य घड मय ड, र जक रण, कल, क र ड, स ह त य, सम जक रण आण स स क त क घड मय ड कळत त. म नव ज वन श स ब ध त असण ऱ य गय ष व ततपत त र त त. र ष ट र य प तळ वर क म करण ऱ य व ततपत न आपल य प द श क आव त य स र क ल ल य आह त. त य च य व व ध णवर र च म ह त द ण ऱ य प रवण य असत त. छ प ल म ध यम त चळवळ च म खपत, र जकर र पक च द न क व स प णहक, म स क, व णर य क महत व च असत त. क ह व ततपत वर य च य श वट वर य भर त ल महत व च य घटन च आढ व घ ण ऱ य प रवण य क ढत त. त य त न आपण स वर य भर त ल प म ख घटन समजण य स मदत हय त. प स ट रसट ऑफ इ ड य (PTI) : १९५३ न तर भ रत त ल बह स ख य व ततपत स ठ सर व महत व च य घटन च प रणमक तपश ल, महत व च य णवर र वर ल ल ख र स ठ प स ट रसट ऑफ इ णडर ह महत व च स र त आह. प स ट रसट ऑफ इ णडर न व ततल ख, छ र णचत, आर थ क, व ज णनक णवर र वर ल ल ख व ततपत न प रवल ल आह त. आत प ट आर न ऑनल इन स व स र क ल आह. १९९०च य दशक त प ट आर न ट णलणप टर सऐवज उपग रह प स रण त त द र द शभर ब तम य प ठव र ल स र व त क ल. आध न क भ रत च य इत ह सल खन स ठ ह मजक र महत व च आह. 1

11 म ह त आह क त मह? छ प ल म ध यम त भ रत सरक रच य प क शन व भ ग तफफ क ढण य त र ण ऱ य व णर य क मध ल म ह त व शवसन र असत. उद., म ह त व प स रण ख त य न INDIA 2000 ह व णर य क स दर भग र थ प णसद ध क ल आह. सदर ग र थ स य धन, स दर भ व प ण क ण व भ ग अ तर गत तर र क ल आह. र ग र थ त भ म, लय क, र ष ट र य प त क, र जकर र व यवसर, स रक ण, श क ण, स स क त क घटन, व ज न व त तज न त ल घड मय ड, पर य वरण, आरय ग य व क ट ब कल य ण, सम जकल य ण, प स रम ध यम, म लभ त आर थ क म ह त, अर थप रवठ, णनर य जन, कक र, जलस ध रण, ग र म ण व क स, अन न व न गर प रवठ, ऊर ज, उद य ग, व य प र, व हत क, स द शवहन, श म, ग हर य जन, नर र व व ध, र व व क र ड व भ ग इत य द क त मध ल घटन च आढ व, सर वस ध रण उपर क त म ह त र च सम व श आह. अश म ह त च य आध र अ पण स इत ह स ल ह ण शक य हय त. व बस ईट : www. publicationsdivision.nic.in म ह त आह क त मह? १९७७ मध य भ रत सरक रन ज ल क पर ह टप ल त क ट प णसद ध क ल. ज ल क पर ह टप ल त क ट र णवर र तल ज गत क प तळ वरच अभ य सक हय त. म बईत प रश क ट ब त जनमल ल य क पर र न इ णडर ज सट मप जर नल च स प दन क ल. भ रत त ल पह ल य टप ल त क ट स ग र हक ब य रय च त स सर पक (First Philatelic Bureau) हय त. त य न एम प यर ऑफ इ णडर फ ल ट ल क सय स र ट च सर पन क ल. र णवर र वर प ढ त य न प सतक ल ह ल. र छ द ल त य न श सत र सवर प द ल. भ रत र टप ल त क ट च अभ य स ज गत क प तळ वर न ण य त त य च मय ठ व ट आह. टप ल त क ट स ग र हक अश क रणकदष च स र व त कर न ज गत क प तळ ग ठण ऱ य क पर र च र य गद न समजण य स त य च य वर क ढल ल टप ल त क ट ह महत व च स धन आह. टप ल त क ट : टप ल त क ट सवत क ह ह बय लत नसल तर इत ह सक र त य न बय लक करतय. भ रत सवत त झ ल य प स न त आजत ग र त टप ल त क ट मध य व व ध बदल घड न आल ल आह त. त क ट च य आक र त ल व व ध य, णवर र त ल न व न य, र गस गत र म ळ टप ल त क ट आपण स बदलत य क ळ णवर र स गत असत त. टप ल ख त र जकर र न त य वर, फ ल वर, प ण -पकर वर, एख द घटन वर, एख द घटन च य र प य, स वर ण, अम तमहय तसव, शतक, द णव तक, णत तकप तष न म तत त क ट क ढत. तय इत ह स च म ल यव न ठ व असतय. 2 भ त क स धन : ख ल द ल ल य स धन च सम व श भ त क स धन त हय तय. न ण ज ल क पर टप ल त क ट प र थन सरळ द न द न व पर त ल वसत भ त क स धन र जम द अल क र वसत स ग रह लर प हर व आध न क सर पत य

12 न ण : न ण य च य म ध यम त न आण बदलत ग ल ल य नय ट च य छप ईमध न आपण स इत ह स समजतय. नय ट छ पण य च क म र झवहय ब क ऑफ इ णडर करत. त च म ख य लर म बई र थ आह. न ण १९५० प स न त आजत ग र तच न ण, त य त व परल ल ध त, त य च आक र, त य वर ल णवर र - व व ध य र वर न आपण स समक ल न भ रत त ल महत व च प शन समजत त. उद., लय कस ख य णनर तण त ठ वण य च स द श द ण र न ण, श त व श तकऱ य च महत व स गण र न ण. स ग रह लय : भ रत त ल सर वच र ज य मध य त य त य र ज य च व श ष ट य स गण र वसत स ग रह लर आह त. त य वर न आपण स इत ह स समजण य स मदत हय त. (उद., म बई र थ ल छतपत श व ज मह र ज वसत स ग रह लर ) सरक र स ग रह लर ख र ज क ह स ग र हक सवत च क ह स ग रह लर उभ रत त. त अत य त व श ष ट यप र ण असत त. उद., न ण, नय ट, व व ध आक र त ल द व, अडक तत, णक क टच स ह त य. म ख क स धन : र स धन मध य लय ककथ, लय कग त, महण, ओव य इत य द च सम व श हय तय. उद., स र क त मह र ष ट चळवळ त लय कश ह र अणण भ ऊ स ठ, श ह र अमर श ख र च य पय व ड त न क र य कतर य न प रण म ळत अस. द क -श वय स धन : द रदर शन, णचतपट, आ तरज ल इत य द स धन न द क -श व य स धन अस महणत त. व व ध द श व परद श व ह न य उद., ह सटट च न ल, ड सकवहर. कर न पह. एख द घटन च स ह त य त कस प णतणब ब उमटत आण कव एख द घटन कड कस बघतय र च एक उद हरण कव वर य क स म ग रज र च य आव हन र भ रत-च न र द ध च य प शवय भ म वर रचल ल य कव त त आह. बर फ च तट प ट न उठल सदन श व च क सळत रक त आप ल नर य आईच श भ र ह म वर ओघळत! अस र च पद भ रष ट ल ग न आज सत च प ण मळ अश घड ल क ण कर ट तटस द र खळ क त त जव ल तव ष च न क ण च ह दय त जळ स मम त र त सर, रण च न बत आत धडधडत रक त आप ल नर य आईच श भ र ह म वर ओघळत! अश च प क रच य अन क घटन वर आध र त ल ह ल ल य स ह त य च य ध घ य. फ लम ॲण ट ल खवहजन इतनसटट य ट ऑफ इ ड य (FTII) : भ रत सरक रन प ण र थ १९६० स ल लय कश क ण द ण य च य ह त न फ लम ॲणड ट णलखवहजन इणनसटट य ट ऑफ इ णडर र स सर च सर पन क ल. र जक रण, सम जक रण, कल, क र ड आण स स क त र व व ध क त त ल महत व च य घटन वर आध र त व ततपट इ णडर न न य ज ररवह र स सर न तर र क ल. सम ज च न त तव करण ऱ य व यक त, द श स ठ र य गद न द ण ऱ य व यक त आण महत व च य सरळ च म ह त द ण र अन बय धपट (ड क य म टर ज) र व भ ग न तर र क ल आह त. आध न क भ रत च इत ह स अभ य सण य स ठ ह व ततपट व अन बय धपट उपर य ग आह त. एफट आयआयच ब धच नह 3

13 कर न पह. द शभक त र णवर र श स ब ध त कय णकय णत णचतपट त मह ल ठ ऊक आह त? त मह ल आवडल ल य एक णचतपट च रसग रहण त मच य शबद त ल ह. आत पर य त आपण आध न क भ रत च य इत ह सल खन स ठ उपर क त असण र क ह स धन बघ तल. एकव स व य शतक त क ळ इतक य व ग न बदलत आह कर ह स धन स द ध अप र पडत ल. त य म ळ आत सव भ व कपण नव स धन प ढ र त आह त. उद., घरग त ट ल फय न त मय ब इल. र प व स त प जर न व च स धन स पर क स ठ आल हय त. त ज वढ व ग त आल त वढ च व ग त त स प ष त आल. आ तरज ल वर (इ टरन ट) उपलबध असल ल य प च ड म ह त च ह उपर य ग इत ह स च य अभ य स स ठ क ल ज तय ; पर त म ह त च सत यत, र र र थत तप स न घ य व ल गत. इत ह स च सर व स धन च य आध र अभ य स करण सहजस ध य झ ल आह. तस च ह सर व स धन आध न क क ळ त ल असल य न त य च उपलबधत हय ण शक य झ ल आह. इत ह स ह ज वन त ल सर व अ ग न सप य करण र असल य न स धन च य जतन च ह प रयतन सर व सतर वर हय त न द सत त. त आपणह कर र त. सव धय य १. (अ) द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) भ रत च र ष ट र य अभ ल ख ग र... र थ आह. (अ) प ण (ब) नव द ल (क) कय लकत (ड) ह दर ब द (२) द क -श व य स धन मध य... र स धन च सम व श हय तय. (अ) व ततपत (ब) द रदर शन (क) आक शव ण (ड) णनर तक ल क (३) भ त क स धन मध य... च सम व श हय त न ह. (अ) न ण (ब) अल क र (क) इम रत (ड) महण (ब) प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. वयक व श ष ज ल क पर - टप ल त क ट अभ य सक क स म ग रज - कव अणण भ ऊ स ठ - लय कश ह र अमर श ख - णचतस ग र हक २. ट प ल ह. (१) ल ख त स धन (२) प स ट रसट ऑफ इ णडर ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) टप ल ख त टप ल त क ट च य म ध यम त न भ रत र स स क त च व रस व एक तमत र च य जतन च प रयतन करत. (२) आध न क भ रत च इत ह स ल ह ण य स ठ द क -श व य म ध यम महत व च असत त. उपक रम (१) ळ च हसतणलख त/व ततपट तर र कर. (२) Archaeological Survey of India र भ रत सरक रच य अध कक त स क तसरळ वर ल व व ध म ह त पट पह. (३) त मच य ग व च इत ह स ल ह ण य स ठ कय णत स धन व पर ल? त य स धन च य स ह य य न त मच य ग व च इत ह स ल ह. 4

14 इ.स. १९४७ मध य भ रत सवत त झ ल. १९५० मध य स व ध न च सव क र करत भ रत च स र वभ म लय कश ह र ष ट न र म ण झ ल. भ रत र सम ज बह ज नस अस न र सम ज त व व ध भ र, धर म, व श आण ज त च लय क एकत र ह त आह त. सव त त र प प न तरच य स र व त च य क ळ त भ रत ल आर थ क, र जकर र आण स म ज क व क स च प शनह सय डव र च हय त. णनर य जन आर य ग च न र म त आण औद य ग कर करण वर भर ह आर थ क व क स स ध य करण य च व द श त ल द र द र च समस य द र करण य च एक म र ग महण न सव क रण य त आल. न वडण क च र सव आर य जन आण लय कश ह पर पर वर ल व शव स म ळ आपल य ल र जकर र स थ र य प प करण शक य झ ल. र चबरय बर द र बल सम ज घटक स ठ च य क र यक रम च आण धय रण च सम व श असल ल य अन क स म ज क स ध रण प त यक त आणण य च ह प रयतन झ ल. १९६० च दशक : भ रत च य र जकर र पररखसरत वर पर ण म करण ऱ य अन क घड मय ड १९६० च य दशक त घडल य. पय त य णगज च य र जवट ख ल असल ल य गय व, दमण आण द व र प द श च म क तत झ ल व त भ रत र स घर ज य च भ ग बनल. उततर कड ल स म र र वर भ रत आण च न र च य त ल तण व १९५० प स न व ढत हय त. र तण व च पर णत अख र दय नह द श मध ल स म र र र द ध त झ ल. ह र द ध म कमय हन (१९६२) र र च य क त त झ ल. भ रत ल सव त त र म ळ ल य न तरच य क ळ त प ध नम त प ड त जव हरल ल न हर न भ रत च न त तव क ल. त भ रत च य परर ष ट धय रण च श लपक र हय त. भ रत च य स म ज क- आर थ क व क स त त य न प.जव हरल ल न हर २ भ रत : १९६० न तरचय घड म ड 5 घ तल ल भर अत य त मय ल च आह. १९६४ मध य भ रत च प ध नम त प. न हर र च न धन झ ल. त य न तर ल लबह द र श सत भ रत च प ध नम त झ ल. त य च य क रणकदष त १९६५ मध य भ रत आण प क सत न र च य मध य क शम र प शन वर न प नह एक र द ध झ ल. स व ह एत रश र न दय नह द श त मध यसर करण य च प रयतन क ल. जर जव न, जर क स न ह घय र ण ल लबह द र श सत न च द ल. त य द र त य न भ रत र श तकर व भ रत र स न क र च महत व अधय र ख त क ल. १९६६ मध य त श क द र थ ल लबह द र श सत च न धन झ ल. १९६६ मध य श मत इ द र ग ध भ रत च य प ध नम त झ ल य. त य च न र णयक षमत प सन र हय त. ब क च र ष ट र य करण व स सर णनक च तनख ब द करण इ द र ग ध ल लबह द र श सत र त य च य णनणय र च द रग म पर ण म झ ल. त य च य क रणकदष त प क सत नच प र व प क सत नच य स दर भ त ल दडपश ह च धय रण प र व प क सत नमध य मय ठ आ दय लन न र म ण करण य स क रण भ त ठरल. र आ दय लन च न त तव श ख म ज ब र रहम न र च य म क त व ह न न क ल. प र व प क सत नच य र समस य च पर ण म भ रत वरह झ ल क रण कय ट यवध न र व स त त थ न भ रत त आल. १९७० च दशक : १९७१ मध य भ रत आण प क सत न र च य त र द ध झ ल व त य च पर णत सवत त ब गल द श च य न र म त त झ ल. र क म प ध नम त इ द र ग ध र च य कणखर न त तव च व ट महत व च

15 म नल ज तय. श तत च य क रण स ठ अण ऊजज च व पर करण य च य आपल य धय रण च एक भ ग महण न भ रत न १९७४ मध य र जसर न र थ ल पय खरण र थ जम न अ तर गत र सव अण च चण क ल. १९७५ मध य स क क मच य जनत न भ रत र स घर ज य त स म ल हय ण य च य ब ज न मतद न क ल आण त य न स र स क क मल भ रत र स घर ज य त र ज य च दर ज म ळ ल. र दशक त भ रत त ल र जकर र पररखसरत अखसरर झ ल. १९७४ मध य श मत इ द र ग ध र न न वडण कर त ल प च र त श सकर र र तण च ग रव पर क ल य च अल ह ब द उच च नर र लर न न क ल द ल. र व रय ध त द शव य प स प आण णनर ध झ ल. र च दरम य न जयप रक श न र र ण र च य न त तव ख ल ल आ दय लन म ळ पररखसरत अध कच ग त ग त च झ ल. द श त ल क र द व स व यवसर च पररखसरत ब घडल आण श सन न स व ध न त ल आण ब ण णवर र क तरत द च य आध र र ष ट र य आण ब ण घय णर त क ल. आण ब ण च य क ळ त भ रत र न गर क च म लभ त हक सरणगत करण य त आल. आण ब ण म ळ भ रत र प सन व यवसर त श सत आल, पर त त य चबरय बर म नव हक च ह स कय च झ ल. र ष ट र य आण ब ण च ह क ळ १९७५ प स न १९७७ पर य त र ह ल आण त य न तर स वय णतक न वडण क घ ण य त आल य. आण ब ण च य प शवय भ म वर अन क व र ध पक न एकत र ऊन जनत पक च न र म त क ल. नव य न सर पन झ ल ल य जनत पक कड न श मत इ द र ग ध च य न त तव ख ल ल क ग र स पक च द र ण पर भव र न वडण कर त झ ल. मय र रज द स ई प ध नम त झ ल. त य च य न त तव ख ल ल जनत पक च सरक र आप पस त ल मतभ द म ळ फ र क ळ ट कल न ह. त य न तर चरणस ग ह प ध नम त झ ल. त य च सरक र अलपक ळ ट कल. १९८० मध य प नह न वडण क झ ल य आण श मत इ द र ग ध र च य न त तव ख ल ल क ग र स पक प नह सतत वर आल. १९८० च दशक : र दशक त भ रत र र जकर र व यवसर ल अन क नव य आवह न न स म र ज व ल गल. श ख न प ज बमध य सवत त खल सत न र ज य च य म गण स ठ आ दय लन स र क ल. र आ दय लन न अणत र उग र सवर प ध रण क ल. र आ दय लन स प क सत नच प ठ ब हय त. १९८४ मध य अम तसर र थ ल स वर ण म द र त आश रय घ तल ल य अत र क य न ब ह र क ढण य स ठ भ रत र लष कर प ठव व ल गल. श मत इ द र ग ध च य स रक रक क पथक त ल रक क न च त य च हत य क ल. र च क लख ड त ईश न य कड ल भ रत त उलफ स घटन च य र ज व ग ध न त तव ख ल मय ठ आ दय लन झ ल. १९८४ मध य र ज व ग ध र न प ध नम त महण न स त ह त घ तल. त य न भ रत च य अर थव यवसर त आण व ज न व त तज न च य क त त अन क स ध रण घडव न आणण य च प रयतन क ल. श ल क त ल तम ळ अलपस ख य क च य समस य सय डवण य त र ज व ग ध न प ढ क र घ तल. तम ळ सम द र ल द श तर गत स व यततत द ऊन एकस ध श ल क च य कलपन ल त य न प ठ ब द ल हय त ; पर त त य च य र स दर भ त ल प रयतन न र आल न ह. स रक ण स मग र आण व श र त: बय फय सय क पन कड न ल ब पललर च य तय फ खर द स दर भ त झ ल ल य भ रष च र च य प करण त त य च य वर बर च ट क झ ल. र जकर र भ रष च र ह र क ळ त ल न वडण क च एक महत व च म द बनल आण र स वय णतक न वडण कर त क ग र स पक च पर भव झ ल. र न तर व व ध पक एकत र ऊन जनत दल च व शवन थ प त प स ग भ रत च प ध नम त झ ल. इतर म ग सवर ग य स ठ च आरक ण धय रण ह त य च सव य त महत व च र य गद न म नल ज त. पक त ल अ तर गत व दव व द म ळ त फ र क ळ प ध नम त पद वर र ह शकल न ह त. १९९० मध य च द खर भ रत च प ध नम त झ ल. त य च ह सरक र अलपक ळ ट कल. १९९१ मध य न वडण क प च र दरम य न 6

16 श ल क त ल ल ट (LTTE) र स घटन न र ज व ग ध च हत य क ल. २००४ मध य र ज व ग ध र न नर र लर न बय फय सय प करण त णनदद र ठरवल. १९८० च य दशक च य श वट जमम आण क शम र मध ल अस तय र ल स र व त झ ल य च द सत. ह समस य अध क ध क व ढतच ग ल आण त न आत दहशतव द च सवर प ध रण क ल आह. त थ ल अत र कर क रव र न क खशमर प ड त न त थ न न घ न ज ण य स भ ग प डल. १९९१ न तरच बदल : जग च य आण भ रत च य इत ह स त १९९१ ह वर य महत वप र ण बदल च ठरल. स व ह एत रश र च र स म र स व घटन झ ल आण जग त ल श तर द ध स पल. भ रत त प. वह. नरस हर व र च य न त तव ख ल ल श सन न भ रत र अर थव यवसर त अन क बदल घडव न आणल. र च क ळ त अर य ध य र थ ल र मजनमभ म च व ब बर मश द च प शन ऐरण वर आल. १९९६ त १९९९ र क ळ त भ रत च य लय कसभ त कय णत य च पक ल सपष बह मत म ळ ल न ह. महण नच अन क प ध नम त र क ळ त सतत वर आल य च द सत. त य त अटलब ह र व जप र, एच. ड. द व ग ड आण इ द क म र ग जर ल ह हय त. अ त मत: १९९९ मध य भ रत र जनत पक च य न त तव ख ल ल र ष ट र य लय कश ह आघ ड च सरक र सतत वर आल आण अटलब ह र व जप र भ रत च प ध नम त झ ल. अटलब ह र व जप र र न प क सत नबरय बर अटलब ह र व जप य स व द स धण य च प रयतन क ल पर त र आल न ह. १९९८ मध य भ रत न आणख क ह अण च चण य कर न सवत:ल अणवसतध र र ष ट महण न घय णर त क ल. १९९९ मध य क रग ल क त त भ रत आण प क सत न र च य त क शम र प शन वर न आणख एक र द ध झ ल. र र द ध तह भ रत न प क सत नच पर भव क ल. 7 भ रत य अर थवयवसर : अर थव यवसर च आध न कर करण, आर थ क सव वल बन आण स म ज क नर र सह सम जव द सम जरचन ह भ रत च य सव त त र प स नच भ रत र अर थव यवसर च व श ष ट य र ह ल आह त. भ रत ल उद य ग उभ र न आध न कर करण आण सव वल बन प प कर र च हय त. णनर य जन च य द र स म ज क नर र वर आध रल ल अर थव यवसर अखसततव त आण र च हय त. महण नच र य जन आर य ग न र म ण करण य त आल आण प चव णर य क र य जन स र करण य त आल. १९९१ मध य नरस हर व श सन न आर थ क स ध रण घडव न आणण य स प र भ क ल. र आर थ क स ध रण न आर थ क उद र करण अस महणत त. भ रत च आर थ क व यवसर र धय रण म ळ भरभर ट स आल. भ रत त ल परकर र ग तवण क व ढल. उद य ग, व ज णनक क त त ल क शल व य वस णर क भ रत र न भ रत र अर थव यवसर स ध रण य स मदत क ल, म ह त त तज न क त त ल उद य ग न रय जग र च य नव य स ध न र म ण क ल य. १९९१ न तर झ ल ल य र बदल च वर णन ज गत कर करण अस ह क ल ज त. व ज न आण त त ज न : भ रत न सव वल बन स ठ ज प रयतन क ल, त य त दय न महत व च य घटन च सम व श करत र ईल. १९६५ मध य स र झ ल ल य हर तक त च जनक ड. एम. एस. सव म न थन हय त. त य न नव य श सत र त त च व पर कर न अन नध न य च उतप दन व ढवल. ड. वगष स क ररर न र च य द ग ध तप दन त ल सहक र चळवळ च य प र य ग न भ रत त द ध च उतप दन मय ठ प म ण वर व ढल. र ल च धवलक त अस ह महणत त. अण शक त आण अवक श स य धन च य क त तह भ रत न अध क प गत क ल आह. ड. हय म भ भ र न भ रत त ल अण शक त क र यक रम च प र घ तल. अण शक त च व पर व जन र म त, और ध आण स रक ण र स रख य श तत च य क रण स ठ करण य वर भ रत च भर हय त. अवक श त तज न तह भ रत न भर व क मग र क ल आह. १९७५ मध य आर य भट ह पह ल उपग रह अवक श त सय डण य त आल. आज भ रत कड एक

17 र सव अवक श क र यक रम अस न त य अ तर गत अन क उपग रह अवक श त सय डल ल आह त. द रस च र क त तह प गत झ ल. स म ज क क त ल बदल : र च दरम य नच य क ळ त भ रत च य स म ज क क त तह अन क महत वप र ण बदल झ ल आह त. र त ल क ह बदल ह मह ल च य सक म करण च य समस य श स ब ध त आह त, तर क ह व च त घटक च य उन नत स ठ सव क रण य त आल ल य धय रण श स ब ध त आह त. द श त ल मह ल आण ब लक च य सव य ग ण व क स ल च लन द ण य स ठ १९८५ मध य मन ष र बळ व क स म त लर च य अ तर गत मह ल आण ब ल व क स व भ ग न र म ण करण य त आल. खसतर न स म ज क नर र च हम म ळ व आण र य जन च य क र य व ह स मदत वह व महण न ज क र द करण य त आल त य त ह ड प णतब ध क र द, सम न व तन क र द र च सम व श हय त. ७३ व य व ७४ व य स व ध न द र सत न सर णनक श सनस सर मध य खसतर स ठ र ख व ज ग ठ वण य त आल य. स व ध नक र न अस व टल हय त कर, ज त व यवसर म ळ भ रत र सम ज त ल क ह सम जघटक न सनम न आण सम न स ध प स न व च त र ह व ल गल. र समसर वर उप र य धण य स ठ १९५३ मध य क क स ह ब क ल लकर आर य ग सर पन करण य त आल. १९७८ मध य ब. प. म डल र च य अधर क त ख ल इतर म ग सवर ग य च य समस य च व च र करण य स ठ आणख एक आर य ग न मण य त आल. व व ध स व आण सव धय य स सर मध य म ग स सम जघटक न र य ग य प णतणनणधतव उपलबध कर न द ण य स ठ आरक ण च धय रण सव क रण य त आल. अन स च त ज त आण अन स च त जम त च य सम जघटक न उच चवर ण य च भ त, ह स आण दडपश ह र च य प स न म क त र ह न प णतष न आण आतमसनम न न जगत र व महण न १९८९ मधर श सन न अत य च र व रय ध (ॲट र स ट ) क र द स मत क ल. ज गत क करण : ज गत कर करण न अर थक रण, र जक रण, व ज न व त तज न, सम ज आण स स क त अश सर व क त मध य अन क बदल घडव न आणल. र त ल क ह बदल च चर च वर ल पर चछ द मध य क ल आह. ज गत क प तळ वर ल अन क क त मध य एक महत व च द श महण न भ रत उदर स आल आह. G-20 आण BRICS (Brazil, Russia, India, China, South Africa) र स रख य आ तरर ष ट र य स घटन च भ रत एक महत व च सदस य द श आह. द रस च र त तज न च य क त त ल एक महत व च क त भ रत न अन भवल आह. भ रमणधवन (मय ब इल) आण आ तरज ल स व (इ टरन ट), उपग रह वर आध र त द रस च र स व स प र ण भ रतभर पसरल य आह त. र जकर र क त तह एक खसरर लय कश ह कश र सव र त य क र य करत आह ह भ रत न जग ल द खव न द ल आह. र च पर ण म महण न भ रत र लय क च य आण व श र त: र वक च य ज वनश ल त ख प बदल झ ल आह. ह बदल त य च य आह रणवर र क सवर, पय ख, भ र, समज त र त न द सत त. प ढ ल प ठ त आपण भ रत प ढ ल क ह अ तर गत आवह न च अभ य स करण र आहय त. १. (अ) त ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) श ल क त ल तम ळ अलपस ख य क च प शन सय डवण य स ठ प ढ क र घ ण र प ध नम त... हय त. (अ) र ज व ग ध (ब) श मत इ द र ग ध (क) एच.ड.द व ग ड (ड) प.वह.नरस हर व 8 (२) भ रत र हर तक त च जनक... हय त. (अ) ड. वगष स क र र न (ब) ड.हय म भ भ (क) ड. एम. एस.सव म न थन (ड) ड. न म न बय रल ग (ब) प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. (१) इ द र ग ध - आण ब ण (२) र ज व ग ध - व ज न-त तज न स ध रण

18 (३) प.वह.नरस हर व - आर थ क स ध रण (४) च द खर - म डल आर य ग २. (अ) त ल लय सय चन प म ण क त कर. प ठ त ल आशय चय स ह यय न प रध नम त व तय च क ल वध य च क ल न क रम तक तय र कर. (ब) ट प ल ह. (१) ज गत कर करण (२) धवलक त ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) मय र रज द स ई र च सरक र अलपक ळच ट कल. (२) अम तसर र थ ल स वर ण म द र त लष कर प ठव व ल गल. (३) भ रत त णनर य जन आर य ग न र म ण करण य त आल. ४. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) जग आण भ रत च य इत ह स त १९९१ ह वर य महत वप र ण बदल च कस ठरल? (२) भ रत र अर थव यवसर च व श ष ट य कय णत? ५. प ठ चय मदत न भ रत प ढ ल आवह न आण भ रत च बलसर न य च य द पय णय कर. भ रत प ढ ल आवह न बलसर न उद., भ रत-प क सत न र द ध व व धत तह एकत अणवसत सजजत फ ट रत व द... उपक रम (१) भ रत-प क सत न र द ध त पर क म ग जवल ल य भ रत र जव न च म ह त म ळव. (२) क रग ल र द ध त ल पर क म व र च छ र णचत जम कर. (३) आत पर य त झ ल ल य भ रत र प ध नम त र च य च त च स ग रह कर. (४) ड.हय म भ भ अण स य धन क द च म ह त म ळव. (५) द गध उतप दन त न कय णत व यवस र च लत त त य च छ र च त सह म ह त म ळव. 9

19 र प ठ त आपण भ रत प ढ ल क ह अ तर गत आवह न च व च र करण र आहय त. फ ट रत व द चळवळ, ईश न य भ रत त ल समस य, नक लव द, जम तव द, प द शव द र क म न भ रत प ढ ल अ तर गत आवह न च आपण अभ य स करण र आहय त. प ज बमध ल अस त ष : प ज ब र ज य त अक ल दल ह प म ख र जकर र पक हय त. १९७३ मध य अक ल दल न आन दप र स ह ब ठर व म ज र क ल. त य न स र च द गढ प ज बल द व, इतर र ज य त ल प ज ब भ णर क प त प ज बमध य सम णवष कर व त, स न य मध ल श ख च स खर प म ण व ढव व, प ज ब र ज य स अध क स व यततत द व अश अन क गय ष च म गण र ठर व त हय त. १९७७ मध य अक ल दल प ज बमध य सतत वर आल. अक ल दल न सतत घ त न ज न य म गण य बरय बर प ज बल नद प ण व टप त प ण व ढव न द, अम तसर शहर ल पणवत शहर क त ब द अश म गण य क ल य. १९८० मध य प ज बमध य सवत त खल सत न र चळवळ न म ळ धरल. र क ळ त अक ल दल च न त तव स त हरचरणस ग ल गय व ल करत हय त. त स वर ण म द र त बस न आपल य क र य कतर य न न दर शन करण य च य स चन द त हय त. स वर णम द र च य द सऱ य ब ज स कट र खल सत नव द जनज लस ग भ द नव ल र च य भय वत स सत अन र र गय ळ हय ऊ ल गल. र क ळ त दहशतव द अत र कर क रव र न स र व त झ ल. १९८१ मध य स प दक ल ल जगतन र र ण र च य ख न प करण भ द नव ल र स अटक झ ल. र थ न प ढ व त वरण अध क च घळत ग ल. र त नच १९८३ मध य प ज बमध य र ष ट पत र जवट ल ग करण य त आल. भ द नव ल अक ल तखत र ध र म क सरळ र ह र ल ग ल. भ द नव ल च य अन र र न स वर णम द र पर सर आपल य त ब य त घ ऊन त थ व ळ च पय त रचल. पर सर ल क ललर च सवर प आल. र म ळ प ज ब त ल श तत धय क य त आल. लय कश ह समय र ह मय ठ आवह न हय त. ३ भ रत प ढ ल अ तर गत आवह न 10 ऑपर शन ब ल सट र : स वर णम द र त न दहशतव द न ब ह र क ढण ह प म ख क मग र म जर जनरल क लद पस ग ब र र च य कड सय पवल. ३ ज न १९८४ रय ज सक ळ आ पर शन बल सट र मय णहम ल प र भ झ ल. ६ ज न र ज क रव ई स पल. र लष कर क रव ईत भ रत र स न य न व लक ण स र म र ख न क मग र क ल. भ द नव ल र च य सह अन य दहशतव द म रल ग ल आण ह क रव ई स पल. त य न तर १९८६ मध य स वर णम द र त प नह एकद दहशतव द णवर द ध क रव ई कर व ल गल. त य ल ऑपर शन बल क थ डर अस महणत त. र थ न प ढ प ज बमध य श तत प सर पन स गत म ळ ल. म ह त आह क त मह? व श ष उद णदष ठ व न क ल ल य लष कर क रव ईल ऑपर शन महणत त. ऑपर शन बल सट र महणज स वर णम द र त लपल ल य दहशतव द न ब ह र क ढण य च स न कर क रव ई हय र. ईश नय भ रत समसय ईश न य भ रत महटल कर आपल य डय ळ समय र आठ र ज य च सम ह र तय. आस म, अर ण चल प द श, मण प र, म घ लर, म झय रम, न ग ल ड, स क क म आण णतप र ह आठ र ज य महणज ईश न य भ रत हय र. र आठ र ज य न आ तरर ष ट र य सरहद द न कम -अध क प म ण त सप य क ल आह. व श, भ र, स स क त क व व ध य अश व व ध प तळ वर र थ व गळ पण द स न र त. र भ ग त ल जनज त न भ रत च य म ख य प व ह श जय ड न घ ण य च य क म सवत त भ रत च पह ल प ध नम त प. न हर र न प ढ क र घ तल. १९५४ मध य त य न न फ (न र थ- ईसट फ र ट र र एजनस अर थ त प व य चल) अस भ ग न र म ण क ल. भ रत-च न स म वर ल प द श आण आस मच य उततर कड ल जनज त च ह प द श हय र. र भ ग त ल श कडय जम त च व क स त य च स स क त जप नच स धण य च भ म क प.न हर र न

20 घ तल. स व ध न च य सह व य अन स च मध य र भ ग णवर र ख स तरत द करण य त आल य आह त. १९६५ मध य र भ ग च जब बद र परर ष ट म त लर कड द ण य त आल. ईश न यकड ल र प द श न म ख य प व ह त स म ल कर न घ ण य स ठ १९७१ मध य ईश नर र पररर द क र द करण य त आल. र क र द न स र ईश नर र पररर द च क म सपष करण य त आल. आर थ क व स म ज क क त त ल सम न ह त च य ब ब, आ तरर ज य व हत क, व ज आण प र णनर तण इत य द स ब ध क द सरक रल सल द ण य च क म र पररर द च हय त. म झ रम : ईश न य भ रत त ल जनजम त न प च न इत ह स आह. भ रत सवत त झ ल य वर सरक रन म झय बह ल ल श ई ट कड च य भ ग त ल ज लह न प सकर र स व यततत द ल. क द सरक रन १९५४ मध य भ र व र प तरचन आर य ग न मल य वर त थ ल जनत च य अप क व ढल य. म झ च य न त य न स व यतत म झय प त च म गण करण य स स र व त क ल. १९५९मध य म झय रम प द श त त व र द ष क ळ पडल. र द ष क ळ च य क ळ त म झय न त ल लड ग र न स म न य जनत स ठ क र य क ल. १९६१ मध य ल लड ग र न म झय न शनल फ र ट (MNF) र स घटन च सर पन क ल. णतप र, मण प र आण ल श ई ट कड मध ल म झय बह ल प त स ठ ग र टर म झय रम च अर थ त सवत त र ष ट च म गण ल लड ग र न क ल. म र च १९६६ मध य म झय न शनल फ र टन सवत त म झय रम र ष ट अखसततव त आल य च घय र ण क ल. प ध नम त इ द र ग ध र न पररखसरत कठय रपण ह त ळ न ब ड मय ड न क ढल. १९७२ मध य पररखसरत न वळल य वर म झय बह ल भ ग ल क द स त प द श च दर ज द ण य त आल. १९८५ मध य प ध नम त र ज व ग ध आण म झय न शनल फ र ट र च य त तडजय ड हय ऊन म झय रमल घटकर ज य च दर ज द ण य त आल. ल लड ग र ज य च म ख यम त झ ल. न ग ल ड : ईश न य भ रत त ल न ग जम त ह लढ ऊ जम त महण न ओळखल ज त. प र व ह म लर, न ग ट कड, आस म आण म य नम रच स म वतष भ ग अश पर सर त न ग र जम त च वसत हय त. १९४६ मध य क ह स श णक त न ग र वक न न ग न शनल क खनसल (NNC) र स घटन च सर पन क ल. प ढ त य न न ग ल ड र सवत त र ष ट च म गण क ल. त य च न त तव अ ग म झ प फ झय ह करत हय त. १९५४ मध य एनएनस न न ग ल डच य सवत त स घर ज य च य सर पन च घय र ण क ल. १९५५ मध य आस म र र फलसच स न क आण सर णनक र च य त चकमकर उड ल य. चकमकर दडपण य स ठ लष कर क रव ई करण य त आल. क द सरक र आण एनएनस र च य त चचज च य अन क फ ऱ य झ ल य. क द सरक रन न ग बह ल भ ग ल क द स त प द श च दर ज द ण य च ठरवल. न फ मध ल न ग बह ल भ ग आण तस एनस गच भ ग एकत कर न १ ड स बर १९६३ रय ज न ग ल ड ह र ज य अखसततव त आल. आस म १९८३ स ल आस ममध य ब ग ल भ र क सर ल तर त च य वर चसव वर ऑल आस म सट ड ट स र णनर न आण आस म गणस ग र म पररर द र न उग र आ दय लन उभ रल हय त. १९८५ मध य प ध नम त र ज व ग ध, क द र य ग हम त श करर व चवह ण, आस म न त प फ ल क म र महन त र च य त कर र झ ल. आस ममध य घ सखय र असण ऱ य ब गल द श न गर क न परत म ळ ठ क ण प ठवण य च ठरल. १९८६ मध य आस म व ध नसभ च य न वडण क हय ऊन आस म गणपररर द च प फ ल क म र महन त म ख यम त झ ल. र लय कश ह प णक र म ळ आस ममध य श तत प सर णपत हय ण य स मदत झ ल. अर ण चल प श : १९५४ मध य न फ व भ ग च न र म त झ ल. त य ल १९७२ स ल अर ण चल प द श (उगवत य स र य च प द श) स बय धण य त र ऊ ल गल. २० फ ब व र १९८७ रय ज र भ ग स घटकर ज य च दर ज द ण य त आल. १९६० त २००० र क लख ड त ईश न य भ रत च प व स लय कश ह अध क प गलभ हय ण य त झ ल. क द सरक रच य ख स र य जन, औद य ग करण, श क ण च प स र र म ळ ह भ ग व क स च य म र ग वर च लत आह. 11

21 नक व द नक व द चळवळ : पखशचम ब ग लमध ल द र ज ल ग णजलह त ल नक लब र र थ ह चळवळ स र झ ल. अलपभ ध रक श तकर व श तमज र न स घट त कर न १९६७ मध य नक लब र भ ग त ल क ह श तजम न च य भय वत ल ल झ ड र व न प क च त ब घ तल व त य ल म क त प द श महण न नक लव द न घय णर त क ल. र उठ व प स न प रण घ ऊन ज य चळवळ झ ल य त य स नक लव द चळवळ महणत त. जम नद र च य आर थ क य र ण व र द ध आव ज उठवण य स ठ कक र सम त य सर पण, मय ठ जम नद र च य जम न बळक वण, त य च क ळ मध य व टप करण ह र चळवळ च स र व त च उद णदष हय त. प ढ ह चळवळ आपल य उद णदष प स न द र ग ल. श सन च कय णत ह उपक म णक व कल य णक र र य जन जनत पर य त पय हच न द ण र स ठ नक लव द चळवळ न दहशतव द च आश रय घ तल. लय कश ह व यवसर अम न य कर न सम तर व यवसर न र म ण करण य च प रयतन नक लव द कर ल गल. र त नच नक लव द ह द श च य अ तर गत स रक प ढ ल आवह न ठर ल गल. नक लव द चळवळ च स र व त च प म ख क द पखशचम ब ग ल हय त. प ढ त चळवळ आ ध र प द श त ल प र व गय द वर, व श ख पट णमच क ह भ ग, त ल गण मध ल कर मनगर, अद ल ब द, छतत सगढमध ल बसतर, र जन दग व, स कम, मह र ष ट त ल गडच रय ल, भ ड र, च द प रमध ल क ह भ ग, मधर प द श त ल ब ल घ ट, म डल, ओड श त ल कय र प ट र थ पसरल. आपल प भ व क र म र ह व महण न स सत अश प पलस ल बर शन ग र ल आमष (PLGA) र स घटन च सर पन क ल. ह स घर य अद पह च ल आह. जम तव द जम तव द ह आपल य द श च य ऐक य प ढ ल एक ग भ र आवह न आह. स क च त ध र म क अभ म न त न जम तव द न र म ण हय तय. णब णट न आपल य द श त जम तव द च ब ज प रल. आपल य द श त व व ध धम य च लय क शतक न शतक प स न ग ण य गय णव द न र हत आल आह त. एख द सम ज त भ न न-भ न न धम य च य लय क च व सतव य असण व त य न आप पल य धर म च र य ग य तय अभ म न ब ळगण र त व वग क ह च न ह. पण ज वह र धर म च य अभ म न च अत र क हय तय त वह त य च र प तर द रभ म न त झ ल य व च न र हत न ह. प त य क ल मग आपल च धर म श ष आण ब कर च सर व त चछ व टत त. र त न धम य धत र त. धम य धत ह जम तव द च प र आह. धम य धत म ळ व य पक र ष ट र य ह त च व सर पडतय. भ न नधर म य च एकम क वरच व शव स उडतय. परसपर णवर र त य न स र व ट ल गतय. परधर म य द शब धव न त ल खल ज त. एकम क च य सण स द च य प स ग एकत र ण ह कम हय ऊ ल गत. न गर क महण न सव य न र सत म गण य स ठ व हक स ठ स घट त हय ण ह अशक य हय ऊन बसत. धम य धत म ळ भय वत लच य घटन कड, म णस कड बघण य च द ष च कल णर त हय ऊन ज त. क ह लय क आर थ क व स म ज क प शन च व च रह आप पल य धर म च य च कट त च कर ल गत त. आपण व श ष धर म च असल य म ळ र जक रण त प भ वश न य आहय त अस सर वच धम य त ल क ह व यक त न व टत. आपल य वर सतत अनर र हय तय आह अश त य च समज त हय त. आपल य सम ज ब बत सरक र पक प तच करत आह अश भ वन बळ वत. अश अवसर त त आपल य धम य णवर र, धर मब धव णवर र हळव बनत त. आपल य धर म च य लय क ब बत कय ण क ह बय लल णक व ध र म क प त क च कळत-नकळत कय ण अपम न क ल तर र त नच द गल प टत त. श कडय न रपर ध ज व म रल ज त त. कय ट यवध र पर च य स र वजन क म लमतत च न कस न हय त. स र वजन क श तत नष हय त. द गल त ल कट आठवण म ळ म णस च मन द र वत त आण एकम क बद लच य व शव स ल तड ज तय. म णस म णस त ल व शव स ह च सहज वन च आध र असतय. तय त टल कर स म ज क ऐक य स 12

22 तड ज तय. स म ज क ऐक य श व र र ष ट र य ऐक य कस स धण र? महण नच आपण सव य न र ध र म क जम तव द च सर वशक त न श म क बल करण आवश यक आह. त य स ठ भ न नधर म य लय क त आपण म सळल प ह ज. परसपर च य सण-उतसव त सहभ ग झ ल प ह ज. एकम क च य च गल य च ल र त, सद व च र आपण सव क रल प ह ज त. आपल य स म ज क व आर थ क प शन कड आपण स तर कश द ध पद धत न प हत आल प ह ज. र प शन च धर म श गल त करत क म नर. ध र म क सलय ख क ब घडतय? त य ल आर थ क, र जकर र, ऐत ह स क अश कय णत क रण आह त अश प शन च आपण य ध घ तल प ह ज. जम तव द नष कर न र ष ट र य ऐक य स बळकट आणण य च ह च एक म र ग आह. प शव द प द शव द महणज आपल य प द श णवर र अव जव अभ म न ब ळगण हय र. उद., म ब ग ल, म मर ठ अश आपल ओळख स गण व गळ ; पण म ब ग ल, म मर ठ महण न इतर प त र प क श ष आह अश भ वन हय ण ह अव जव प त भ म न झ ल. आपल य प द श णवर र व टण ऱ य आत म यत ल अश अव जव प त भ म न म ळ व कक त सवर प प प हय त. आपल य प त वर आपल प म असण सव भ व क आह - पण त य च व कक त करण नस व. व क स त ल असमतय ल म ळ प द शव द ल खतप ण म ळत. सव त त र न तर द श च आर थ क व क स स धत न स र व त ल क ह र ज य च अध क प गत झ ल तर इतर र ज य आर थ कद ष ट य म ग सच र ह ल. उद., मह र ष ट, ग जर त, प ज ब, तम ळन ड ह र ज य आर थ क व औद य ग कद ष ट य बर च व कस त झ ल ; तर ओड श, ब ह र, आस मस रख र ज य आर थ क तस च औद य ग कद ष ट य अप गत र ह ल. आर थ क व क स व स ध रण ह प गत च प र असल य न ज य र ज य त आर थ क व क स हय तय त र ज य श क ण, आरय ग य, स स क त र अन य क त तह प गत स ध शकत त. ज य र ज य त अस व क स झ ल ल नसतय त र ज य म त श क ण क तस च न गर 13 स व ध च य ब बत च ख पच म ग र हत त. प गत र ज य त ल लय क न उपलबध हय ण ऱ य व क स च य स ध अश र ज य न म ळत न ह त. श क ण क म ग सल पण, ब रय जग र, द ररद र अश प शन न त ग जल ज त त. आपल फसवण क हय त आह, आपल य ल व क स च य ल भ प स न द र ठ वल ज त आह, अश भ वन त य च य मन त बळ वत. र त नच मग र ज य र ज य त ल सलय ख नष हय तय. ह सलय ख नष झ ल तर त य च व पर त पर ण म र ष ट र य ऐक य वर हय तय. त य स ठ ह सलय ख ज य म ळ नष हय तय, त य आर थ क असमतय ल च प शन आपण त तड न सय डव र ल हव. आपल सरक र त य द ष न प रयतन ल आह. प द शव द ह प गत व अप गत अश दय नह प क रच य र ज य न झप ट शकतय. आपण प गत आहय त क रण आपल य प द श च इत ह स, स स क त ह च म ळ त श ष आह, अस श ष तव च ग ड व कस त र ज य च य लय क मध य न र म ण हय तय व मग त अव कस त र ज य त ल लय क न कम ल ख ल गत त. आपल य व क स च य ल भ त त य न व ट कर कर न घ ण य स त य च तर र नसत. र उलट म ग स भ ग त ल लय क न आपल स घट त शक त उभ करण य स ठ प द श क अखसमत ज गव व ल गत. त य स ठ त सर णनक पर पर, स स क त र च अन ठ र ग रव कर न सवत च व गळ पण स द ध कर र च प रयतन करत त. र त न प द शव द बळ वतय. त य म ळ र ष ट र य ऐक य स ब ध र त. व क स त ल असमतय ल कम कर न अणनष प द शव द न क ल त क ढल ज ऊ शकतय. भ रत प ढ ल क ह मय जक य अ तर गत आवह न च आपण अभ य स क ल. र च य च जय ड ल लय कस ख य, सवचछत, श त व श तकऱ य च य समस य, गर ब, र हण य स ठ घर आण दय न व ळच भय जन अश क त तर समस य आजह आह त. आपण र आवह न वर म त कर न प ढ ज ण य स ठ प रयतन करत आहय त. प गत च य द श न व टच ल करत आहय त. प ढ ल प ठ त आर थ क क त त ल प गत ब बत अभ य स करण र आहय त.

23 १. प ढ ल प रश न च सव स तर उत तर वलह. (१) आन दप र स ह ब य ठर व त अक ल दल न क णतय म गणय क लय? (२) जम तव द नष ट करणय स ठ क य क ल प ह ज? (३) प रद शव द क व बळ वत? २. ट पन वलह. (१) जम तव द (२) प रद शव द ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) ऑपर शन बल स र कर व ल गल. (२) जम तव द च सर वशक हनश म क बल करण आवशयक आह. स नध न 14 ४. प ढ ल स क ष प त र प च प र ण र प वलह. (१) MNF (२) NNC (३) PLGA उपक रम १. घटकर जय /क द रश स त प रद श व तय चय र जध नय य च तक तय र कर व नक श त तय च न र क षण कर. २. मण प र, म घ लय, हर प र आहण हसक क म य र जय च म ह त आ तरज ल चय स ह यय न म ळव.

24 ४ आर थ क व क स भ रत च य आर थ क धय रण च अभ य स आपण र प करण त करण र आहय त. णमश अर थव यवसर च सव क र, प चव णर य क र य जन व त य च र पर, ब क च र ष ट र य करण, व स कलम क र यक रम, ग रण क मग र च स प, १९९१ च नव आर थ क धय रण र च व श र तव न अभ य स करण र आहय त. तमश अर थवयवसर : भ रत ल सव त त र म ळण य प वष च आपण कय णत य प क रच य अर थव यवसर च सव क र कर र च र णवर र व च रम थन च ल हय त. प ध नम त प ड त न हर र न कय णत ह टय क च म र ग सव क रण य ऐवज मध यम म र ग च अवल ब क ल. क ह द श मध य भ डवलश ह अर थव यवसर हय त, तर क ह द श मध य सम जव द अर थव यवसर हय त. प त य क अर थव यवसर च क ह फ र द आण क ह तय ट असत त. भ डवलश ह अर थव यवसर त उतप दन च स धन ख सग म लकर च असत त. सम जव द अर थव यवसर त उतप दन च स धन सम ज च य महणज च श सन च य म लकर च असत त. णमश अर थव यवसर ख सग आण स म ज क अश दय नह क त त क र य करत. आध न क भ रत च आर थ क व क स स धण य स ठ दय नह अर थव यवसर प क णमश अर थव यवसर ल भ रत न प ध न य द ल. र अर थव यवसर त आपण स त न भ ग द स न र त त. (१) स र वजन क क त : र क त त ल उद य गध द प र णपण सरक रच य णनर तण ख ल व व यवसर पन ख ल असत त. उद., स रक ण स ह त य उतप दन. (२) ख सग क त : र क त त ल उद य गध द प र णपण ख सग उद य जक च य म लकर च असत त. अर थ त त य वर सरक र द खर ख व णनर तण असत. उद., उपभय ग य वसत. (३) स य क क त : र क त त क ह उद य ग ख सग उद य जक च य म लकर च, तर क ह सरक र व यवसर पन ख ल च लवल ज त त. णमश अर थव यवसर स रळ त च लण य स ठ ख सग व स र वजन क क त र त स स व द असण गरज च असत. र व यवसर च एकच उद णदष आह त महणज अध क ध क उतप दन आण मय ठ प म ण वर लय कसहभ ग. र व यवसर त भ डवलश ह व सम जव द अर थव यवसर त ल च गल ग ण एकत आणण य च प रयतन क ल आह. नफ य च प रण, उपक मश लत, णनर मप लन, क लबद ध णनर य जन इत य द गय ष णमश अर थव यवसर त द र लक न च लत न ह. र व यवसर त द शह त ल प ध न य द ण य च प व तत असत. द र घक ल न व क स वर अध क भर द ण य त र तय. स रक ण, श सत र स य धन, श क ण, रसत, र लव, क लव, ब दर आण व म नतळ उभ रण ह क त भरप र भ डवल ग तवण क ल गण र पण फळ म त उश र द ण र आह त. र क त त ख सग उद य जक मय ठ प म ण त प ढ र त न ह त. अश व ळ सरक रल च प ढ क र घ य व ल गतय. वर ल पद धत न णमश अर थव यवसर च प र प व पर न आण प चव णर य क र य जन च सव क र कर न भ रत न व क स च व टच ल स र क ल. १९७३ च य औद य ग क धय रण न व क स च गत व ढल. र ध रण न स र अवजड उद य ग, उद य जक घर ण व परकर र उद य ग र च प भ व आटय क य त आणण आण प द श क व क स च समतय ल स धण र गय ष न प ध न य द ल ग ल. लघ उद य ग, ग र मय द य ग, घरग त उद य ग र च य व क स वर लक द ण य त आल. सहक र क त कड व श र लक द ण य स स र व त झ ल. प चव र ष क य जन भ रत सवत त हय ईपर य त परकर र र जवट न भ रत च प र प र आर थ क य र ण क ल ल हय त. द ररद र, ब क र, लय कस ख य व ढ, न क ष ट र हण म न, श त व 15

25 उद य गध द र च अलप उतप दनक मत तस च ज न, व ज न आण त तज न र स ब ध च म ग सल पण अश ब कट समस य द श समय र हय त य. त य सय डवण य स ठ णनर य जन च गरज हय त. १९५० मध य भ रत सरक रन णनर य जन म डळ च सर पन क ल. प ध नम त प.जव हरल ल न हर ह र म डळ च अधर क हय त. र म डळ न कक र आण ग र म ण व क स, स त ल त उद य ग करण, क म न ज वनम न च तरत द, लय कश ह श स स गत अस आर थ क व क स, णनर य जन च आखण व अ मलबज वण र मध य लय क च सहभ ग आण व यक त च व क स करण र प च वर ष च र य जन तर र क ल. ह र य जन महणज च प चव णर य क र य जन हय र. न य जन च मय भय तत व : एख द द श त ल स धनस मग र च प म णश र व टप व त थ ल मन ष र बळ च र य ग य व पर त य द श त ल जनत च य गरज भ गवण य स ठ झ ल प ह ज ह णनर य जन च सर वम न य तत व आह. य जन च उद द ष ट भ रत च य आर थ क णनर य जन च सर वस ध रणपण उद द ष प ढ लप म ण आह त. (१) र ष ट र य उतपन न त व ढ. (२) म लभ त उद य गध द वर भर द ऊन झप ट य न उद य ग करण घडव न आणण. (३) अन नध न य च य ब बत त द श सव वल ब बन व महण न कक र उतप दन त व ढ घडव न आणण. (४) व ढत य प म ण वर रय जग र उपलबध कर न द ऊन, द श त ल मन ष र बळ च प र प र उपर य ग कर न घ ण. (५) प प आण स पतत र मध ल णवर मत द र करण. (६) वसत च य क मत खसरर प तळ वर ठ वण. (७) क ट बणनर य जन कर न व ढत य लय कस ख य ल आळ घ लण. (८) द ररद रणनव रण कर न र हण म न उ च वण. (९) स म ज क स व च व क स करण. (१०) आर थ क क त सव वल ब करण. पह ल प चव र ष क य जन (१९५१-१९५६) : र र य जन त श त, स म ज क व क स, जलस चन व प रणनर तण, ऊर ज स धन, ग र म ण व छय ट उद य ग, मय ठ उद य ग व खन ज, व हत क व दळणवळण, श क ण, आरय ग य र वर खर च करण य त आल. णनर य जनबद ध आर थ क व क स च प र भरण करण र ह र य जन हय त. द सर प चव र ष क य जन (१९५६-१९६१) : र र य जन त औद य ग कर करण च महत व क क उद णदष स ध य कर र च हय त. द र ग प र, भ ल ई, र ऊरक ल र थ ल पय ल द च क रख न, स द र थ ल र स र णनक खत च क रख न, च ततर जन र थ ल र लव इ ज न च क रख न, प र ब रच आगग ड च य डब य च क रख न, व श ख पट णमच जह ज ब धण च क रख न इत य द प च ड व अवजड उद य गध द च क रख न स र वजन क क त त उभ रण य त आल. श त ल प ण प रवठ करण य स ठ भ क -न गल, द मय दर र स रख प च ड धरण उभ रण य त आल. र र य जन म ळ र ष ट र य उतपन न त व ढ झ ल. भ ल ई प ल द क रख न त सर प चव र ष क य जन (१९६१-१९६६) : र र य जन त उद य ग व कक र व क स च स त लन स ध य कर र च हय त. दरस ल र ष ट र य उतपन न त व ढ घडव न 16

26 आणण, अवजड उद य ग, व हत क व खन ज उद य ग व क स, णवर मत च न र म लन करण आण रय जग र स ध व सत र ह म ख य ह त हय त. त सऱ य प चव णर य क र य जन न तर त न एकव णर य क र य जन (१९६६ त १९६९) ह त घ ण य त आल य. र क ळ त त व र द ष क ळ च स मन कर व ल गल. च नच आक मण आण प क सत नश र द ध र म ळ व क स च य क म प क स रक ण कड व द ष क ळ न व रण कड सरक रल अध क लक द व ल गल. र गय ष म ळ भ रत च य अर थव यवसर वर फ र त ण पडल. च थ प चव र ष क य जन (१९६९-१९७४) : र र य जन च उद णदष ठरवत न भ रत सव वल ब बन व, म लभ त उद य ग च सरक रन व क स कर व, आर थ क व क स च व ग व ढ व आण सम जव द सम जरचन न र म ण करण य कड लक प रव व अस ठरवण य त आल. र र य जन च य क ळ त द श त ल १४ प म ख ब क च र ष ट र य करण करण य त आल. ह र य जन अप क इतकर र सव झ ल न ह. च थ य र य जन क ळ त ब गल द श र द ध च पर ण म भ रत र अर थव यवसर ल सहन कर व ल गल. न र व स त वर ल खर च सहन कर व ल गल. सरक र नय कर च पग रव ढ, र लव कर मच र व तनव ढ, आ तरर ष ट र य ब ज र त ल प टट य लच व ढत भ व र म ळ भ रत र अर थव यवसर ल धक सहन कर व ल गल. प चव प चव र ष क य जन (१९७४-१९७९) : गर ब द र कर न द श आर थ कद ष ट य सव वल ब बनवण य च प म ख उद णदष ड ळ य समय र ठ व न ह र य जन तर र करण य त आल. र र य जन त र ष ट र य उतपन न त व ढ करण, मय ठ प म ण वर रय जग र उपलबध कर न द ण, श क ण, सकस आह र, प ण य च य प ण य च प रवठ करण, व द कर र उपच र च य स व ध ग र म ण भ ग ल प रवण, ग र म ण भ ग त व जप रवठ व दळणवळण च स धन प रवण य स ठ रसत ब धण, सम जकल य ण च य र य जन व य पक प म ण वर र बवण, कक र व क स घडव न आणण, म लभ त उद य गध द व ढवण, अन नध न य व इतर ज वनय पर य ग वसत च खर द एक ध क र पद धत न कर न त य स र वजन क व तरण व यवसर द र गर ब न र सत क मत त प रवण अश उद णदष नम द करण य त आल आह त. प चव य प चव णर य क र य जन च य क ळ त द ररद रणनव रण व रय जग र व ढवण शक य झ ल न ह. १९७७ मध य लय कसभ च य न वडण कर मध य क ग र स पक च पर भव झ ल. जनत पक सतत वर आल. नव य सरक रन प चव प चव णर य क र य जन १९७८ च य म र च अख र सम प कर न एणप ल १९७८ प स न स खळ र य जन स र क ल पर त त अपर ठरल. १९८० मध य लय कसभ च य मध यवतष न वडण क हय ऊन क ग र स पक सतत वर आल. र सरक रन स खळ र य जन ब द कर न प नह ज न य पद धत च णनर य जन स र क ल. सह व प चव र ष क य जन (१९८०-१९८५) : र र य जन च भर द ररद रणनम य लन व रय जग र न र म त र वर हय त. र य जन च उद णदष प ढ लप म ण हय त. अर थव यवसर च य व क सदर त लक ण र व ढ करण, गर ब व ब क र र च य प म ण त घट करण, लय क छय ट क ट ब पद धत सव चछ न सव क रत ल अस धय रण ठ व न लय कस ख य व ढ वर णनर तण ठ वण. सह व य प चव णर य क र य जन त प ढ ल क र यक रम र बवण य त आल. * एक खतमक ग र म ण व क स क र यक रम (IRDP) * ग र म ण भ म ह न रय जग र हम क र यक रम (RLEGP) * र ष ट र य ग र म ण रय जग र क र यक रम (NREP) * सल म पय ल द प कलप स तव प चव र ष क य जन (१९८५-१९९०) : र र य जन च भर अन न, रय जग र आण उतप दकत र वर हय त. व क स, आध न कर करण, आतमणनभय रत, स म ज क नर र र वर भर द ण, उतप दन च य त त मध य स ध रण करण, र ष ट र य उतपन न त दरवर ष ५% व ढ करण, अन नध न य च य उतप दन त व ढ 17

27 करण ह र र य जन च उद णदष हय त. र र य जन त प ढ ल क र यक रम स र करण य त आल. * जव हर रय जग र र य जन * इ द र आव स र य जन * दशलक व ह र च र य जन रय जग र न र म त च य द ष न स तव प चव णर य क र य जन महत वप र ण ठरल. आठव प चव र ष क य जन (१९९२-१९९७) : र र य जन त ख सग क त ल व व द ण य त आल. र य जन च व श ष ट य प ढ लप म ण हय त. र ष ट र य उतपन न व ढ च दर ६.५% इतक र खण, लय कस ख य व ढ ल आळ घ लण, क ट ब णनर य जन च य क र यक रम ल उतत जन द ण, प रणमक श क ण च स र वजन क व सत र कर न न रक रत च उच च टन करण. र र य जन त प ढ ल क र यक रम स र करण य त आल. * प ध नम त रय जग र र य जन * मह ल सम द ध र य जन * र ष ट र य स म ज क, आर थ क स ह य य र य जन * मध य नह आह र र य जन * इ द र मह ल र य जन * ग ग कल य ण र य जन. आठव य प चव णर य क र य जन त ख सग क त च महत व व ढल. १९९१ मध य सव क रल ल य उद र व म क त धय रण च प णतणब ब र र य जन त द सत. नवव प चव र ष क य जन (१९९७-२००२) : कक र व ग र म ण व क स र वर र र य जन त भर द ण य त आल. आर थ क व क स च दर व ढवण, प र भ त क त त न कय प सपध य न र म ण करण, परकर र ग तवण कर स ठ अ द य ग क धय रण ल नव द श द ण ह र र य जन च उद णदष हय त. र र य जन त सवणय जर त शहर रय जग र र य जन, भ ग यश ब लकल य ण र य जन, र जर ज शवर मह ल कल य ण र य जन, सवणय जर त ग र मसवरय जग र र य जन, जव हर ग र म सम द ध र य जन, अ तर य दर अन न र य जन, प ध नम त ग र मसडक र य जन इत य द क र यक रम स र करण य त आल. र र य जन त स पर क व यवसर आण स व क त च प गत अप णक त प म ण त स ध य झ ल. ब धक म, दळणवळण र क त त व ढ झ ल. ब क च र ष ट र य करण प ड त न हर आण ल लबह द र श सत र प ध नम त र च य क ळ त भ रत त ल ब णक ग व यवस र ख सग क त च य मक त द र च व यवस र हय त. र ब क उद य ग सम ह च प णतणनणधतव करत हय त य. र ब क च स च लक म डळ उद य ग च व क स व नफ व ढवण य स ठ क र य रत हय त. र ल छ द द ण य स ठ सरक रन १९५५ मध य इखमपररर ल ब क च र ष ट र य करण क ल आण त च र प तर भ रत र सट ट ब क त झ ल. र ब क न अलप वध त आपल य श ख द शभर उघड न श सकर र व क स त महत व च भ म क बज वण य स स र व त क ल. र ष ट र य करण च प शवय भय म : भ रत न सव त त र य ततर क लख ड त णमश अर थव यवसर सव क रल हय त. र य जन र बवत न त ट न र म ण झ ल य स त भर न क ढण य स ठ ब क च र ष ट र य करण हय ण गरज च हय त. र ष ट र य करण झ ल य वर र ब क न म ळण र म ह त आह क त मह? प ध नम त इ द र ग ध र न १९ ज ल १९६९ रय ज १४ ब क च र ष ट र य करण क ल. र त अल ह ब द ब क, ब क ऑफ बडय द, ब क ऑफ इ णडर, ब क ऑफ मह र ष ट, क नर ब क, स ट रल ब क ऑफ इ णडर, द न ब क, इ णडर न ब क, इ णडर न ओवहरस ज ब क, प ज ब न शनल ब क, स ड क ट ब क, र न र ट ड ब क ऑफ इ णडर, र न र ट ड कमण य र ल ब क (र कय ब क), र णनर न ब क ऑफ इ णडर र १४ ब क च सम व श हय त. १९८० मध य आणख सह ब क च र ष ट र य करण करण य त आल. 18

28 नफ सरक र खज न य त जम हय ण र हय त. र च य च जय ड ल लघ व मध यम उद य ग च व क सधय रण र बवण आवश यक हय त. ल लबह द र श सत न अन नध न य ट च ई आण द ष क ळ वर म त करण य स ठ हर तक त च प र य ग ह त घ तल हय त. प ध नम त इ द र ग ध र च य क र य क ळ त क ग र स पक त ल सम जव द व च र न प र त झ ल ल य क ग र स फय रम फ र सय ल सट ॲक न र गट न व य प र ब क च र ष ट र य करण कर व अश म गण क ल. कम य न सट पक च ह र णनणय र ल प ठ ब हय त. व स कलम क र यक रम : १ ज ल १९७५ रय ज प ध नम त इ द र ग ध र न व स कलम क र यक रम च घय र ण कर न व कस त र ष ट च य द श न व गव न व टच ल करण य च य प रयतन च स कलप सय डल. र त ल प म ख तरत द प ढ लप म ण - (१) श त आण शहर भ ग त ल कम ल जम न ध रण, स पतत च सम न व टण, श तमज र न क म न व तन, जलस ध रण र य जन त व ढ करण. (२) क मग र च उद य गक त त सहभ ग, र ष ट र य प ण क ण र य जन आण व ठब ग र म क त करण. (३) करच कव ग र, आर थ क ग नह व तसकर रय खण. (४) ज वन वश यक वसत च दरणनर तण, र शन ग व यवसर त स ध रण करण. (५) ह तम ग क त व क स द र उततम वसतय द य ग न र म त, द र बल घटक च कर जम क त, घरब धण, दळणवळण स व ध, श ळ स ठ श क ण क स ह त य उपलबध कर न द ण. क मग र समसय : ११ ज ल १८५१ रय ज म बईत पह ल क पड ग रण क वसज द वर र न स र क ल. प ढ द दर, परळ, भ र खळ, श वड, प भ द व आण वरळ र थ क पडग रण य स र झ ल य. ह भ ग ग रणग व महण न ओळखल ज ऊ ल गल. ८० च य दशक त क मग र मध य अस तय र न र म ण हय ण य स अन य क त त ल आर थ क पररखसरत क रण भ त क पड ग रण हय त. क ह उद य ग त क मग र च पग र व ढत हय त. त य न बय नसच रक म ज सत म ळत हय त. ग रण क मग र प क त य न ज सत च य स व ध म ळत हय त य. म ह त आह क त मह? मह तम जय त र व फ ल र च सहक र न र र ण म घ ज लय ख ड र च य प रयतन म ळ १ ज न व र १८८२ प स न ग रण क मग र न आठवड त न एक द वस रव व र स ट द ण य त र व अस णनणय र झ ल. १९८१ च य द व ळ त क मग र न २०% बय नसच अप क हय त. क मग र च प णतणनणधतव करण ऱ य र ष ट र य म ल मजद र स घ न म लकवर ग श व ट घ ट कर न, क मग र वर ग ल व शव स त न घ त ८ त १७% वर तडजय ड क ल. बय नसमध ल कप त ह अस तय र च ठ णग ठरल. क ह क मग र ड. दतत स म त र च य कड ग ल. त य न ड. दतत स म त र न न त तव सव क रण य च व न त क ल. ६५ ग रण य मध ल क मग र एकत आल आण दतत स म त स प च न त तव कर ल गल. १८ ज न व र १९८२ रय ज म बईत अड च ल ख क मग र स प वर ग ल. ग रणग वच धडधड थ बल जण म बईच ह दर च ब द पडल. 19

29 म ह त आह क त मह? स स क त कद ष ट य ह लय कन ट य, लय ककल, स ह त य र क त त क मग रवर ग न मय ठ र य गद न द ल ल आह. अणण भ ऊ स ठ, श ह र अमर श ख, श ह र स बळ इत य द अन क लय कश ह र प बय धनक र क र यक रम म ळ लय कप र य हय त. न र र ण स वज, न मद व ढस ळ इत य द कव न श णमक च व सतव दर शन आपल य कव त द र घडवल हय त. म ख यम त ब.अ.र.अ त ल र न ह समस य सय डवण य स ठ णतपक ष य सम त न मल. प ढ ब ब स ह ब भय सल म ख यम त झ ल. क र द न स र सरक र र ष ट र य म ल मजद र स घ श च बय लण कर ल अश भ म क त य न घ तल. ड. दतत स म त र न ह क र द रद करण य च म गण क ल. स प च य स र व त च य क ळ त क मग र न ग व कड न मदत स र झ ल. स र व त ल एकम क न मदत करण क मग र न फ रस अवघड ग ल न ह. व भ ग र सम त य सर पन कर न त य न अन नध न य, मदतन ध र च व टप क ल. ड व य पक न स प ल प ठ ब द ल हय त. स प र ग ळ र ल ल गत च क मग र मध य फ ट प डण य च प रयतन स र झ ल. स प ल ६ मह न प र ण झ ल. क द सरक रन स प कड प र ण द लय क क ल. क मग र न ज ल भरय आ दय लन स र क ल. सपट बर १९८२ मध य मह र ष ट व ध नसभ वर द ड ल ख क मग र च मय च य ग ल. त य च उपर य ग झ ल न ह. स प ल एक वर य प र ण झ ल. एवढ प द र घ क ळ च लल ल ह पह ल च स प हय त. र क ल वध त स म र द ड ल ख क मग र ब क र झ ल. क पड प क प ल एसटरल महत व आल य न म ळ तच ग रण त ल क पड च य खप वर पर ण म झ ल हय त च. म बईत न क पड ग रण य स रत आण ग जर तमध य ग ल य. क द सरक रन १३ ग रण य च 20 र ष ट र य करण क ल. समस य सय डवण य स ठ लव द न मल ग ल पण तय र सव झ ल न ह. नव आर थ क ध रण : आध न क भ रत च य इत ह स त १९९१ स ल महत व च आह. दह व य लय कसभ न वडण क न तर क द त प. वह. नरस हर व प ध नम त झ ल. प.वह. नरस हर व त य न अर थम त ड.मनमय हन स ग र च य सहक र य न भ रत च अर थव यवसर ज गत क अर थव यवसर जय डण य स ठ नव आर थ क धय रण सव क रल. र स ठ भ रत र अर थव यवसर त म लभ त सवर प च बदल घडवल. भ रत र अर थव यवसर ल ज गत क प व ह त आणल. र क ळ त भ रत च आर थ क अवसर ब कट झ ल हय त. प.वह.नरस हर व र च य अगय दर च द खर र च सरक र हय त. र सरक रच य क ळ त चलनव ढ च दर १७ टक हय त. आर थ क व द ध दर १.१ टककर न घटल हय त. आर त स ठ आठवड भर प र ल एवढ च परकर र चलन भ रत कड हय त. परकर र कर ज च परतफ ड करण आण त य वर ल व य ज द ण कठ ण झ ल हय त. म १९९१ मध य च द खर र च य क ळ त सरक रन क ह सय न व क न तर क ह सय न गह ण ट क न पररखसरत आटय क य त आणण य च प रयतन क ल हय त. च द खर र च य अगय दर व शवन थ प त प स ग र च य सरक रन सगळ श तकऱ य न सरसकट कर जम फर द ऊन १० हज र कय ट र पर प क ज सत बय ज अर थव यवसर वर ट कल हय त. क द व र ज य सरक र च एकणतत अ तर गत कर ज च सर ल र ष ट र य उतपन न असल ल प म ण स म र ५५ टक एवढ झ ल. १९८०-८१ मध य परकर र कर ज २३५० कय ट ड लर स हय त. त १९९०-९१ मध य ८३८० कय ट ड लर सपर य त व ढल. र व ळ स भ रत च परकर र चलनस ठ फक त १०० कय ट ड लर स हय त. र ल इर कन क व तवर आक मण

30 कर न त ल च य व ढल ल य क मत च प शवय भ म हय त. भ रत ल परकर र कर ज उभ रण अवघड झ ल. अन व स भ रत र न आपल य परकर र चलन त ल ठ व क ढ न घ ण य स स र व त क ल. उप यय जन : र पररखसरत त न म र ग क ढण य स ठ प.वह. नरस ह र व र न ड.मनमय हन स ग र न अर थम त न मल. ड. मनमय हन स ग र न दय र द र सत उप र र य जन (कर खकटवह म जर स) ड.मनम हन स ग क ल य. पररखसरत बदलण य स स र व त झ ल. त य न परकर र ग तवण कर वरच णनबय ध उठवल. उद य ग क त त ल परव न पद धत १८ उद य ग प रत मर य द त क ल. स र वजन क उद य ग मध ल व ढत तय ट व क र यक षमत लक त घ ऊन स र वजन क क त ख सग उद य ग कर त ख ल क ल. श अर ब ज र वर णनर तण आणण य स ठ १९९२ मध य स ब च (स क य र ट ज ॲणड एकसच ज बय डय आ फ इ णडर ) सर पन क ल. न शनल सट क एकसच जच स गणकर करण करण य त आल. म द च स वट द र करण य स प ध न य द ल. ड. मनमय हन स ग र च य पह ल य अर थम त पद च य क रणकदष त भ रत त ल परकर र ग तवण क व ढल. भ रत न ब क ऑफ इ गल डमध य गह ण ठ वल ल सय न परत भ रत त आणल. द श त ल भ डवलद रवर ग व मध यमवर ग च प ठ ब सरक रल म ळ ल. सरक रन द रस च रक त ख ल क ल य म ळ मय ब इल फय न स व द शभर स र झ ल. ड. मनमय हन स ग र न ज गत क व य प र स घटन च य कर र वर सह कर न ख सग करण, उद र करण, ज गत कर करण र स स र व त क ल. वल य ट र ड ऑर गन यझ शन (ज गत क वय प र स घटन ) : भ रत न १९९५ मध य वलडय ट र ड ऑर गन र झ शन च (WTO) सदस यतव सव क रल. र स घटन च उद प ढ लप म ण हय त - द श -द श मध ल व य प र ख ल करण, आ तरर ष ट र य म क त व य प र ल अडथळ आणण र व भ द भ द करण र क र द, णनबय ध, णनर म व धय रण स प ष त आणण व जगभर त ल व य प र च र तसर बह पक ष य र तण च य म ध यम त न णनर मन करण. WTO अखसततव त र ण य प वष ग ट अखसततव त हय त. जनरल ॲग र म ट ऑन ट र फस अ ड ट र ड ह स घटन आ तरर ष ट र य सतर वर क र य रत हय त. त व य प र णनर मन कर र च. भ रत त WTO स दर भ त परसपरव रय ध टय क च मत हय त. अस अस नह WTO च सदस यतव सव क रण य च णनणय र घ तल. ज गत क व य प र स घटन च य तरत द अन द न, आर तणनर य त, परकर र ग तवण क स रणक त क त, श त, त तज न आण स व र च य श स ब ध त आह त. भ रत सदस य झ ल य प स न व ज, प ण, व हत क, श क ण आण आरय ग य र क त च झप ट य न व य प र करण झ ल. ज गत क व य प र स घटन च य व गव गळ अहव ल न स र द ररद रर र ख ल ल लय कस ख य त घट, ब लम त य मध य घट, प ण य च प ण, स डप ण र ब बतच य सय ईस व ध उपलबधत र त भ रत न स ध रण क ल ल य आह त. ज गत क व य प र स घटन च य म र ग वर भ रत न प ढ दणक ण आश र ई प ध न य व य प र कर र (स उथ एश र प फर श र ल ट र ड ॲग र म ट - SAPTA) क ल. भ रत न स र क द श कर त व व ध वसत च य आर त वर ल णनबय ध उठवल. आर त श लक त सवलत द ल. भ रत र व म क त ख सग व परकर र ग तवण कर ल ख ल क ल. अश र त न आपण सव त त र य ततर भ रत च आर थ क व टच ल अभ य सल. णमश अर थव यवसर त ज गत कर करण अस प व स आपण क ल. प ढ ल प ठ त भ रत च अन य क त त ल प गत प हण र आहय त. 21

31 सव धय य १. (अ) त ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) १९ ज ल १९६९ स ल द श त ल प म ख... ब क च र ष ट र य करण करण य त आल. (अ) १२ (ब) १४ (क) १६ (ड) १८ (२) व स कलम क र यक रम च... र न घय र ण क ल. (अ) प.न हर (ब) ल लबह द र श सत (क) इ द र ग ध (ड) प.वह.नरस हर व (ब) प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. (१) क वसज द वर - पय ल द च क रख न (२) ड.दतत स म त - ग रण क मग र च न त तव (३) न.म.लय ख ड - ग रण क मग र न स ट (४) न र र ण स वज - कव त द र श णमक च य ज वन च दर शन २. (अ) द ल लय सय चन प म ण क त कर. प ढ ल तक प र ण कर. प चव र ष क क ल वध उद द ष ट य जन पह ल ---- श त, स म ज क व क स द सर १९५६-१९६१ औद य ग कर करण त सर ---- णवर मत च न र म लन, रय जग र स ध व सत र, र ष ट र य उतपन न त व ढ... १९६९-१९७४ श सत र स य धन, आरय ग य व क ट बणनर य जन... प चव (ब) ट प ल ह. (१) णमश अर थव यवसर (२) व स कलम क र यक रम ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) सवत त भ रत न णमश अर थव यवसर च सव क र क ल. (२) १९६९ मध य ब क च र ष ट र य करण करण य त आल. (३) णगरण क मग र स प वर ग ल. ४. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) आठव य प चव णर य क र य जन त कय णत क र यक रम स र करण य त आल? (२) द सऱ य प चव णर य क र य जन त कय णत प कलप स र करण य त आल? उपक रम (१) WTO र स घटन च म ह त इ टरन टच य मदत न म ळव - बय धच नह, सदस य द श, उद द ष, क र यक रम इत य द. (२) र ष ट र य कक त ब क स/श ख स भ ट द ऊन त य च य क मक ज च म ह त म ळव. 22

32 ५ श क तणक व टच ल भ रत र श क ण व यवसर त ल म ख य टपप आण र य जन र च रय डक य त आढ व आपण र प ठ त घ ण र आहय त. प रणमक, म ध यम क व उच चश क ण र च व च र र त क ल ल आह. र च य च जय ड ल भ रत त ल क ह प णतणनणधक क त त ल स य धन स सर च आढ व घ तल आह. त य वर न आपण स द शभर त ल श क ण व यवसर च कलपन र ऊ शक ल. भ रत त ल श क ण च प शन क त जट ल आह, र च प णचत आपण स सवत त भ रत त ल पह ल य इ.स.१९५१ च य जनगणन त आल. पह ल य जनगणन त स क रत प म ण १७% हय त. त प ढ लप म ण व ढल. जनगणन वर ष स क रत १९७१ ३४% १९८१ ४३% १९९१ ५२% २००१ ६४% ह प म ण व ढवण ह भ रत सरक रप ढच मय ठ आवह न हय त. र आवह न च स मन करण य स ठ सरक रन अन क उप र र य जन क ल य. प रतमक तशक ण : ६ त १४ वर य गट त ल व द रर य न ज श क ण द ल ज त त य ल प रणमक श क ण महणत त. १९८८ मध य क द सरक रन प रणमक श क ण च प स र व श क ण क दर ज मध य स ध रण करण य स ठ खड -फळ र य जन स र क ल. ह र य जन ऑपर शन बल क बय डय र न व न ओळखल ज त. श ळ च दर ज स ध रण, क म न श क ण क गरज च प र तत करण, स र य ग य अश क म न दय न वर गखय ल य, सवचछत ग ह, दय न श क क प कर एक सत श णक क, फळ, नक श, प र य गश ळ स ह त य, छय ट स ग र थ लर, म द न, क र ड स ह त य र स ठ सरक रन श ळ न न ध उपलबध कर न द ल. र र य जन म ळ प रणमक श क ण व यवसर गत म न हय ण य स मदत झ ल. म ह त आह क त मह? मह र ष ट र ज य च (१९६०) सर पन झ ल य न तर श सन न र ज य कर त इर तत १ल त ७ व च एकस रख अभ य सक म स र करण य च णनणय र घ तल. म बईच य एस.ट.क ल जच प च र य सय यद र ऊफ र च य कड अभ य सक म च मस द तर र करण य च क म सय पवल हय त. १९९४ मध य र र य जन च व सत र कर न १०० प क अध क व द रष स ख य असण ऱ य श ळ मध य एक ज द वर गखय ल व एक ज द श क क च य न मण कर च तरत द करण य त आल. म ल च य श ळ, अन स च त ज त -जम त बह ल असण ऱ य श ळ, ग र म ण भ ग र स प ध न य द ण य त आल. श क कभरत त ५०% ज ग वर खसतर च न मण क करण य च ब धन र ज य सरक रवर घ लण य त आल. १९९४ मध य प रणमक श क ण च य स वय णतकर करण स ठ ज लह प रणमक श क ण क र यक रम (DPEP) स र करण य त आल. मह र ष ट सह स त र ज य त ह उपक म स र झ ल. प रणमक श ळ त म ल च १००% उपखसरत, व द रष गळत रय खण, म ल च श क ण, द व य ग स ठ श क ण, प रणमक श क ण वर स य धन व म ल यम पन, पर य र श क ण, सम जज ग त इत य द उपक म च सम व श र त हय त. व द रर य च र य ग य पय र ण वह व महण न १९९५ मध य मध य नह भय जन र य जन स र करण य त आल. ह जम ल क? १९९१ मध य क रळ र ज य प र णत स क र ठरल. मह र ष ट र ज य प र णत स क र हय ण य स ठ क र उप र र य जन करत र त ल? 23

33 म ह त आह क त मह? त र ब ई मय डक र न ब र ड व कय सब ड र थ श क ण क क र य ल स र व त क ल. आद व स म ल स ठ अ गणव ड स र क ल य. प तर क कक त त न श क ण, क रणश ळ, त णतक व य वस णर क श क ण च प स र करण य स ठ त य न ख प पररश म घ तल. अन त ई व घ र न ठ ण णजलह त ल कय सब ड र थ आद व स च य उन नत स ठ एक स सर सर पन क ल. र स सर ल कय सब ड प कलप महण न ओळखल ज त. आद व स च य श क ण स ठ अन त ई व घ र न प ळण घर, ब लव ड, प रणमक श ळ, प ढ श क ण वर ग, ब लस व क प ण क ण मह व द लर इत य द श क ण क स सर स र क ल य आह त. म धयतमक तशक ण : भ रत सवत त झ ल य वर श क णम त म ल न अब ल कल म आझ द र न श क णक त त आम ल ग र बदल घडव न आणण य च ठरवल. र स ठ व द प ठ श क ण आर य ग न मण य त आल हय त. र आर य ग न म ध यम क श क ण स दर भ त म ल न आझ द एक सवत त आर य ग न मण य च श फ रस क ल. त य न स र १९५२-५३ मध य म दणलर र आर य ग न मण य त आल. र व ळ भ रत त अकर व + प ढच पदव च ४ वर ष णक व ११+१+३ अस ह श क ण च आकक णतब ध हय त. आय ग च क मक ज : आर य ग न म ध यम क श क ण, अभ य सक म च सवर प, श क ण च म ध यम, अध य पन पद धत र च अभ य स कर न श फ रश क ल य. र आर य ग न उच च म ध यम क वग य च स कलपन म डल हय त. स प र ण द शभर त त य व यवसर च अ मलबज वण करण अवघड झ ल. म ह त आह क त मह? मह र ष ट र र जय म धयतमक व उच च म धयतमक तशक ण म डळ : र स सर च सर पन १ ज न व र १९६६ रय ज प ण र थ करण य त आल. इर तत १० व व १२ व च य श ल नत पर क र म डळ म र फत घ तल य ज त त. श क ण स क मण ह म स क म डळ च य वत न प क श त क ल ज त. क ठ र आय ग : १९६४ मध य ड.ड.एस. कय ठ र र च य अधर क त ख ल एक आर य ग न मण य त आल. र आर य ग च य क मक ज त ज.प.न ईक र च मय ल च र य गद न आह. र आर य ग न म ध यम क, उच च म ध यम क ड.ड.एस.क ठ र व व द प ठ सतर वर ल १०+२+३ र आकक णतब ध च प रसक र क ल. १९७२ प स न ह व यवसर अमल त आल. कय ठ र आर य ग न श क ण च एकच र ष ट र य पद धत अस व, म त भ र, ह द व इ ग रज भ र च श क ण त सम व श कर व, श क ण तळ पर य त झ रपण य स ठ न र तर श क ण, प ढश क ण, पत द र श क ण, म क त ज.प.न ईक व द प ठ अस उपक म स चवल. अन स च त ज त - जम त स रख य उप णक त घटक स प ध न य द ण, 24

34 सरक र अ द जपतक त श क ण क खर च वर ल तरत द व ढवण अश श फ रश क ल य. मह र ष ट र ज य न १०+२+३ ह श क ण क रचन १९७२ मध य सव क र न १९७५ मध य दह व च पह ल श ल नत पर क घ तल. क ठ र आय ग न स ग तल ल तशक ण च उद द ष ट तशक ण च आध न क करण ल कश ह च स रक ण व स वर धन तशक ण व उतप कत उच च तशक ण तशक ण च उद द ष ट स म ज क व र ष ट र य एक तम स म ज क, न त क, आधय खतमक मय लय च ज प सन सव त य त र क लख ड त ल तशक ण : भ रत सवत त झ ल य वर १९४८ मध य क द सरक रन ड. सर वपल र ध कक ष णन र च य अधर क त ख ल व द प ठ श क ण आर य ग च णनर क त क ल. आर य ग कड आर थ क अन द न, व द प ठ च दर ज व समन वय ह क म द ण य त आल. क र यपद धत : आर य ग न प चव णर य क पद धत ड.सर वपल र ध क षणन सव क रल. व द प ठ न अन द न म ज र कर न व टप करण य च क र य सरक रच य वत न करण य स स र व त क ल. व द प ठ र श क ण णनर य जन, अभ य सक म त स स तत, श क ण द र र ष ट र य गरज न प ध न य, उच च श क ण च य व व ध र य जन च आखण व अ मलबज वण र गय ष आर य ग करत आह. 25 आर य ग न व द प ठ व क स पररर द सर पण, पदव य ततर अध य पन स ठ प गत अध य पन क द, नव व द प ठ सर पन करण र त मय ल च क र य क ल. भ रत त द रदर शनच आगमन झ ल य वर क णटट व इड क सर म र क र यक रम च आर य ग च य वत न द रदर शनवर न प स रण करण य त आल. म ह त आह क त मह? १९६५ मध य मह र ष ट त कल श क ण च धय रण आखण य स ठ व त कल स सर द र अमल त आणण य स ठ कल स च लन लर च सर पन करण य त आल. श ल र प तळ वर घ तल य ज ण ऱ य ड र इ ग ग र ड पर क च आर य जन करण य च जब बद र र व भ ग न घ तल. न शनल क खनस ऑफ एजय क शनल र सर च अ ड ट र न ग (NCERT) : १ सपट बर १९६१ रय ज द ल र थ र स सर च सर पन करण य त आल. क द सरक रल श ल र श क ण च य ब बत त, सवय कर धय रण स दर भ त आण श क ण क र य जन च य अ मलबज वण त मदत करण ह र स सर च म ख य उद आह. श क णणवर र क स य धन, व क स, प ण क ण, व सत र, श क ण क क र यक रम, श ल र अभ य सक म व प ठ प सतक च प नर रचन र च जब बद र NCERT कड सय पवण य त आल. र स सर न क द र य म ध यम क श क ण म डळ च य सहक र य न श ल र अभ य सक म व प ठ प सतक च न र म त करण य त मध यवतष भ म क बज वल. र ज य श सन स प रणमक व म ध यम क श क ण च य स दभ य त सहक र य व म र गदर शन NCERT न उपलबध कर न द ल. श क क स ठ म र गदर श क, क र य प खसतक, अध य पन प ण क ण, अधर र न-अध य पन त त च व क स, र ष ट र य सतर वर प ज ञ श ध पर क अस उपक म र बवल.

35 NCERT च य धतष वर सर व र ज य त SCERT ह स सर सर पन करण य त आल. मह र ष ट र ज य स ठ मह र ष ट र ज य श क ण क स य धन व प ण क ण पररर द (MSCERT) ह स सर १९८४ स ल प ण र थ सर पन करण य त आल. प रणमक श क ण च दर ज उ च वण, श क क स ठ स व तर गत प ण क ण, अभ य सक म व म ल यम पन र ब बत प ण क ण द ण, व द रर य न दह व व ब र व पर क न तर कय णत व य वस णर क अभ य सक म न वड व र च म र गदर शन करण इत य द श क ण क क म ह स सर करत. र स सर ल व द प णधकरण र न व न स बय धण य त र त. ज वन श क ण ह म स क र स सर म र फत प क श त क ल ज त. म ह त आह क त मह? मह र ष ट र ज य प ठ प सतक न र म त व अभ य सक म स य धन म डळ (ब लभ रत ) र स सर च सर पन २७ ज न व र १९६७ रय ज प ण र थ झ ल. इर तत १ ल त १२ व पर य तच य श ल र व द रर य स ठ प ठ प सतक तर र करण य च क म ब लभ रत करत. मर ठ, ह द, इ ग रज, उर द, कन नड, स ध, ग जर त, त ल ग र आठ भ र मध न प ठ प सतक तर र क ल ज त त. णक य र ह व द रर य स ठ च म स क ब लभ रत प क श त करत. र ष ट र य श क तणक ध रण १९८६ : र धय रण न स र सम ज च य बदलत य गरज लक त घ ऊन प रणमक, म ध यम क व उच च म ध यम क श क ण त म लभ त सवर प च बदल घडवण य त आल. र धय रण त सर व र ज य कर त क म न एक र ष ट र य अभ य सक म स च त करण य त आल. त य त भ रत त ल सर व व द रर य न सम न श क ण क स ध उपलबध वह व अश अप क आह. प त य क र ज य त ल त य च य स स क त क, भ गय णलक व ऐत ह स क गरज न स र र ष ट र य अभ य सक म त लवच कत आणण य स व व द ल ल आह. र ष ट र य श क ण क धय रण १९८६ च पर ण मक रक अ मलबज वण हय ण य स ठ र ष ट र य सतर वर तर र करण य त आल ल य कक णतक र यक रम वर आध र त प रणमक श क ण अभ य सक म १९८८ तर र करण य त आल. म ह त आह क त मह? क मत तधखठ त प रतमक तशक ण अभय सक रम १९९५ : प रणमक श क ण अभ य सक म १९८८ क र य खनवत हय त असत न च र ष ट र य सतर वर क म न अधर र नक मत णनखशचत करण य स ठ ड. आर. एच. दव र च य अधर क त ख ल सम त गठ त करण य त आल. दव सम त न भ र, गण त व पर सर अभ य स र णवर र स ठ इर तत प चव पर य तच य क म न अधर र न क मत च तक त व कस त क ल. त य मध य एक च इर तत मध ल क मत कय णत य क म न व कस त वह व य त ह दर शवल हय त. उपग रह व पर : १९७५ मध य श क ण क क रण स ठ उपग रह च व पर करण स ध य करण य त एजय स ट उपग रह भ रत न र म ळवल. इस र च श सतज एकन थ च टण स र न र त महत व च भ म क बज वल. 26

36 सप स ॲखल क शन स टर र अहमद ब द र थ ल अ तररक उपर य ग क द च य न त तव ख ल स ईट (स ट ल ईट इनसटट क नल ट णलखवहजन एकसणपर म ट) ह श क ण क क रण स ठ प र य ग करण य त आल. उपग रह द र श क णप ण ल ह कलपन र थ न प ढ आल. र उपक म त अम र क न भ रत ल मदत क ल हय त. र त नच ग र म ण भ ग त दजज द र श क ण च सय र करण शक य झ ल. इ द र ग ध र ष ट र य म क व द प ठ : द श त ल सर वस म न य च य घर त ज नग ग न ण य स ठ र म क त व द प ठ च सर पन करण य त आल. स र क त र ष ट स घ न १९७० ह वर य ज गत क श क ण क वर य घय णर त क ल हय त. र च वर ष भ रत सरक रच श क ण व सम जकल य ण ख त, म ह त व प स रण ख त, व द प ठ अन द न आर य ग व र न स क र च य स र क त णवद म न म क त व द प ठ र णवर र वर नव द ल र थ चर च सत घ ण य त आल. र चर च सत त न म क त व द प ठ सर पन करण य च कलपन प ढ आल. १९७४ मध य सरक रन प.प र थस रथ र च य अधर क त ख ल एक सम त न मल. त य च य स चन न स र व श फ रश न स र २० सपट बर १९८५ रय ज म क त व द प ठ आक र स आल. प ध नम त इ द र ग ध र च न व व द प ठ ल द ण य त आल. ज णय न घय. मह र ष ट मध य र व तर व चवह ण मह र ष ट म क त व द प ठ न श क र थ १९८९ स ल सर पन करण य त आल. र म क त व द प ठ ब बत आ तरज ल च य (इ टरन ट) मदत न म ह त कर न घ य. र म क त व द प ठ त ज य न औपच र क पद धत त मह व द लर न श क ण घ त आल न ह त य न प व श स ठ प तत, वर व अन य अट मध य स ट द ण य त आल. व द प ठ न १९९० मध य आक शव ण व द रदर शनच य म ध यम त न द क -श व य 27 पद धत न द रसर श क ण क र यक रम स र क ल. व द प ठ न व व ध श ख मध न एक हज र ह न अध क अभ य सक म र बवल. द श त ५८ प ण क ण क द, परद श त ४१ क द सर पन कर न व द प ठ न श क ण च सय र क ल. स श धन स सर - व ज न सव त त र य ततर क ळ त द श त व ज णनक स य धन ल च लन द व व त य स य धन च ल भ सव य पर य त पय हच व त महण न १९५० मध य क खनसल ऑफ स र ट फ क अ ड इ डस ट र यल र सर च र स सर च सर पन झ ल. पद र थव ज न, रस र न, अ र ध, अन नप णक र, ख णक म अश क त त स य धन स र झ ल. र स सर मध ल स य धन च ल भ भ रत त ल उद य ग न वह व महण न औद य ग क स सर बरय बर कर र करण य त आल. त य म ळ भ रत च आर त कम हय ऊन परकर र चलन च बचत झ ल. र स सर न म लभ त स य धन ल च लन द ल. उच च श क ण स ठ परद श त ग ल ल य व द रर य न भ रत त परत र ण य स ठ र स सर च य प र य गश ळ न महत व च भ म क बज वल. र स सर न मतद न कर त बय ट ल ल वण य त र ण र श ई, ह वत प, हतत रय ग, क षयरय ग र वर ल और ध, प ण श द ध करण त तज न, ब ब उतप दन क ळ त कप त र गय ष क ल य. ड एनए णफ गर णप णट ग त तज न भ रत त सवय प रम व परण, अ दम न त ल आद व स च जन कर र अभ य स कर न त य जम त स ठ हज र वर ष ज न य आह त ह स द ध करण, भ क प च आग ऊ स चन म ळवण इत य द गय ष र स सर न क ल य. कड न ब च कर टकन शक महण न व पर करण, जखम बर करण य स ठ हळद च व पर, त दळ च य ज त स दभ य त ल सव णमतव (प ट ट) र गय ष मध य CSIR र स सर न महत व च भ म क बज वल. भ रत र पर पर गत ज न च ड ज टल कय तर र कर न तय आठ आ तरर ष ट र य भ र मध य CSIR न उपलबध कर न द ल.

37 गण त : तम ळन ड मध ल न शनल इणनसटट य ट फ र र सर च इन द म थ म ट कल ॲणड फ ज कल स र नस ह स सर १९६२ मध य सर पन झ ल हय त. गण त णवर र त ल सवद च च स य धन ल र स सर न च लन द ल. स गणक : १९६९ मध य आपण सवद श बन वट च स गणक तर र क ल. इ णडर न सट णटखसटकल इणनसटट य ट आण ज दवप र व द प ठ र न स र क तपण आर एसआर ज र ह द श बन वट च पह ल स गणक तर र क ल. ट ट कनसलटनस सखवहय स स अर थ त ट स एस र क पन ल १९७४ मध य अम र क त न स फटव अर न र म त क त त ल क त ट म ळ ल आण भ रत त स फटव अर उद य ग च स र व त झ ल. स गणक म ळ श सत र स य धन च व ग व ढल. १९८७ मध य अम र क न भ रत ल मह स गणक द ण य स नक र द ल. र ज व ग ध सरक रन सवत च मह स गणक व कस त करण य च णनणय र घ तल. १९८८ मध य क द सरक रन प ण र थ स टर फ र ड वहलपम ट ऑफ ॲडवह नसड क मपर णट ग (स ड क) र स य धन स सर च सर पन क ल. १९९१ मध य ड.व जर भटकर र च य न त तव ख ल परम-८००० ह मह स गणक तर र क ल. भ भ ॲट म क र सर च स टर (BARC) : र स सर न नर खक अर फ ज कस, स ल ड सट ट फ ज कस, सप क ट र स क प क म कल अ ड ल ईफ स र नस स अश व व ध णवर र त मय ल च स य धन क ल. अण भट न र म त स ठ श सतज न प ण क ण द ण य स ठ ट र न ग सक ल क ढण य त आल. अभ य तत क आयआयट : १९५१ मध य पखशचम ब ग लमध ल खरगप र र थ भ रत त ल पह ल इ णडर न इणनसटट य ट ऑफ ट कन ल ज (IIT) र स सर च सर पन करण य त आल. भ रत त अणभर णतकर च य सर व श ख मध ल उच च व प गत श क ण उपलबध हय ऊन द श च गरज भ ग व ह र स सर च उद हय त. 28 पवई (म बई), च न नई, क नप र न तर नव द ल र थ ल अणभर णतकर मह व द लर च आर आर ट मधर र प तर करण य त आल. र स सर च य उभ रण कर त स व ह एत रश र, अम र क, जर मन आण र न स क र न मदत क ल. भ रत त ल आर आर ट र स सर ल स व यतत व द प ठ च दर ज द ऊन ब.ट क व एम.ट क अभ य सक म स र करण य त आल. प व श पर क द र प व श आण म फक श लक व व द रर य स ठ आरक ण ह आर आर ट र स सर च व श ष ट य आह. १९७०-८० च य दशक त र स सर त ल व द रष मय ठ प म ण त परद श ज ऊ ल गल. र म ळ ब न ड र नच समस य (महणज उच चश णक त व द रष क र मसवर प परद श त ज ण ) न र म ण झ ल. १९९० न तर म त ह पररखसरत बदलल. १९९४ मध य ग व ह ट (आस म), २००१ मध य र रकर र थ आर आर ट र स सर च सर पन करण य त आल. इ ड यन इतनसटट य ट ऑफ म न जम ट (IIM) : आर आर ट मध न उच च दर ज च अणभर त तर र हय ऊ ल गल य वर क शल दर ज च व यवसर पक घडवण य स ठ क द व ग जर त र ज य सरक रन अहमद ब द र थ र स सर च सर पन क ल. अम र क च य ह र वर ड ब झन स सक ल र स सर न वर ल स सर च य उभ रण त मदत क ल. कय लकत, ब गलय र, लखन, कय णझकय ड, इ द र आण श ल ग र थ इ णडर न इणनसटट य ट ऑफ म न जम ट (IIM) र स सर सर पन करण य त आल य. म ह त आह क त मह? फ लम अ ड ट णलखवहजन इणनसटट य ट ऑफ इ णडर र स सर त णचतपटन र म त स दर भ त ल श क ण म ळत. द गद य न, स कलन आण अभ नर अश णचतपट श न गड त असण ऱ य सर वच गय ष च श सत द ध प ण क ण द ण य च सय र र स सर त झ ल. प ण य त ल प भ त फ लम क पन च व रस र स सर ल म ळ ल.

38 न शनल इतनसटट य ट अ फ ड झ ईन (NID) : १९६१ मध य अहमद ब द र थ औद य ग क आर खन (इ डस ट र यल ड झ र णन ग) र णवर र च श क ण द ण य स ठ र स सर च सर पन करण य त आल. र स सर न १९६३-६४ मध य ब स क ड झ इन, ग र फ क ड झ ईन, वसत च ड झ इन, खवहज य अल कम य न क शन ह अभ य सक म स र क ल. र स सर न आक शव ण स च (टट खनझसटर), गणकर त (क लक य ल टर) र वसत च आर खन (ड झ इन), इ णडर न एअरल इनस व सट ट ब क र च बय धच नह तर र करण ह क म क ल आह त. स श धन स सर - व द क क त सव त त र य ततर क लख ड त व द कर र क त त ल स य धन स ठ १९४९ मध य भ रत र व द कर र अन स ध न पररर द च (ICMR) सर पन झ ल. र स सर वर द श त ल व द प ठ, व द कर र मह व द लर, श सकर र व ब गरश सकर र स य धन स सर र न स य धन स ठ सहक र य, म र गदर शन व आर थ क स ह य य उपलबध कर न द ण य च जब बद र द ण य त आल. व व ध रय ग वर स य धन करण र २६ क द द शभर त स र झ ल. र स सर च य स य धन म ळ क षयरय ग व क ष रय ग वर णनर तण म ळवण शक य झ ल. र च क त त ल प गत व द कर र श क ण व स य धन ल च लन द ण य स ठ ऑल इ णडर इणनसटट य ट ऑफ म ड कल स र नस स (AIIMS) र स सर च सर पन झ ल. र स सर वर व द कश सत च य पदव व पदव य ततर अभ य सक म च य श क ण च जब बद र ट कल ग ल. व द कश सत च य बह त श श ख मध ल पदव व पदव य ततर श क ण च य स व ध असल ल मह व द लर, स य धन च य च गल य स व ध, स सजज स र वजन क इखसपतळ ह र स सर च प म ख व श ष ट य हय त. सर वस म न य न म फक दर त व द कर र उपच र उपलबध कर न द ण, पर च र क च य प ण क ण स ठ सवत त मह व द लर, ह दर णवक र, म द व क र व न तणवक र वर उपच र करण य स ठ स पर सप ल ट क द र स सर न क ढल. सरक रन 29 व द कर र क त च अध क व क स करण य स ठ १९५८ मध य म ड कल क खनसल ऑफ इ णडर र स सर च प नर गठन क ल. र स सर वर व द कर र श क ण च य ग णवतत च न कर णनखशचत व द खर ख आण तप सण च जब बद र ट कल. म ह त आह क त मह? आर वज द, न सगद पच र, र न न व हय णमओप थ र च क तस पद धत मध य स य धन व व क स घडव न आणण य स ठ १९६९ मध य स ट रल क खनसल फ र र सर च इन इ णडर न म ड स न अ ड हय णमओप थ र स सर च सर पन करण य त आल हय त. १९७९ मध य र स सर च व सर जन कर न त न नव य स सर सर पण य त आल य. (१) स ट रल क खनसल फ र र सर च इन र न न म ड स न (२) स ट रल क खनसल फ र र सर च इन हय णमओप थ (३) स ट रल क खनसल फ र र सर च इन र य ग अ ड न चर क य अर. र स सर कड त य त य च क तस पद धत न स र व व ध रय ग वर स य धन, च चण य, और ध च य प म ण करण च जब बद र सय पवण य त आल. कर कर ग तशक ण : ॲडवह नसड स टर फ र ट र टम ट, र सर च अ ड एज य क शन इन क नसर ह ट ट म मय ररर ल स टरच श ख आह. कर करय ग वर ल उपच र, स य धन आण कर करय ग स ब ध च य श क ण स ठ र ष ट र य सतर वर ल क द महण न ह स सर क र य रत आह. स श धनस सर - क ष भ रत त कक र क त त ल स य धन १९०५ मध य स र झ ल. भ रत र कक र स य धन स सर ल (इ णडर न ॲग र कलचरल र सर च इणनसटट य ट) १९५८ मध य व द प ठ च दर ज द ण य त आल. कक र क त च

39 व क स, स य धन, स सजज प र य गश ळ, म द श सत, कक णर सत, आर थ क वनसपणत सत इत य द व भ ग द र व द प ठ च क र य स र झ ल. र स सर च य नव द ल र थ ल म ख य लर त ग र थ लर आह. ह ग र थ लर द श त ल सव य त मय ठ कक र णवर र क ग र थ लर आह. गह, कडध न य, गळ त च प क, भ ज प ल अश अन क गय ष वर स य धन स र झ ल. र स सर च सव य त महत व च क मग र महणज एक वर य त एक ह न अध क प क घ ण य च य पद धत णवर र म लभ त स य धन र थ स र झ ल. र च फ र द श तकऱ य न झ ल. प ढ ल प ठ त आपण मह ल णवर र च क र द, खसतर च र य गद न, अन य द र बल घटक च य स दर भ त श सन च भ म क र णवर र अभ य स करण र आहय त. १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) परम-८००० ह मह स गणक तर र करण र श सतज - (अ) ड.व जर भटकर (ब) ड.आर.एच.दव (क) प.प र थस रथ (ड) वर लप कर कय ण ह न ह. (२) ज वन श क ण ह म स क... र स सर म र फत प क श त क ल ज त. (अ) ब लभ रत (ब) व द प णधकरण (क) व द प ठ श क ण आर य ग (ड) मह र ष ट र ज य म ध यम क व उच च म ध यम क श क ण म डळ (३) आर.आर.ट. ह श क ण क स सर प ढ ल क त त ल श क ण द ण य स ठ प णसद ध आह. (अ) कक र (ब) व द कर र (क) क शल दर ज च व यवसर पक (ड) अणभर णतकर २. द ल लय सय चन प म ण क त कर. (१) भ रत त ल श क ण क क त त ल प ढ ल व यक त व त य च य क र य स ब ध तक त प र ण कर. वयक क र य भ रत च पह ल श क णम त व द प ठ श क ण आर य ग च अधर क प.सय यद र ऊफ कय सब ड प कलप (२) न शनल क खनसल ऑफ एज य क शनल र सर च अ ड ट र न ग र स सर च म ह त आ तरज ल च य स ह य य न म ळव व त म ह त ओघ तकतर च य सवर प त ल ह. सव धय य 30 ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) ज लह प रणमक श क ण क र यक रम स र करण य त आल. (२) NCERT च सर पन करण य त आल. (३) भ रत र कक र स य धन स सर द र श तकऱ य न फ र द झ ल. ४. ट प ल ह. (१) इ द र ग ध र ष ट र य म क त व द प ठ (२) कय ठ र आर य ग (३) भ भ ॲटय णमक र सर च स टर (४) ब लभ रत ५. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) खड -फळ (ऑपर शन बल क बय डय ) र र य जन त कय णत य उपक म च सम व श हय त? (२) त च य व क स त कक र व द लर / मह व द लर कय णत भ म क बज वत त? (३) भ रत च य व द कर र क त त ल प गत व व ध उद हरण च य स ह य य न सपष कर. (४) त मच य श ळ त आर य णजत करण य त र ण ऱ य श ल र आण सहश ल र उपक म णवर र म ह त ल ह. उपक रम त मच य श ळ त व ज न म ळ व आर य णजत कर. त य त न प ण श द ध करण ब बत ज ण व ज ग त स ठ प रयतन कर.

40 ६ मह ल व अनय द र बल घटक च सक म करण सव त त र लढ त खसतर न मय ठ प म ण त भ ग घ तल हय त. सव त त र य ततर क ळ तह खसतर च र य गद न सर वच क त मध य महत वप र ण आह. त य च अभ य स आपण र प ठ त करण र आहय त. तस च खसतर च य आण अन य द र बल घटक च य स दर भ त ल क यद य च अभ य स करण र आहय त. ह म ह त कर न घय. दरहज र प र ष म ग खसत य च प म ण अ.क र. जनगणन वर ष खसत य च प म ण १. १९५१ ९४६ २. १९६१ ९४१ ३. १९७१ ९३० ४. १९८१ ९३४ ५. १९९१ ९२७ ६. २००१ ९३३ दरहज र प र र म ग खसतर च प म ण क घटत आह र क रण च य ध घ य. भ रत त ल खसतर च य पररखसरत च अभ य स करत न अस लक त र त, कर त य च य अन क समस य च म ळ प र र च य म नस कत त दडल आह. आज आपण एकव स व य शतक त आलय तर र प र र म नस कत त न आपल स टक झ ल ल न ह. मह तम ग ध ज च य तत वज न वर व शव स ठ व न स र झ ल ल य भ द न चळवळ त व नय ब न सत शक त च उपर य ग क ल. सत क र य कर त य भ रतभर भ द न च व च र घ ऊन ग ल य. न ज मश ह व सर ज म व यवसर ल आवह न द ण ऱ य त ल गण त ल श तकऱ य च य म क त लढ त खसतर च सहभ ग लक ण र हय त. ह भ ग व ठब ग रम क त झ ल य न खसतर च र स कट त न म क तत झ ल. सत शक च आव षक र : ज वन वश यक वसत च 31 ट च ई आण मह ग ई र च सर व ध क स मन करण ऱ य खसतर न १९७२ मध य मह र ष ट त आपल स घट त त कद द खव न द ल. सम जव द न त य म ण ल गय र र च य न त तव ख ल म बईत मह ल न ल टण मय च य क ढल. ऐन द व ळ त त ल, त प, स खर, रव, म द र वसत म ळत नवहत य. र क ल मह ग झ ल हय त. र म ळ मह ल न एकत र ऊन ह त त म ण ल ग र ल टण घ तल आण म र च क ढल. र आ दय लन ल र म ळ ल आण मह ल च य स म ह क शक त च आव ष क र जनत ल समजल. च पक आ द लन : सत क त च व ध र क अ व ष क र १९७३ च य च पकय आ दय लन त द स न आल. ह म लर च य प र रर असण ऱ य ज गल त ल झ ड व य प र उद स ठ मय ठ प म ण वर तय डल ज ण र हय त. र व रय ध त च णडप स द स दरल ल बह ग ण भट व स दरल ल बह ग ण र न आ दय लन क ल. खसतर न ह त त ह त घ ल न व क भय वत फ र धरण य च त त अवल बल. व क तय ड हय ऊ नर महण न ज गल त ल झ ड न म ठ म र न त य च बच व करण अस आ दय लन च सवर प असल य न त य ल च पकय आ दय लन महणत त. आ दय लन त खसतर न मय ठ प म ण त सहभ ग घ तल. र पर सर त ल कक र अर थव यवसर त मह ल च व य पक सहभ ग हय त.

41 ग र द व र क र य कतष न खसतर मध य ज ग त क ल. त य न स द श द व, बचन द व र च मदत म ळ ल. मद प नव र ध आ द लन : १९९२ मध य आ ध र प द श त मद प न- ग र द व व रय ध चळवळ स र झ ल. प ढ त य ल व व ध र ज य मध य च गल प णतस द म ळ ल. मद प न च य व यसन म ळ घर त ल कर त प र र अक ल म त य प वल य स घर त ल अन य सदस य वर स कट ओढवत. र च सर व ध क फटक खसतर न बसतय. द र म ळ द :ख, द न य र च स मन कर व ल गतय. र आ दय लन ल आ ध र प द श त ल अरक व रय ध आ दय लन उपर य ग पडल. आ ध र प द श त सरक र धय रण म ळ अरक (सर णनक द र ) व क त य न ग वय ग व द क न उघडल. ग वय ग वच गर ब, कष कर जनत द र च य आह र ग ल हय त. अश तच र ज य त स क रत क र यक रम ख ड प ड त र बवल ज त हय त. र क र यक रम त स त म कथ (स त च ग ष ट) स ग तल ज र च. स त ग वकऱ य त ज ग त न र म ण कर न द र ल कश अटक व करत ह र कथ त स ग तल हय त. १९९२ मध य आ ध र प द श त ल न ल ल र णजलह त ल द ब ग ट ग व त त न तर ण द र च य नश त एक तळ त ब ड न मरण प वल. र घटन च य न म तत न ग व त ल मह ल एकत आल य. त य न अरक व क र च द क न ब द प डल. ह ब तम सर णनक वर तम नपत त छ प न र त च ग वय ग व त च पर ण म झ ल. र ज यभर आ दय लन पसरल य न सरक रन द र व क र व रय ध त कडक धय रण सव क रल. आ तरर ष ट र य मह ल वर ष : स र क त र ष ट स घ न १९७५ ह आ तरर ष ट र य मह ल वर य महण न घय णर त क ल हय त. श तत, व क स आण सत -प र र सम नत ह र क र यक रम च णतस त हय त. 32 भ रत सरक रन १९७५ मध य ड. फ लर ण ग ह र च य अधर क त ख ल मह ल आर य ग च सर पन क ल. खसतर च स म ज क सर न, त य च दर ज, खसतर स दर भ त ल घटन तमक तरत द च पर ण म तस च खसतर च श क ण व त य च टक व र, श क ण म ळ त य च झ ल ल व क स, नय कर करण ऱ य खसतर च य अडचण, खसतर च रय जग र स दर भ त ल वर तम न पररखसरत, त य च व तन ड.फ लर णय ग ह (प र र च य त लन त) सत -प र र प म ण, जनम-म त य दर, खसतर च भ म क अश सवय कर म द द च य आध र प हण करण य त आल. र सगळ प शवय भ म च व च र कर न मह र ष ट त १९७५ मध य सत म क त स घर य सम त च य वत न खसतर स ठ र ज यव य प पररर द झ ल. सर वच क त त ल खसतर च र पररर द त सहभ ग हय त. १९७८ मध य सम त च ज ह रन म प णसद ध झ ल. ल गभ द, ज त भ द, वर णभ द र असम न घटक च य व रय ध त स घर य छ डण य च धय रण ठरल. र त नच सत म क त च ललक र ह ग तस ग रह, जर य त मह पस कर र च म लग झ ल हय ह पथन ट य, प रक ललक र ह म खपत अस उपक म स र झ ल. १९७७ मध य स द म न र व र न सर पन क ल ल प ण य त ल सत म क त आ दय लन सम त, ब र ज ह द म स क, और ग ब दमध य सत उव च, म त ण, सत अनर र णवरय ध म च, कय लह प रमध य मह ल दक त सम त, न श कमध य मह ल हक, ल त रमध ल न र प बय धन म च अस गट तर र झ ल. मह र ष ट भर ह ड व रय ध स रक ण सम त य सर पन झ ल य. ध ळ शहर त सत अत य च रव रय ध पररर द आर य णजत करण य त आल हय त. व द ब ळ र च न र समत म च आण म ळ न स ऱ य जण ह णनर तक ल क, सम जव द

42 मह ल सभ, क णतक र मह ल स घटन र च ह क र य सत प शन च य स दर भ त महत व च ठरल. मह र ष ट त ल रय जग र हम र य जन न सत सबल करण स मदत क ल. प णमल द डवत र न द ल त १९७६ मध य मह ल दक त सम त सर पल. आ ध र प द श, तम ळन ड, क रळ, ओड श, मधर प द श, उततरप द श, प ज ब र र ज य त न र सम त च य प तम द डवत श ख न घ ल य. कम य न सट पक न अख ल भ रत र जनव द मह ल स घटन १९८० मध य सर पन क ल. र स घटन च य श ख भ रतभर क ढण य च प रयतन क ल ग ल. स घटन न ह ड, सत भ र णहत य, क ट ब क अत य च र र प शन वर स घर य छ डल. व व ध प तळ वर सत प शन वर स य धन स र झ ल. भ रत त ल पह ल मह ल व द प ठ श मत न थ ब ई द मय दर ठ करस मह ल व द प ठ, म बई, ट ट सम ज व ज न स सर, म बई, स णवत ब ई फ ल प ण व द प ठ, प ण, श व ज व द प ठ, कय लह प र र थ सत अभ य स क द सर पण य त आल. आलय चन व द ष र क द न स द ध र प शन महत व च भ म क बज वल. खसत य चय स दर भ त ल क यद : १९५२ च य क र द न स र भ रत सरक रन ह द खसतर न पय टग च अध क र द ल. वड ल च य स पतत त व ट द ण य त आल. सत धन वर त च अध क र न र म ण झ ल. बह पखतनतव स प ष त र ऊन प र र प म ण च खसतर न ह घटस फ ट च अध क र द ण य त आल. प ढच य दशकभर त खसतर च य स दर भ त एक प ऊल प ढ ट कण र क र द झ ल. ह ड प णतब धक क र द १९६१ अन वय ह ड घ ण अथव म गण ह फ जद र सवर प च ग नह ठरवण य त आल. ह ड प र च न र म लन कर न स म ज क चळवळ ल प र तस हन 33 द ण य त आल. र क र द म ळ ह ड स रख य अणनष प र म ळ खसतर न हय ण र त स कम झ ल. त य प ढ खसतर न ब ळ तपण च स ट म ळव न द ण र प स त स व ध अणधणनर म (म टर न ट ब न फ ट ॲकट - १९६१) ह क र द अखसततव त आल. र क र द न खसतर न ब ळ तपण स ठ रज म ळवण य च अध क र म ळ ल. ह ड प र चय व र ध त ज ग त : भ रत त ह ड ब द क र द असल तर वर तम नपत त न स वय प क करत न पदर प ट न मह ल च म त य, ध ण ध त न प र घसर न व ह र त पड न सत च म त य अश ब तम य र त. र च य खय लवरच य च कश त ह ड ह च क रण क त तर व ळ प ढ आल हय त. पय णलस, प सन, नर र व यवसर र च य भ म क समय र आल य. र त न ज ग त घडल. र म ळ १९८४ मध य ह ड ब द स ध रण क र द अखसततव त आल. १९८८ मध य २२०९ खसतर, १९९० मध य ४८३५, १९९३ मध य ५३७७ खसतर ह ड बळ ठरल य. र आकड व र वर न आपण स र प शन च त व रत लक त र ईल. क ट ब क नय य लय (१९८४) : व व ह स दर भ त ल व द, स स र क समस य व त य त न न र म ण हय ण र प शन, पय टग, एकल प लकतव, व भक त र हण, अपत य च स गय पन व म लकर अश क ट बव यवसर न गड त व द च सय डवण क करण य स ठ क ट ब क नर र लर सर पन करण य त आल. र नर र लर त स क, प र व तप सण य प क स म जस य आण वक ल ऐवज सम पद शक न प ध न य द ण य त आल. प करण व ग न पण न य य य पद धत न सय डवण य वर भर द ण य त आल. प टग ब बतच खटल (१९८५) : एख द व व ह त मह ल ल त च य नवऱ य न घटस फ ट द ल य वर त च य उदरन र व ह च स धन महण न त ल दरमह ठर व क रक म नवऱ य न द ण र ल पय टग अस महणत त. सवद च च नर र लर त मय हममद अहमद ख न व र द ध श हब नय ब गम खटल य त श हब नय

43 र स पय टग म गण य च अध क र आह अस णनणय र नर र लर न द ल. म त ध र म क स घटन न र व र द ध गद रय ळ क ल. पर ण मत स सद त म खसलम व म न ॲकट (प र ट क न ऑफ र ईट स ऑन ड र व ह र स) स मत झ ल. सत प त ब धक क यद : ४ सपट बर १९८७ रय ज र जसर न त ल द वर ग व त र पक वर न व च व व ह त सत ग ल. त सव चछ न सत ग ल न ह. त ल सत ज ण य स ठ प व तत करण य त आल. त च सत ज ण, सत प र च उद तत करण करण र सर वच गय ष ब क र द श र हय त य. म न म नन, ग त स ध, स ज त आन दन, अन जय स फ, कलपन शर म र सत म क त व द क र य कर त य आण पतक र र न र प करण सतर य धन क ल. सरक रन १९८८ मध य कडक तरत द कर न सत प णतब धक क र द स मत करण य त आल. म नव अध क र स रक ण क यद : सत आण प र र र च य वर ल अनर र द र वह व महण न १९९३ मध य ह क र द करण य त आल. र स ठ र ष ट र य म नव ध क र आर य ग च न मण क करण य त आल. त य च धतष वर क ह र ज य मध य र ज य म नव ध क र आर य ग सर पन झ ल. र क र द न स र स म ह क अत य च र, घटस फ ट त मह ल च स म ज क खसरत, खसतर व स रणक त क र य सरळ अश व व ध गय ष वर क र द न प भ व भ म क बज व न खसतर वर ल अनर र कम करण य स मदत क ल. मह ल स ठ आरक ण : ७३ आण ७४ व य स व ध न द र सत न ग र मप च र त, प च र त सम त, ज लह पररर द, नगरप ल क, मह नगरप ल क मध य एक त त र श ज ग खसतर स ठ र ख न ठ वल य आह त. सरप च, अधर क, नगर धर क, मह प र र पद स ठ ह एक त त र श पद खसतर स ठ र ख व ठ वण य त आल आह त. द श त ल मह र ष ट सह अन य १५ र ज य त मह ल स ठ ५०% आरक ण द ण य त आल आह. र तरत द म ळ मह ल न र ज यक रभ र त सहभ ग घ ण य च स ध म ळत. सव त त र य ततर क ळ त भ रत र स व ध न न सत - प र र समत च तत व सव क रल. त य म ळ मतद न स रख महत व च र जकर र हक खसतर न म ळ ल. प र र च य बरय बर न खसतर न श क ण च य, रय जग र च य सम न स ध उपलबध कर न द ल य ग ल य. सत, ह ड, बह पतन तव र स रख य द ष प र वर क र द न ब द घ तल. खसतर च घटस फ ट च अध क र म न य करण य त आल. त य न म लमतत तह क र द श र व ट द ल ग ल. र जकर र सतत त खसतर न न य य य व ट द ण य च य ह त न सर णनक श सन स सर मध य क ह ज ग र ख न ठ वण य त आल य आह त. र सर व तरत द म ळ आज आपल य ल अस द सत, कर खसतर श क ण घ ऊन अर थ र जन कर ल गल य आह त. सत -म क त च य व च र न खसतर न आतमभ न र त आह. श क ण, अर थ र जन, प सन, र जक रण र सर व क त त खसतर ह र र न भ ग घ ऊ ल गल य आह त. म ह त आह क त मह? भ रत त ल मह ल म खयम त स च त कक पल न (उततर प द श), न द न सतपर (ओड श ), जर लल त (तम ळन ड ), म र वत (उततर प द श), वस धर र ज (र जसर न), ममत ब नजष (प.ब ग ल), र बड द व (ब ह र), आन द ब न पट ल (ग जर त), श ल द णक त (द ल ), म हब ब म फत सणर द (क शम र), उम भ रत (मध य प द श), र ज द क र भट ल (प ज ब), स र म सवर ज (द ल ), शश कल क कय डकर (गय व ), सणर द अनवर त म र (आस म), ज नकर र मच द न (तम ळन ड ) र मह ल न म ख यम त महण न आप पल य र ज य च न त तव क ल. 34

44 म ह त आह क त मह? नर र र क शहर त ८ म र च १८५७ रय ज एक मय च य न घ ल हय त. क म च त स कम कर व, र य ग य मय बदल म ळ व, प ळण घर अस व त इत य द म गण य स ठ न घ ल ल ह क मकर मह ल च पह ल च मय च य हय त. र च म गण य स ठ ८ म र च १९०९ रय ज मह ल न स प क ल. पर ण म ड नम क कल झ ल ल य व म नस सय णलसट इ टरन शनल च य ब ठकर त ह मह ल च य लढ च द वस महण न ज ह र झ ल. १९७५ ह आ तरर ष ट र य मह ल वर य महण न स जर झ ल, तर १९७७ मध य ततक ल न स र क त र ष ट च य आमसभ न ठर व कर न ८ म र च ह द वस ज गत क मह ल द न महण न ज ह र क ल. अन सय तच ज त : सव त त र य ततर क ळ त आपल य स व ध न न सव त त र, समत, ब ध तव व स म ज क नर र र म ल य च प रसक र क ल. त य ल अन सर न असप श यत च य र ढ वर क र द न ब द आणल. स व ध न च य १७ व य अन चछ द न स र असप श यत नष करण य त आल आण असप श य वर ग च सम व श अन स च त ज त मध य करण य त आल. र अन स च त ज त च स म ज क व आर थ क म ग सल पण लक त घ ऊन त य च व क स स धत र व महण न त य न श क ण त व नय कऱ य त प णतणनणधतव द ण य त आल. अन सय तच जम त : अन स च त ज त प म ण च द श च य द र गम भ ग त र हण ऱ य आद व स सम ज च ह क ह प शन आह त. आध न क स ध रण प स न द र र ह ल य म ळ त य च आर थ क व स म ज क पररखसरत म ग सल ल आह. अल कड आद व स जम त च य पररखसरत त स ध रण हय त असल तर ज गल उतप दन व श त श व र त य न 35 उपज व क च अन य स धन न ह. श त करण य च आध न क अवज र त य च य पर य त पय हचल न ह त. त य म ळ श त त न त य न म ळण र उतपन न अत यलप असत. श व र त य च श त ड गरम थ य वर असत, त स प क नसत. न क ष ट व अप ऱ य आह र म ळ त य च पय र ण व यवखसरत हय त न ह. द र गम भ ग त ल आद व स न व ळ वर व द कर र मदत म ळण कठ ण ज त. र स ठ आद व स जम त न व श र स रक ण द ण य च गरज आह. भ रत र स व ध न त आद व स न अन स च त जम त महण न गणल आह. त य न क र द म डळ, श क ण, सरक र स व, इत य द क त त प णतणनणधतव द ण य त आल. भटकय व व म क ज त -जम त : उदरन र व ह स ठ ग वय ग व फ रत र हण ऱ य ज त - जम त च भटक य जम त र गट त सम व श हय तय. पश प लन व अन य सवर प च व यवस र कर न ह गट आपल उपज व क करत त. णब णट न र त ल क ह जम त वर ग नह ग र जम त अस श क म रल. णब णट न १८७१ स लच य ग नह ग र प णतब धक क यद य तर गत र जम त प कर प म ख गट च ग नह ग र जम त महण न उल ख करण य त आल अ ण त य च व यवस र व ह लच ल र वर णनबय ध घ लण य त आल. सव त त र य ततर क ळ त ह अनर र क रक क र द रद करण य त आल. र जम त वर ल ब धन उठवण य त आल. अश जम त च सम व श व म क त जम त र गट त करण य त आल. त य च य स म ज क व आर थ क व क स स ठ श सन म र फत व श र प रयतन करण य त र त आह त. श क ण क स सर व श सकर र क त त र जम त न प णतणनणधतव द ण य त आल ल आह. अलपस खय क : एख द सम ज त ध र म क, भ णर क णक व व श कद ष ट य स ख य न कम असल ल य व यक त च सम ह हय र. आपल य द श त व व ध धर म, प थ आण भ र असल य म ळ भ रत त स स क त क व व धत आह. स स क त क पर पर ह व गव गळ

45 आह त. र स स क त क पर पर जपत र व य त, आपल य व श ष ट यप र ण भ र च व क स करत र व र स ठ स व ध न न न गर क न स स क त क व श क ण क हक द ल आह त. अलपस ख य असल ल य गट न आप पल भ र, स स क त, पर पर र च रक ण आण स वर धन करण य च हक आह. त य स ठ सवत त श क ण स सर सर पन करण य च त य न हक आह. त य च प गत स धण य स ठ श सन म र फत व व ध र य जन र बवल य ज त त. प ढ ल प ठ त आपण भ रत न सव त त र य ततर क ळ त व ज न व त तज न क त त क ल ल य प गत णवर र म ह त घ ण र आहय त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) इ.स.१९९२ मध य... र र ज य त मद प नव रय ध चळवळ स र करण य त आल. (अ) मह र ष ट (ब) ग जर त (क) आ ध र प द श (ड) उततर ख ड (२) भ रत सरक रन १९७५ मध य... र च य अधर क त ख ल मह ल आर य ग च सर पन क ल. (अ) ड.फ लर ण ग ह (ब) उम भ रत (क) वस धर र ज (ड) प णमल द डवत २. प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. (१) स द म न र व - सत म क त आ दय लन सम त (२) व द ब ळ - न र समत म च (३) प णमल द डवत - मह ल दक त सम त (४) जर य त मह पस कर - मह ल आर य ग ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) सत म क त चळवळ स स र व त झ ल. (२) १९८४ मध य ह ड ब द स ध रण क र द करण य त आल. (३) असप श यत च य र ढ वर क र द न ब द आणल. (४) स व ध न न अलपस ख य क न स स क त क व श क ण क हक द ल आह त. ४. ट प ल ह. (१) णचपकय आ दय लन (२) म नव अध क र स रक ण क र द ५. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. खसतर च एकणतत शक त व व ध क त त स ध रण तमक बदल घडव न आण शकत, ह व व ध उद हरण न सपष कर. उपक रम (१) ग र म ण भ ग त ल मह ल सभ च य क मक ज च म ह त म ळव. (२) व व ध क त त उल खन र क मग र करण ऱ य खसतर च म ह त असण र स च णर क (portfolio) तर र कर. (३) मह ल बचत गट च य क मक ज च म ह त म ळव न ल ह. 36

46 सव त त र य ततर भ रत च व ज न व त तज न क त त ल क मग र र प ठ त आपण अभ य सण र आहय त. तस च व ज न व त तज न क त त ल महत व च य स सर आण त य च र य गद न र च ह अभ य स करण र आहय त. भ रत य अण ऊर ज आय ग : भ रत च प ध नम त प ड त जव हरल ल न हर र न व ज णनक द खष कय न र जव न र ष ट च प गत स ध र च हय त. र व च र त नच त य न १० ऑगसट १९४८ रय ज अण ऊर ज आर य ग च सर पन क ल. आर य ग च पह ल अधर क महण न ड.हय म भ भ र च ड. ह म भ भ न मण क झ ल. अण ऊजज प स न व जन र म त, अन नध न य उतप दन व ढवण व त ट कवण, र स ठ च प गत त तज न उभ रण, न नय ट कन ल ज व कस त करण अश अण ऊर ज आर य ग च उद द ष हय त. १९५६ मध य र व भ ग न अण ऊजज वर च लण र भ रत च पह ल अण भट अपसर क र य खनवत क ल. १९६९ मध य अण ऊजज प स न व द तन र म त करण य स ठ म बईजवळ त र प र र थ अण शक त क द च सर पन झ ल. रय ररर मच व द तणनणमय त स ठ उपर य ग स ध य करण य स ठ तम ळन ड र ज य त कलपकम र थ र ॲकटर र सर च स टर स र करण य त आल. अण ऊजज च य व क स त र ॲकटसय च भ म क महत व च असत. अण शक त च य न र म त स ठ आवश यक असण ऱ य जड प ण य च क रख न वडय दर, त लच र, त त कय र न, कय ट इत य द ठ क ण उभ रल आह त. अण भट ट य स ठ जड प ण य च (ह व व टर) द श तर गत मय ठ प म ण वर उतप दन व स य धन करण य स ठ ७ व ज न व त त ज न 37 ह व व टर प र ज क टस र स सर च उभ रण करण य त आल. प ढ र च स सर च ह व व टर बय डय अस न मकरण झ ल. म ह त म ळव. २८ फ ब व र ह द वस द शभर व ज न द न महण न स जर करण य त र तय. र द वश श ळ त त मह कय णत उपक म र बवत? ध व अण भट : म बईजवळ ल त भज र थ १९८५ मध य स प र णपण भ रत र बन वट च ध र व अण भट स र करण य त आल. र र णनर मच य ध त च इ धन महण न व पर करण य स ठ ध र व अण भट च मय ठ प म ण वर उपर य ग हय तय. त भज र थ ल क द त स म र ३५० क रणय तस र पद र य च न र म त क ल ज त. त य च उपर य ग उद य ग, श त व व द क क त त क ल ज तय. न य खल अर प वर क पप र शन ऑफ इ ड य (NPCIL) : अण ऊजज प स न व द तन र म त करण य स ठ १९८७ मध य र क पन च सर पन करण य त आल. स रणक त, सवसत आण पर य वरण र द खष कय न त न फ र द श र व द तन र म त च त तज न स द ध करण आण त य च व क स कर न द श ल सव वल ब करण ह क पन च उद णदष आह. अण च चण ड. ह म स ठन प खरण य थ ल पह ल अण च चण : श तत व स वय प र णत स ठ अण ऊजज च उपर य ग र धय रण स अन सर न भ रत न १८ म १९७४ रय ज र जसर नमध ल पय खरण र थ पह ल अण च चण

47 र सव क ल. भ रत न ह णनणय र घ ण य स च नच अणवसतसजजत आण प क सत नच च नच य मदत न अणवसतसजज हय ण य स च लल ल धडपड क रण भ त हय त. अण ऊर ज आर य ग च अधर क ड. ड.र ज र मणण हय म स ठन व भ भ आखणवक स य धन क द च स च लक ड.र ज र मणण र च र च चण त महत व च व ट ह त. प ध नम त इ द र ग ध र न अण स फ ट च चण च णनणय र घ तल. म नव वसत प स न द र व भ गर भ त प ण य च स ठ जवळप स न ह अश न कर वर र जसर नमध ल पय खरण भ ग च न वड करण य त आल. म ह त आह क त मह? १९७४ मध य भ रत न पय खरणमध य पह ल अण च चण क ल य वर अम र क न अ तर ळ स य धन स द श र तण व क पण सत व क स अश स रक ण णवर र श स ब ध त त तज न भ रत ल द ण य स नक र द ल. र म ळ अम र क वर व स ब न न र हत सवबळ वर क पण सत व क स च क र यक रम आखण य च धय रण भ रत न सव क रल. र त नच भ रत अम र क, स व ह एत रश र, फ नस, च न आण जर मन र क पण सत व कस त करण ऱ य र ष ट च य र ग त ज ऊन बसल. द सर अण च चण : ११ म १९९८ रय ज भ रत न अणवसतसजजत स द ध करण य स ठ पय खरण र थ द सर अण स फ ट च चण क ल. र द वश त न अण च चण य घ ण य त आल य. त य त एक ह र डट य जन ब मबच हय त. प ध नम त अटलब ह र व जप र र न भ रत कड न अणवसत च प रम व पर क ल ज ण र न ह अश गव ह द ल. म त अम र क न भ रत वर त तक ळ आर थ क णनबय ध ल दल. क पण सत व क स प थव : १९८८ मध य प रव क पण सत च अ ण १९८९ मध य अणन र क पण सत च र सव च चण झ ल. जग न भ रत च य आखणवक क पण सत व क स च य क र यक रम च दखल घ तल. इ ट ग र ट ट ग इड ड म स ईल ड वहलपम ट प र ग र म (IGMDP) अ तर गत ह क पण सत व क स च क र यक रम ह त घ ण य त आल. त य न स र स रक ण स य धन आण व क स स सर (DRDO) र स सर न ड.ए.प.ज. अब कल म क पण सत न र म त ल स र व त क ल. ड.ए.प.ज.अबद ल कल म र च य न त तव ख ल र गय ष स ध य झ ल य. प रव -१ ह जम न वर न जम न वर म र करण र क पण सत प र दळ कड, प रव -२ व र दल कड, प रव -३ न दल कड सय पवण य त आल. प रव क पण सत च प चश त हज र क लय म ह त आह क त मह? भ रत सरक रच य स रक ण व भ ग तर गत १९५८ स ल स रक ण स य धन आण व क स स सर (DRDO) सर पन झ ल. स रक ण च स धन, उपकरण आण सत सत र ब बत त द श ल सव वल ब बनवण ह र स सर च उद हय त. १९८३ न तर ड.ए.प.ज.अबद ल कल म र च य न त तव ख ल र स सर न अन क क पण सत व कस त क ल. क पण सत न र म त त ड.कल म र न मय ठ र य गद न द ल आह. ड.कल म र न क पण सत क र यक रम च जनक तस च म स ईल म न अस महटल ज त. 38

48 आखणवक व स फ टक व ह न न ण य च क मत हय त. नर खक अर ब णलखसटक म स ईलद र १५० त ३०० क लय म टर अ तर पर य तच पल स धण प रव र क पण सत ल शक य झ ल. अग : च न व प क सत नल भ रत च य क पण सत स मर थ य च कलपन र व. भ रत च य स म स रणक त र ह व य त महण न अन -१ च च चण घ ण य त आल. र स मर क क पण सत च पल ७०० क लय म टर इतक हय त. प ढ अन -२ व अन -३ र च ह न र म त करण य त आल. आक श, न ग क पण सत : जम न वर न अ क श त म र करण य स ठ १९९० मध य आक श र क पण सत च न र म त झ ल. ३० क लय म टर पल आण ७२० क लय च व स फ टक सवन त त (स परस न क) व ग न न ण य च र क पण सत च क मत आह. त च रणग ड नष करण य स ठ फ र र ॲणड फरग ट सवर प च न ग ह क पण सत तर र करण य त आल. क पण सत न र म त म ळ भ रत लष करद ष ट य स रणक त झ ल आह. अवक श स श धन : क रळ र ज य त ल थ ब र थ ल थ ब इखव टय ररर ल ल च स टर वर न इ णडर न न शनल कम ट फ र सप स र सर च र स सर न भ रत च य पह ल य स य धक अणन ब ण च १९६१ मध य र सव प क पण क ल. १९६९ मध य थ ब र थ सवद श बन वट च य रय णहण -७५ अणन ब ण च र सव प क पण क ल ग ल. र च य प ढच टपप महणज १९७५ मध य स व ह एत रश र च य सहक र य न पह ल य भ रत र आर य भट उपग रह च र सव प क पण क ल. र र म ळ अ तर क त सय डण य जय ग य उपग रह च स रचन व न र म त द श त हय ऊ शकत ह स द ध झ ल. भ क द कड न उपग रह कड स द श प ठवण, उपग रह कड न आल ल य स द श च भ क द वर ग रहण करण ह त तज न व कस त करण य स ठ व उपग रह च य क र य ल च म ल यम पन करण य स ठ उच च त तज न अवगत हय ऊ शकत अस आतमणवशव स भ रत र 39 श सतज न आल. इस (Indian Space Research Organisation) : अवक श स य धन त ल प र भ त क र यक रम व अणन ब ण स ब ध त र सव उपक म स ध य क ल य वर अवक श क त त अध क स य धन करण य स ठ १५ ऑगसट १९६९ रय ज इस र च सर पन करण य त आल. इस र च म ख य क र य लर ब गळ र र थ आह. अ तर क त उपग रह प क णपत करण य स ठ इस र न आ ध र प द श र र ज य त ल श हर कय ट र थ ल अवक शतळ क र य खनवत क ल. भ सकर-१ : १९७९ मध य प रव च य प ष भ ग वर ल व व ध ग ष च न र क ण द रस व दन त त न स ध य वह व, र स ठ इस र न तर र क ल ल भ सकर-१ ह द रस व दक प र य णगक उपग रह भ रत न स व ह एत रश र र द श त न प ठवल. द श त ल प ण य च स ठ, खन ज च स ठ, हव म न र च अ द ज घ ऊन द श च य व क स स ठ द रस व दन त त उपर य ग पडण र हय त. र त त च य मदत न भ गभय णवर र क, पर य वरणणवर र क, ज गलणवर र क क ढल ल छ र णचत महत व च हय त. र उपग रह द र म ळ ल ल य म ह त च उपर य ग सम द णवज न (ओशन ग र फर ) मध य झ ल. १९८१ मध य भ सकर-२ ह उपग रह स व ह एत रश र र द श त न प ठवण य त आल. ॲपल : इस र न प र णत भ रत त बनवल ल ॲपल ह भ रत च पह ल द रस च र उपग रह १९ ज न १९८१ रय ज फ च णगर न र थ न प ठवल. ॲपल म ळ श क ण क त ल मदत झ ल. आपतक ल न द रस च रस व प रवण य च उद सफल झ ल. इनस ट (Indian National Satellite) : ऑगसट १९८३ मध य इनस ट-१ ब र उपग रह च र सव प क पण झ ल. र म ळ भ रत च य द रस च र, द रदर शन, आक शव ण, हव म न च अ द ज वर तवण आण अ तररक व भ ग र क त त क त घड न आल. इनस टम ळ द शभर त ल २०७ आक शव ण क द एकम क न जय डत आल. र र तण च उपर य ग आपद ग रसत च य ध व बच व (जह ज णक व

49 व म न च य अपघ तप स ग ), हव म न च प र वअ द ज, व दळ च य ध व म गय व, ट ल म ड स न आण श क ण क स सर न हय त आह. इनस ट प ण ल त ल ट ल म ड स न र स व म ळ ग र म ण व द र गम भ ग त ल जनत ल तजज ड कटर च सल व और धय पच र सहज उपलबध हय ऊ शकत त. ग र म ण व छय ट य ग व त ल व द कर र स व क द मय ठ शहर त ल स पर सप ल ट स व असल ल य र गण लर स ठ इनस ट द र जय डल ग ल आह त. त त ज न त ल प गत : र लव इ ज नच न र म त करण ऱ य च ततर जन लय कय मय णटवह वकसय र क रख न य च ब ग लमध ल बरद न णजलह त ल च ततर जन र थ उभ रण करण य त आल. र क रख न य त व फ च इ ज न, ड झ ल आण व द त इ ज न च न र म त करण य त आल. व र णस र थ ल ड झ ल लय कय मय णटवह वकसय मध य पह ल य ड झ ल इ ज नच न र म त झ ल. र थ नच श ल क, ब गल द श, ट झ णनर आण खवहएतन म र थ इ ज न च णनर य त स र झ ल. ट ल कस स व : द श च य एक भ ग त न द सऱ य भ ग त जलदगत न ट कम णद त सवर प त स द श च वहन करण र ट ल कस स व १९६३ मध य क द र य दळणवळण ख त य न स र क ल. १९६९ मध य द वन गर ल प त न ट ल कस स व प रम द ल त स र झ ल. प ढ त च व सत र भ रतभर झ ल. र स व च उपर य ग सर वच क त त स र झ ल. १९९० न तर इ टरन टच य उदर न तर र स व च महत व स प ष त आल. उपग रह य द रस च र क द र : कक णतम उपग रह च य स ह य य न द श तर गत स द श दळणवळण (स ट ल ईट कम य न क शन) शक य वह व, र स ठ उपग रह कड स द श प ठवण य स ठ व उपग रह वर न स द श ग रहण करण य स ठ आवश यक असल ल द श तर गत (डय म खसटक) उपग रह र द रस च र भ क द १९६७ मध य अहमद ब दजवळ ल जय धप र ट कर र भ ग त उभ रण य त आल. र म ळ भ रत र श सतज व त तज न भ क द उभ रण च व त य च य क र यप रण ल च द श तर गत 40 प ण क ण द ण स लभ झ ल. १९७० मध य प ण य जवळ ल आवष र थ आ तदज र द रस च र स व स ठ स सजज अस भ क द उभ रण य त आल. प नक ड : १५ ऑगसट १९७२ प स न भ रत र टप ल व त र व भ ग न द श त सह आकड पय सटल इ ड कस कय ड (प नकय ड) पद धत च ल क ल. टप ल व टप त क र यक षमत आणण ह र च ह त आह. र पद धत त द श च नऊ व भ ग प डण य त आल. प नकय डमध ल पह ल य क म क द र म ख य व भ ग दर शवत त. द सर क म क उपव भ ग, त सर क म क उपव भ ग त ल प म ख बटवड ज लह तर उर वर त त न क म क द र सर णनक बटवड ड कघर च सर नणनखशचत करण य त आल. मह र ष ट स ठ ४०,४१,४२,४३,४४ ह पह ल दय न आकड आह त. १९८६ मध य टप ल व ग न पय हचवण य स ठ सप ड पय सट स व स र झ ल. आयएसड (इ टरन शनल सबसक र यबर ड यल ट ल फ न सखवहय स) : १९७२ मध य म बईत ओवहरस ज कम य न क शनस सखवहय स च सर पन कर न आ तरर ष ट र य द रस च र स व च व यवसर करण य च क म स र झ ल. १९७६ मध य म बई व ल डन र दय न शहर त थ ट द रधवन स पर क स ध य करण र आर एसड स व स र झ ल. द रधवन प म ण ट ल कस, ट णलणप टर, र ड ओ छ र णचत अश स व स र झ ल य. १९८६ मध य व द श स च र न गम ल म ट डन (VSNL) र क त त आणख मय ठ उड घ तल. त य आध मह नगर ट ल फय न न गम ल म ट ड ह मय ठ शहर त ल द रस च रस व स ठ सर पन करण य त आल ल स र वजन क क पन हय त. १९९० च य दशक त VSNL न भ रत त इ टरन ट स व प रवण र प म ख क पन महण न सर न म ळवल. र क त त स म णपतय द र च र य गद न लक ण र आह. म ब इल : २२ ऑगसट १९९४ रय ज भ रत त मय ब इल स व स र झ ल. र व ळ मय ब इल ह डस ट ४५ हज र र पर आण क ल दर प णतणमणनट १७ र पर हय त. १९९९ मध य र क त त अन क ख सग

50 क पन य आल य. र म ळ स व सवसत हय ऊ ल गल. चर च कर. भ रमणधवन (मय ब इल) त तज न त झ ल ल य व व ध बदल णवर र म ह त ज ण न घ य. त य च फ र द -तय ट र णवर र चर च कर. भ रत स च र न गम ल म ट ड (BSNL) : २००० मध य द रस च र व भ ग च प नर रचन करण य त आल. धय रण तमक णनणय र च जब बद र द रस च र व भ ग कड क र म ठ व न ग र हक न प तर क स व प रवण य करत भ रत स च र न गम ल म ट ड च सर पन करण य त आल. द रधवन स व बरय बर स ल य लर फय न, इ टरन ट, ब डब णड स व उपलबध झ ल य. ऑईल ॲण न चरल ग स कम शन (ओएनज स ) : खन ज त ल व न सर ग क व र च य स ठ च य ध घ ण, त य च उतप दन व ढवण र स ठ १९५६ मध य खन ज त ल व न सर ग क व र आर य ग महणज च ऑईल ॲणड न चरल ग स कम शन (ओएनज स ) च सर पन झ ल. आस म र ज य त ल द ग ब ईन तर ग जर तमध ल अ कल शवर पर सर त खन ज त ल स ठ स पडल. प ढ ग जर तमध ल ख ब र तच य आख त त खन जत ल व न सर ग क व र च स ठ स पडल. खन ज त ल व न सर ग क व र आर य ग न (ओएनज स ) १९७४ मध य स गरसम ट र ड र लश पद र (स गर णछद णर त) ब मब ह र पर सर त रश र न स य धक च य मदत न त लव ह र खय दण य स प र भ क ल. र थ १९७५ प स न खन ज त ल व न सर ग क व र म ळण य स स र व त झ ल. प ढ र भ ग त ८५०० प क ज सत त लव ह र व न सर ग क व र च य ३३ व ह र खणण य त आल य. र म ळ भ रत त ल खन ज त ल च य एक ण उतप दन त र क त च व ट ३८ टककर पर य त पय हचल, तर द श च य खन ज त ल च य एक ण गरज प कर १४ टक गरज र क त म ळ प र ण झ ल. म ह त आह क त मह? ई.श धरन ह म टट य म न र टय पण न व न प णसद ध आह त. द लल म टट य आण कय कण र लव ह तर च अजय ड क मग र आह. क कण र लव : १९९८ मध य कय कण र लव स र झ ल. स म र ७६० क लय म टर ल ब च य गय व, कर न टक, क रळ, मह र ष ट र च र र ज य त पसरल ल य कय कण र लव म र ग वर त तज न च अन क णवक म आह त. र म र ग वर एक ण १२ बय गद आह त. र म र ग वर ल क रब ड र थ ल ६.५ क म ल ब च बय गद सव य त मय ठ बय गद आह. १७९ मय ठ आण १८१९ छय ट प ल र म र ग वर आह त. त य प कर हय न वरजवळ ल शर वत नद वर ल २०६५.८ म टर ल ब च प ल सव य त मय ठ आह. रतन णगर जवळ ल पनवल नद वर ल ६४ म टर उ च च प ल सव य त उ च प ल आह. दरड कय सळण ऱ य म र ग वर इ ज न मध य स नससय बसवण य त आल आह त. र लव आण त त ज न : अ ध न क भ रत च य इत ह स त र लव न अ ग क रल ल य त तज न च फ र मय ठ व ट आह. र लव प व स च य आरक ण व यवसर त क र यक षमत, अच कत आण स स तत र व महण न १९८४ मध य द ल त सवय प रम स गणकर कक त आरक ण व यवसर करण य त आल. र च वर ष कय लकत र थ म टट य र लव स र झ ल. अश प क र भ रत न व ज न, त तज न च य क त त सतत प गत क ल आह. नवनव न स य धन क ल ल आह त. भ रत ह एकव स व य शतक त ल एक महत वप र ण द श आह. भ रत न त तज न च उपर य ग जग त श तत न र म ण करण य स ठ च क ल ल आह. भ रत ह २१ व य शतक त अग र सर हय ण य च य उद द ष न ह क र य करत आह. प ढ ल प ठ त आपण भ रत न उद य ग व व य प र र क त त क ल ल य प गत णवर र म ह त घ ण र आहय त. 41

51 सव धय य १. (अ) द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) अण ऊर ज आर य ग च पह ल अधर क महण न... र च न मण क झ ल. (अ) ड.हय म भ भ (ब) ड.हय म स ठन (क) ड.ए.प.ज.अबद ल कल म (ड) ड.र ज र मणण (२) इस र न प र णत भ रत त तर र क ल ल...ह पह ल द रस च र उपग रह हय र. (अ) आर य भट (ब) इनस ट १ ब (क) रय णहण -७५ (ड) ॲपल (ब) प ढ लप क च क च ज ड ओळख. (१) प रव - जम न वर न जम न वर म र करण र क पण सत. (२) अन - जम न वर न प ण य ख ल म र करण र क पण सत. (३) आक श - जम न वर न अ क श त म र करण र क पण सत. (४) न ग - त च रणग ड नष करण र क पण सत. प.२ (अ) द ल लय सय चन प म ण क त कर. भ रत चय व ज न, त त ज न क त त ल प रगत च क लर ष दशक न स र तय र कर. १९६१ त १९७० १९७१ त १९८० १९८१ त १९९० १९९१ त २००० १९६१ भ रत च य पह ल य अणन ब ण च र सव प क पण २००० द रस च र व भ ग त ल प नर रचन ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) प.न हर न अण ऊर ज आर य ग च सर पन क ल. (२) भ रत न अण च चण घ ण य च णनणय र घ तल. (३) अम र क न भ रत वर आर थ क णनबय ध ल दल. ४. ट प ल ह. (१) पय खरण अण च चण (२) भ सकर-१ ५. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) त मच य व पर त असण ऱ य कय णकय णत य स व ध मध य उपग रह त तज न च प भ व पडल ल आढळतय? (२) ड.ए.प.ज.अबद ल कल म र न म स ईल म न अस क स बय धल ज त? (३) स गणकर कक त र लव आरक ण कस करत र त? (४) कय कण र लव च व श ष ट य कय णत त ल ह. उपक रम (१) आ तरज ल च य मदत न थ ब इखव टय ररर ल ल च स टर च म ह त म ळव. (२) त मच य जवळच य आक शव ण क द ल / द रणचतव ण क द ल भ ट द व म ह त म ळव. 42

52 र प ठ त आपण सव त त र य ततर क लख ड त ल उद य ग व व य प र र णवर र म ह त घ ण र आहय त. भ रत सवत त झ ल य न तर औद य ग क व क स ल गत द ण य स ठ १९४८ मध य भ रत र औद य ग क व तत मह म डळ च सर पन औद य ग क प कलप न द र घ म दत च कर ज उपलबध कर न द ण र ह त न करण य त आल. तस च १९५४ मध य औद य ग क क त च व क स अध क हय ण य स ठ भ रत र औद य ग क व क स मह म डळ च सर पन करण य त आल. भ रत त ल क ह उद ग वसत द ग : द श च य एक ण औद य ग क उतप दन त वसतय द य ग च व ट स म र १४% आह. वसतय द य ग त र तम ग उद य ग, ह तम ग उद य ग र च सम व श हय तय. ह तम ग उद य ग श मप ध न आह. ट कसट ईल कम ट ॲकट १९६३ न स र वसतय द य ग सम त च सर पन करण य त आल आह. द श तर गत ब ज रप ठ आण णनर य त स ठ तर र क ल य ज ण ऱ य वसत च ग णवतत णनखशचत करण य च क म र सम त च आह. र श म उद ग : वसतय द य ग म त लर च य अ तर गत र उद य ग च क म च लत. र शम णकड च य ज त आण त त च य झ ड वर ल स य धन ब गळ र र थ ल स र ब र य णटक र सर च ल बय र टर मध य क ल ज त. ह उद य ग प म ख य न कर न टक, आ ध र प द श, पखशचम ब ग ल, जमम -क शम र र र ज य त आह. तस च उद य ग च प स र आद व स बह ल र ज य त क ल ज त आह. त ग उद ग : त ग उतप दन त भ रत प म ख द श आह. भ रत त न मय ठ प म ण वर त ग उतप दन च णनर य त हय त. त ग प स न क पड, गय णप ट, दय रख ड इत य द वसत म ळत त. ८ उद ग व वय प र 43 म ह त आह क त मह? सवबचत गट व स वय स व स सर च य (एन. ज.ओ.) स ह य य न व णकर न मदत करण र म ग क सटर ह र य जन आह. त य त कच च म ल, ड झ इन स मग र, त तज न व क स, व णकर च कल य ण र स ठ मदत क ल ज त. हस तशलप : ह श मप ध न क त आह. अध क रय जग र क मत, कम ग तवण क, अध क नफ, णनर य त ल प ध न य आण अध क परकर र चलन र म ळ हसतण लप क त त श लपक र न रय जग र म ळ ल. ग र म ण व शहर क त त ल क र ग र न ब ज रप ठ उपलबध कर न द ण य स ठ द ल ह ट र स रख म कफ ट र तण अन क शहर त स र क ल ल आह. त य त ल म बई ह एक शहर आह. व हन उद ग : व हन उतप दन त भ रत प म ख द श आह. भ रत त न च ळ स द श न व हन णनर य त क ल ज त त. भ रत त ल व हन उद य ग ल सनर ईज क त अस महटल ज त. उद. भ रत त ल ट र कटर उद य ग जग त सव य त मय ठ अस न जग च य १/३ ट र कटर उतप दन भ रत त हय त. भ रत च ट र कटर त र कसत न, मल श र आण आणफ क ख ड त ल द श न णनर य त क ल ज त त. स म ट उद ग : ग हन र म ण आण प र भ त स रचन च य व क स त स म ट उद य ग च भ म क महत व च अ ह. त तज न ब बत सर व ध क प गत उद य ग प कर ह एक उद य ग आह. सध य भ रत ह जग त स म ट न र म त त महत व च द श आह. चमप द ग : भ रत त ल मय ठ उद य ग अस न ह णनर य त भ म ख उद य ग आह. म ठ उद ग : भ रत ह सध य म ठ उद य ग त ल प म ख द श आह. भ रत त म ठ च व णर य क उतप दन

53 २०० ल ख टन हय त. आर य णडनर क त म ठ च उतप दन ६० ल ख टन इतक हय त. स यकल उद ग : स र कल उतप दन त भ रत जग त अग र सर आह. प ज ब आण तम ळन ड र र ज य त स र कल च उतप दन हय त. ल णधर न ह शहर द श त ल प म ख स र कल उतप दन क द आह. भ रत न र ज ररर, म खकसकय, क णनर, र ग ड, ब झ ल र द श न स र कल णनर य त करतय. ख द व ग र म द ग : ग र म ण भ ग त ल औद य ग कर करण स च लन द ण य स ठ ख द व ग र मय द य ग आर य ग च सर पन करण य त आल. ग र म ण क त त ल प र पर क उद य ग, हस त द य ग, क ट रय द य ग तस च सर णनक सतर वर उपलबध असल ल स धनस पतत व मन ष र बळ उपर य ग त आणण ऱ य लघ उद य ग च व क स कर व व रय जग रन र म त च य म ध यम त न ग व न सव वल ब बनव व ह आर य ग च य सर पन म ग ल प म ख उद णदष हय त. श त उद ग : भ रत त प र पर क पद धत न आण आध न क पद धत न श त क ल ज त. श त च अन क क म ब ल च य मदत न क ल ज त त. तस च र त च व पर न गरण, प रण प स न-क पण, मळण इत य द क म त हय त आह. भ रत च ग र म ण भ ग त ल प म ख व यवस र श त आण श त वर आध र त इतर क म ह आह. ख ड प ड त श त व पश प लन व यवस र च लतय. श त च क म व श त उतप दन र वर ७०% सम ज अवल ब न आह. श त उद य ग त प र र च य बरय बर न मह ल च ह व ट मय ठ आह. भ रत त श त व यवस र व व ध ह ग म त च लतय. अन क प क रच प क श त त घ तल ज त त. जव र गह, त द ळ, ड ळ, त लणबर र च प म ख य न उतप दन घ तल ज त. त य बरय बर क प स, ऊस र च य वर प णक र कर न क पड, स खर ह ह उद य ग च लत त. फळ आण भ ज प ल र च मय ठ प म ण त उतप दन श त त नच हय त आह. अल कड र वर प णक र करण र अन क उद य ग च लत आह त. श त मध न म नव च य म लभ त गरज भ गवल य ज त त. श त व यवस र ल प र तस हन म ळ व महण न ग र म ण क त त ब क आण सहक र स सर म र फत श तकऱ य न कर ज द ल ज त. प च र त सम त म र फत श त णवर र क स ध रण स ठ प ण क ण भ ट र य जन, श त सहल आण श तकर म ळ व आर य णजत क ल ज त त. श त अवज र, ब -णबर ण, खत र च प रवठ ह क ल ज तय. कक र व द प ठ च य व सत र स व व भ ग कड न श तकऱ य न म त पर क ण, फळब ग रय पव ट क, मतसर व यवस र, क क टप लन, ब द सत श ळ प लन, ग ई-मह च स गय पन, द गधव यवस र र च ह प ण क ण द ल ज त. ज लह व यवस र म र गदर शन स सर कड न म र गदर शन हय त. उतप णदत म ल स ठवण कर स ठ गय द म (व अर ह उस) ब धण स ठ अर थस ह य य द ल ज त. भ रत अन नध न य उतप दन त आण प क पद धत त स वय प र ण हय त आह. ठ बकस चन, स द र य श त र स रख य आध न क पद धत न श त करण य त र त आह. भ रत सरक रच ध रण : च थ य प चव णर य क र य जन च य धय रण क ळ त क गद उद य ग, और ध उद य ग, मय ट र-ट र कटर उद य ग, क तड च य वसत, वसतय द य ग, ख द पद र थ प णक र उद य ग, त ल, र ग, स खर इत य द उद य ग वर लक क णद त करण य त आल. १९७० च य औद य ग क परव न धय रण न स र प च कय ट र पर ह न अध क ग तवण क ल गण र सर व क रख न अवजड उद य गक त त आणण य च ठरवल. सरक र क त स ठ र ख न न ठ वल ल य अवजड उद य ग त ग तवण क करण य च मय कळ क मय ठ उद य गस सर व परकर र क पन य न द ण य च ठरल. र धय रण न स र १९७२ अख र सरक र न दण क र य लर त ३ ल ख १८ हज र लघ उद य ग न दवल ग ल. 44

54 खन ज स पत : द श च य आ द य ग क व क स त लय ह व दगड कय ळस र दय न खन ज च य उपलबधत च मय ठ व ट असतय. आपल य द श त लय ह, म गन ज, कय ळस, खन ज त ल र च प र स स ठ स पडल आह त. वनस पत : वनस पतत वर आध र त उद य ग स ठ सरक रन क ह र ख व ज गल ठ वल आह त. ज गल जपण य च क म र ज य श सन, क द श सन व सर णनक लय क करत त. ब धक म, क गद, व ततपत क गद, र श म, क ड प ट, और ध वनसपत, मध, ल ख, र गक म स ठ ल गण र कच च म ल र वर आध र त उद य ग स ठ ज गल आवश यक आह त. मतसय द ग : नद, क लव, तळ, सरय वर र गय ड प ण य त म ळण र म स व स गर प ण य त म ळण र म स र त न मत स य तप दन हय त. र व यवस र च य स वर धन स ठ ब दर उभ रण, ज न य ब दर च व क स, मतसर ब ज उबवण क द, मतसर व यवस र प ण क ण क द तर र करण य त आल आह त. पर यटन उद ग : भ रत ल सम द ध अस स स क त क व रस ल भल आह. आपल य द श च य क न कय पऱ य मध य व व ध धर म य च प र थन सरळ, त र थक त, नद च स गम, क ल, ल ण आह त. र म ळ द श -परद श त ल लय क भ रत त पर य टन स ठ वर य भर र त असत त. पर य टन व क स मह म डळ द र पर य टक न र हण य च य, प व स च य सय ई-स व ध क ल य ज त त. र ठ क ण व व ध वसत व क र आण ह ट ल व यवस र मय ठ प म ण त च लतय. पर य टक न त य भ ग च म ह त द ण य स ठ क ह ठ क ण म र गदर शक असत त. क ह द र गम ठ क ण व हन पय हच शकत न ह त, त य ठ क ण त थ ल सर णनक लय क मय बदल घ ऊन पर य टक न मदत करत त. र त नह रय जग र उपलबध हय तय. वय प र आय त-न र य त : १९५१ मध य णनर य जन च स र व त झ ल य न तर औद य ग क वसत व त य स ठ ल गण ऱ य कचचर म ल च आर त मय ठ प म ण वर व ढल. भ रत च य आर त त र तस मग र, लय ख ड, खन ज त ल, खत, और ध इत य द वसत च सम व श हय त. भ रत न सव त त र प प न तर परकर र चलन म ळवण य च य उद न णनर य त ल च लन द ल. भ रत च य णनर य त त चह, क फर, मस ल य च पद र थ, स त क पड, च मड, प दत ण, मय त, म ल यव न ह र इत य द वसत च सम व श हय तय. अ तर गत वय प र : भ रत च अ तर गत व य प र लय हम र ग, जलम र ग, रसत, हव ई व हत क इत य द म ग य न च लतय. म बई, कय लकत, कय च, च न नई, ह ब दर महत व च अ ह त. अ तर गत व य प र त कय ळस, क प स, स त क पड, त द ळ, गह, कच च त ग, लय ख ड, पय ल द, त लणबर, म ठ, स खर इत य द वसत च सम व श हय तय. द श त ल उद य गध द च य व क स म ळ र हण म न व ज वनम न च दर ज उ च वतय. रय जग र च य अन क स ध उपलबध हय त त. एक णच द श च य प गत ल ह तभ र ल गतय. प ढ ल प ठ त आपण भ रत र लय क च बदलत ज वन र णवर र म ह त घ ण र आहय त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) १९४८ मध य... र ह त न भ रत र औद य ग क व तत मह म डळ च सर पन करण य त आल. 45 (अ) औद य ग क क त च अध क व क स वह व. (ब) औद य ग क प कलप न द र घ म दत च कर ज उपलबध कर न द ण. (क) रय जग र न र म त वह व. (ड) तर र म ल च ग णवतत णनखशचत वह व.

55 (२) भ रत त ल... उद य ग ल सनर ईज क त महटल ज त. (अ) त ग (ब) व हन (क) स म ट (ड) ख द व ग र मय द य ग (३) वसतय द य ग सम त च प म ख क म... ह आह. (अ) क पड उतप दन करण. (ब) वसत च ग णवतत णनखशचत करण. (क) क पड णनर य त करण. (ड) लय क न रय जग र उपलबध कर न द ण. (४) स र कल उतप दन त... ह भ रत त ल प म ख शहर आह. (अ) म बई (ब) ल णधर न (क) कय च (ड) कय लकत (ब) प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. (१) भ रत र औद य ग क व तत मह म डळ - औद य ग क प कलप न द र घ म दत च कर ज उपलबध कर न द ण. (२) औद य ग क व क स मह म डळ - औद य ग क क त च व क स करण. (३) वसतय द य ग सम त - व णकर च कल य ण करण. (४) ख द व ग र मय द य ग आर य ग - ग र म ण भ ग त ल आ द य ग कर करण स च लन द ण. प.२ (अ) द ल लय सय चन प म ण क त कर. च कट प र ण कर. भ रत त आय त ह ण ऱय वस त भ रत य न न र य त ह ण ऱय वस त (ब) ट प ल ह. (१) भ रत च आर त-णनर य त (२) भ रत च अ तर गत वय प र ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) भ रत त पर य टन उद य ग व ढ ल ल गल आह. (२) भ रत र जनत च ज वनम न व र हण म न दर ज स ध रतय आह. ४. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) श त व यवस र ल प र तस हन म ळ व महण न श सन कय णत प रयतन करत? (२) पर य टन क त त न लय क न रय जग र कस न र म ण हय तय? (३) भ रत त वनस पतत वर आध र त कय णत व यवस र च लत त? उपक रम (१) र सव उद य जक च छ र णचत जम कर. (२) आपण व परत असल ल य द न द न वसत प कर कय णत य वसत पर सर त तर र हय त त, कय णत य वसत ब ह र न आणल य ज त त त य च तक त कर. 46

56 ९ बदलत ज वन : भ ग १ अ त पर य त आपण इ.स.१९६१ त इ.स.२००० पर य तच क लख ड अभ य सल. व स व य आण एकव स व य शतक त बदल च व ग प च ड आह. म नव ज वन झप ट य न बदलत च लल आह. प वष आपण ज य च कलपन ह कर शकलय नसतय त य गय ष व सतव त उतरल य आह त. प च न व मधर र ग न क ळ त धर म ह म णस च एक महत व च ओळख हय त. ह द, म खसलम, खर सत, श ख, ज न, ब द ध, प रश आण ज य इत य द ड.ब ब स ह ब आ ब डकर धम य प ढ आध न कर करण न आवह न उभ क ल आह त. आपल य प र पर क व च रसरण त ख प मय ठ बदल ड.ब ब स ह ब आ ब डकर र न घडव न आणल. ड.ब ब स ह ब आ ब डकर र न ह बदल भ रत र स व ध न च य म ध यम त न क ल आह. आपल य स व ध न प म ण क र द प ढ सगळ भ रत र सम न अस न धर म, व श, ज त, ल ग णक व जनमसर न र क रण वर न भ दभ व करण य स मन ई आह. सर व न गर क स भ र ण व अभ व यक त सव त त र, श तत न व व न सत एकत जमण य च व स घट त हय ण य च, भ रत च य र ज यक त त सवय त म क तपण स च र करण य च, र हण य च व स थ य क हय ण य च कय णत ह व यवस र करण य च हक आह. भ रत त ल कय णत य ह भ ग त र हण ऱ य न गर क स आपल सवत च व गळ भ र, ल प व स स क त जतन करण य च हक आह. स व ध न त ल र तरत द म ळ ज त व यवसर च य च कट ल धक बसल. व शपर पर गत व यवस र ह कलपन मय ड त न घण य स मदत झ ल. ज वन च य सवय त क त त बदल हय ण य स स र व त झ ल. र तरत द च पर ण म र त वरह कस झ ल त प ढ ल च कट त न समज न र ईल. म ह त आह क त मह? णब णट च य क ळ त र लव त डब य च च र प क र हय त. फसटय, स क ड, इ टर आण थर ड क स अस वर ग हय त. त सऱ य वर ग त ल प व श स ठ न मम त स व ध आण प व श कड बघण य च नक र तमक द खष कय न र म ळ ह वर ग जण भ रत र सम जव यवसर च प त कच झ ल हय त. १९७८ च य र लव अर थस कलप त मध द डवत र न त त र श ण च व यवसर स प ष त आणल. प ढ प ण -म बई दरम य न स हगड एकसप स, म बई-कय लकत दरम य न ग त जल एकसप स र वर गव रह त ग ड स र झ ल य. वर ल तरत द म ळ सम ज त छय ट -मय ठ बदल हळ व रपण घड न र ऊ ल गल आह त. आत ह ट लमध य सव य न म क त प व श आह. धर म, व श, ज त, ल ग र क रण वर न प व श न क रल ज ण र न ह अश प ट य आपण बघतय. प वष र जसतत णवर द ध मत व यक त करण य स मर य द हय त य. आत भ रत र न गर क व ततपत णक व भ र ण आण अन य म ध यम द र सरक रव र द ध मतप दर शन कर शकत त. आपण स न पटण ऱ य गय ष आपण बय ल न द खव शकतय. ह फ र मय ठ बदल सव त त र य ततर क लख ड त झ ल आह. क ट बस सर : सव त त र प र व क लख ड त क ट बस सर ह भ रत र सम ज च एक प म ख ओळख हय त. भ रत ह एकत क ट ब पद धत च द श महण न 47

57 जगभर ओळखल ज र च. ज गत कर करण च य ल ट त व भक त क ट बद धत ल च लन म ळ ल आह. सम जकलय ण : कल य णक र र ज य सर पन करण य च उद णदष भ रत च य स व ध न तच नम द करण य त आल ल आह. अस नम द करण र भ रत ह जग त ल पह ल द श आह. भ रत र न गर क न प र ण र जग र, आरय ग यस व ध, श क ण व व क स च स ध उपलबध कर न द ण ह सम जकल य ण क र यक रम च उद णदष आह. भ रत र सम ज त आर थ क, स म ज क, श क ण क, स स क त क णवर मत मय ठ प म ण वर आह. खसतर, म ल, द व य ग, अन स च त ज त व जम त, अलपस ख य क र च य पर य त व क स च य स ध पय हचण आवश यक आह. सव त त र य ततर क लख ड त सरक रसमय र ल त सगळ त मय ठ आवह न हय त. र स ठ भ रत सरक रन सम जकल य ण ख त १४ ज न १९६४ स ल सर पन क ल. र म त लर अ तर गत पय र ण आण ब लव क स, स म ज क स रक व स म ज क स रक ण, सत कल य ण व व क स ह क र यक रम र बवल ज त त. अश च प क रच व यवसर घटकर ज य प तळ वर करण य त आल आह. अन सय तच ज त व जम त : १९७१ च य जनगणन न स र द श त २२% लय क अन स च त ज त -जम त च हय त. र सव य स ठ क र द कर न श क ण क श ष र व तत व प णतणनणधतव द ऊन स सद त व र ज य व ध म डळ त आण श सकर र स व त क ह र ख व ज ग ठ वण य त आल य आह त. स र वजन क आर गय : भ रत र स व ध न त श सन च प रणमक कर तव य महण न भ रत र जनत च र हण म न व ढव व, स पय र ण स ध व व स र वजन क आरय ग यह स ध र व अस नम द क ल आह. क द सन च आरय ग य व सम जकल य ण म त लर र स दर भ त र ज यश सन स मदत करत. सह व य प चव णर य क र य जन त प रणमक सवर प च आरय ग यस व तस च व द कर र स व ग र म ण भ ग त ल लय क, आद व स व गर ब लय क न उपलबध कर न द ण य च उद णदष हय त. आरय ग य च य स दर भ त भ रत त अ लय प थ, र न न, हय णमओप थ, आर वज द आण न सगद पच र पद धत न म न यत द ऊन लय क च आरय ग य च गल ठ वण य च प रयतन स र झ ल. आरय ग य च य क त त ल बदल म ळ भ रत र च ज वन अध क ध क च त रह त हय ण य स मदत झ ल. १९६२ मध य तम ळन ड मध ल व ल र र थ ल खर शचन म ड कल क ल जच य इखसपतळ त ड.एन.गय प न थ र च य न त तव ख ल भ रत त ओपन ह र ट सतणक र र सव करण य त आल. त य म ळ अश उपच र स ठ परद श ज ण य च गरज र ह ल न ह. जर प र फ ट च य य ध न भ रत त ल द व य ग च आर ष र बदल न ग ल. १९६८ प वष एख द व यक त ल अपघ त झ ल आण त य त प र ज र ब द झ ल तर उर वर त आर ष र अडचण त क ढ व ल ग. र वर उप र महण न ड.प मय द स ठ र न क शल क र ग र र मच द शर म र च य मदत न कक णतम ह त, प र, न क, क न तर र क ल. जर प र फ ट त तज न व पर न तर र क ल ल य कक णतम अवर व म ळ द व य ग र गण अनव ण व खडबड त जम न वर न च लण, पळण, स र कल च लवण, श त त ल क म करण, झ ड वर चढण व णगर य रय हण करण अश क म सहजपण कर शकत त. र कक णतम प र वर ब ट घ लण य च गरज नसल य न ब ट च खर च व चतय. प र द मडण, म ड घ लण ह र कक णतम प र म ळ शक य झ ल. प ण य त व ओल य खसरत त क म करण य स ठ ह प र सय ईच आह त. म त रप ड प तय र पण (क डन ट र नसप ट) : ह सतणक र भ रत त स ध य झ ल य न र गण च प ण व चवण य त ड कटर न र आल. १९७१ प वष अश प क रच य सतणक र भ रत त फ रश हय त नवहत य. तम ळन ड मध ल व ल र र थ ल खर शचन म ड कल क ल जच य इखसपतळ त ह सतणक र १९७१ मध य र सव झ ल. ड.ज न व ड.मय हन र व र न ज व त व यक त न द न क ल ल य म तणप ड च र गण च य शर र त र सव प त य रय पण क ल. आत अव कस त द श त ल र गण भ रत त र सतणक र करव न 48

58 घ ण य स ठ र त त. ट सट ट य ब ब ब : भ रत र क ट बव यवसर त प वष प स न अपत य हय ण ह महत व च ग ष ट म नल ज र च. अपत य प ह ज असण ऱ य पत -पतन र न र समस य वर म त करण य स ठ ट सट ट य ब ब ब र त तज न च आध र १९७८ प स न उपलबध झ ल. कय लकत र थ ड.स भ र म खय प धर र र च य द खर ख ख ल ट सट ट य ब ब ब च प र य ग र सव झ ल. ह पह ल कक णतम गर भध रणत त च र सव प र य ग ठरल. र त तज न द र द र ग र म ल च जनम झ ल. र म ळ अपत य हव असल ल य प लक च प शन स टण य स मदत झ ल. लस करण : १९७८ प वष भ रत त दरवर ष जनम ल आल ल य दह म ल प कर सह म ल जनम न तरच य पह ल य वर य तच प णघ तक स कट न स मय र ज त हय त. पय णलओ, गय वर, धन र व त, क षय, घटसर प, ड ग य खय कल र वर म त करण य स ठ लस करण च क र यक रम ह त घ ण य त आल. १९९५ मध य पलस पय णलओ लस करण च मय ह म ह त घ ण य त आल. र म ळ पय णलओ आटय क य त आल. शहर करण शहर त णक व न गर क त त लय कवसत क द त हय ण य च य प णक र स शहर करण महणत त. न गर करण घड न र ण य स व ढ व लय कस ख य ह एक महत व च क रण आह. हव, प ण, सम हज वन स ठ आवश यक असण ऱ य आर थ क व स म ज क स सर ह घटक न गर करण वर पर ण म घडव न आणत त. सव त त र य ततर भ रत च य स दर भ त न गर लय कस ख य व ढ च क ह प म ख क रण महणज म त य दर त ल घट, आ द य ग कर करण, ग र म ण भ ग त ल रय जग र च अन पलबधत, शहर त ल रय जग र स ध व व य प र, सरल तर ह हय त. शहर वर र ण र ह त ण थ बव र च असल य स छय ट य -छय ट य ग व मध य रय जग र उपलबध कर न द ण, आर थ क व क स च समतय ल स धण, आर थ क व क स ल च लन द ण, मह नगर च व ढ णनर णतत 49 करण, ग र म ण व न गर भ ग त आवश यक स व व स व ध प रवण ह उप र आह त. ग र म ण भ ग सवत तर त य णक व स म ह क र त न सवत कसत असल ल य जम न जवळ र हण ऱ य श तकऱ य च य क र म वसत ल ग व अस महणत त. श त च य ध ल गल त वह प स न ग व अखसततव त आल. भ रत त ल ख ड पद धत व रळ लय कवसत असल ल पद धत आह. भय वत ल पसरल ल य श तजम न आण मध द ट व ट न वसल ल घर ह भ रत र ख ड ग वच प म ख व श ष ट य आह. ग र म ण सम द र ह मय ठ असल तर तय न गर सम द र च य त लन त क त तर लह न असतय. ग व प क छय ट गट महणज वसत हय र. स प र ण भ रत त ल ग र मरचन एकस रख न ह. प द श क सवर प प म ण आण सरल व श ष ट य न स र र त फरक पडतय. सव त य त र क लख ड : ग र मव क स च य द ष न स म ह क व क स र य जन स र करण य त आल. त च य द र श त त त बदलण, जलस चन व ढवण, श क ण च प स र करण, भ स ध रण क र द स मत करण अश र य जन आखण य त आल य. र र य जन न स र श त च उतपन न व ढवण, ग र म ण भ ग त दळणवळण, आरय ग य आण श क ण च प स र करण ह एक उद णदष हय त. ग व मध ल आर थ क व क स स प ध न य द ण य च ठरल. र स ठ सरक रन ग र मप च र त च य म ध यम त न ह क र य स र क ल. ग र मप च र त च य रचन त सर वच ज त -जम त मध ल लय क न स म व न घ ण य स स र व त झ ल. र स ठ ग र मप च र त, प च र त सम त आण ज लह पररर द र च अध क र व ढवण य त आल. बदलत आर थ क ज वन : प वष ग व च ज वन आर थ कद ष ट य स वय प र ण हय त. ग व त ल बह स ख य लय क श त वर अवल ब न असत. श त त ल उतप दन क र ग र न त य च य क म च मय बदल महण न व टण य त र त अस. आत ह पररखसरत बदलल आह. ग र म ण भ ग श त व श त न गड त जय डध द

59 जय डल ग ल आह, तर न गर सम ज ब गरश त उतप दन व स व व यवस र श जय डल आह. ग र म ण व क स : भ रत त १९६१ मध य ८२% लय क ग र म ण भ ग त र हत हय त तर १९७१ मध य ह प म ण ८०.१% हय त. अन नध न य व अन य कच च म ल र च उतप दन कर न शहर च गरज भ गवण, शहर त ल औद य ग क व भ ग न श णमक प रवण, न सर ग क स धनस पतत च द खभ ल करण र गय ष ग र म ण भ ग आजवर करत आल आह. र म ळ आर थ क व यवस र च व क स करण, स म ज क गरज व स व ध च व क स करण, स स क त क, स म ज क व व च र क द खष कय न त बदल घडव न आणण ह त न महत व च आवह न ग र म ण व क स स दर भ त आह त. जम न स ध रण व जलस चन प कलप स गत द ण आवश यक आह. स म ज क गरज व स व ध : स र वजन क सवचछत व आरय ग य च य सय ई कड प ध नर क म न लक द ण गरज च आह. प ण य च य प ण य च ब रम ह सय र, सवचछत ग ह, झ कल ल गट र, अर द रसत, अप र व द त करण, और धय पच र च ग रसय र र प शन न ग र म ण भ ग ल आजह व ढल आह. प रणमक श क ण प स न त उच च श क ण पर य तच य दजज द र सय ई च अन पलबधत, मनय र जन क द व व चन लर च कमतरत र म ळ ग र म ण भ ग कड व श र लक द ण य च गरज आह. भ रत सरक रच य पह ल य च रह प चव णर य क र य जन मध य सम ह व क स र य जन ल महत व च सर न हय त. मह र ष ट र ज य न र र य जन अ तर गत प भ व क मग र क ल. मह र ष ट त १९६२ मध य ज लह पररर द सर पन करण य त आल य. १९७०-७१ मध य मह र ष ट त सकस आह र र य जन स र करण य त आल. व ह र खणण व नळ व ट प ण प रवठ करण र स ठ ग र म ण प ण प रवठ र य जन स र करण य त आल. १९७१ अख र १६७७ छय ट य प टब ध ऱ य च क म प र ण करण य त आल. ग र म ण व द करण : ग र म ण भ ग त व क स स ठ व ज च न त त गरज असत. श त ल प ण य च प रवठ करण य स ठ स वय चल त प प ल गत त, द ध व अ ड र स रख न शव त पद र थ ट कवण, फळ व भ ज प ल ट कवण, खत प कलप च लवण, व द रर य न अभ य स स ठ र त प क श असण, प ख, द रदर शन र र त स ठ व ज ल गत. भ रत त पह ल य प चव णर य क र य जन च य क ळ त त न हज र ख ड च व द त करण झ ल हय त. १९७३ मध य ह आकड १,३८,६४६ ख ड पर य त पय हचल. १९६६ प स न प प व क पनल क न अध क व ज द ण य च र य जन आखण य त आल. १९६९ मध य ज गत क करणपय वय क लख ड त ल ग र म ण व न गर सम ज ग र म ण सम द य न गर सम द य श त व जय डध द न ब गरश त उतप दन व प ध न य. स व व यवस र प ध न य. आक र न लह न, भ र आक र न मय ठ, भ र, स स क त व पर पर स स क त व पर पर एकज नस. बह ज नस. प रणमक सवर प च व यवस र, ब ह र ल लय क न ग र म ण व यवस र त स म व न घ ण य प क ग व त न त य न शहर त प ठवण र. आन व श क व य वस णर क प म ण ज सत. क ट बप म ख व क ट बव यवसर प ध न य एकत क ट बपद धत. मय ठमय ठ व यवस र व उतप दन ज गत क प तळ स ठ. अन य भ ग त न र ण ऱ य न स म व न घ ण र. आन व श क व य वस णर क प म ण द य यम. क ट ब द य यम प ध न य. व यक त ल प ध न य. एकत क ट बपद धत च व घटन. 50

60 ग र म ण व द त करण न गम सर पण य त आल. र त नच आ ध र प द श, ग जर त, कर न टक, मह र ष ट अ ण उततर प द श र र ज य त ग र म ण व द त करण सहक र स सर अखसततव त आल य. औद तगक व क स : ग र म ण औद य ग क व क स ल च लन द ण य स ठ ग र मय द य ग णनर य जन सम त सर पन करण य त आल. १९७२ अख रपर य त र र य जन त एक ल ख सह हज र लय क न रय जग र म ळ ल. ग र म ण भ ग त प णतक ल पररखसरत त र हण ऱ य व श र ब द ध म न व द रर य न उत क ष श क ण द ण य स ठ मह र ष ट श सन न स त र, और ग ब द, न श क व च खलदर र थ व द न क तन र वसत ग हर क त म ध यम क श ळ क ढल य. कय ठ र आर य ग च य श फ रश न स र मह र ष ट त र ह र, अकय ल, परभण व द पय ल र थ कक र व द प ठ स र करण य त आल. मह र ष ट न श क ण क त त क ल ल य क र य च न द घ ऊन र न स क न १९७२ मध य स क रत प स र ग रव च आ तरर ष ट र य प र तय णर क मह र ष ट ल द ल. अश र त न सव त त र य ततर क ळ त स र व त ल आल ल य अडरळ वर म त कर न भ रत न व क स स धण य स स र व त क ल. प ढ ल प ठ त आपण अन य क त त ल प गत च अभ य स करण र आहय त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) ड.एन.गय प न थ र च य न त तव ख ल भ रत त... र शहर त पह ल ओपन ह र ट सतणक र र सव झ ल. (अ) च न नई (ब) व ल र (क) ह दर ब द (ड) म बई (२) जर प र फ ट च जनक महण न... र न ओळखल ज त. (अ) ड. एन.गय प न थ (ब) ड. प मय द स ठ (क) ड. मय हन र व (ड) र प कर न ह २. प ढ लप क च क च ज ड ओळ य न ल ह. (१) ड.एन.गय प न थ - ओपन ह र ट सतणक र (२) र मच द शर म - क शल क र ग र (३) ड. स भ र म खय प धर र - ट सट ट य ब ब ब (४) ड. मय हन र व - पय णलओ ३. ट प ल ह (१) क ट बस सर (२) जर प र फ ट त तज न (३) शहर करण (४) बदलत आर थ क ज वन ४. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) पलस पय णलओ लस करण च मय ह म ह त घ ण य त आल. (२) ग र म ण प ण प रवठ र य जन स र करण य त आल. ५. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) स व ध न प म ण कय णत य क रण वर न भ दभ व करण य स मन ई आह? (२) सम जकल य ण क र यक रम च कय णत उद णदष आह? (३) ग र म ण व क स स दर भ त कय णत आवह न आह त? ६. स र वजन क आर गय चय क त भ रत त झ ल लय ठळक घड म ड च थ डकय आढ व घय. उपक रम त मच य पर सर त ल एख द जर ष व यक त च ख ल ल म द द च य आध र म ल खत घ य. - घर च य रचन त झ ल ल बदल - श त च य स दर भ त ल बदल - व हन च उपलबधत 51

61 १० बदलत ज वन : भ ग २ र प ठ त आपण भ र, क र ड, न टक आण णचतपट, व ततपत आण द रदर शन र क त त झ ल ल य बदल णवर र म ह त घ ण र आहय त. भ ष : भ रत त ह द, आस म, ब ग ल, ग जर थ, कन नड, क खशमर, मल य ळम, मर ठ, उणडर, प ज ब, स स क त, तम ळ, त ल ग, उर द, क कण, मण प र, न प ळ आण स ध र भ र महत व च य आह त. त य भ रत र भ र च य बय ल भ र स द ध आह त. त य च स ख य आत कम हय त आह. त य व ळ च जप र ल हव य त. अन यथ एक च गल ठ व नष हय ईल. अस असल तर ह द णचतपट मध न सवय त पय हचल ल य ह द भ र न भ णर कद ष ट य द श जय डण य च क म क ल आह. म ह त आह क त मह? १९६१ मध य न ग ल डच भ णर क व वरण प ढ लप म ण आह. भ र व लय कस ख य र च प म ण अ ग म -३३७६६ स म -४७४३९ लय र -२६५६५ अ ओ-५५९०४ र गम -५७८६ च रव स ग-३३९ ख झ -७२९५ स गतम पय च र -२७३६ स गतम-१५५०८ क णनर क-४६६५३ च ग-११३२९ फय म-१३३८५ र मच ग र -१०१८७ ख मन गम-१२४३४ झ णलर ग स म -६४७२ णलर गम -२९६९ क कर -च र -११७५ मकवर -७६९ त ख र-२४६८ र व व धत च पर ण म कय णहम आक शव ण क द वर झ ल. र क द ल २५ भ र मध न प स रण कर व ल ग र च. र त इ ग रज, ह द, न ग बय ल आण इतर १६ न ग भ र र च सम व श आह. १९९० न तर स र झ ल ल य ज गत कर करण च य प णक र म ळ भ रत त इ ग रज भ र च प बल य व ढत च लल आह. इ ग रज ह भ कर च भ र हय ऊ ल गल आह. नय कर च य अन क स ध इ ग रज भ र म ळ उपलबध हय ऊ ल गल य आह त. इ ग रज श कण य त भ रत र लय क आघ ड वर आह त. तथ प र प णक र न प द श क भ र च अखसतत व धय क य त र ऊ नर र च क ळज घर र ल हव. श ध घ ऊय. मह र ष ट त ल बय ल भ र च म ह त व व ध स धन च य आध र (कय, ग गल, व कर णपड र, स य धक च ल ख) य ध र. क र ड : सव त त र प र वक ळ त क र ड क त त मय जक य ख ळ च न व घ तल ज र च. र त बदल करण य च क म क ह ख ळ ड न क ल. त य म ळ ख ळ आण ख ळ ड दय घ ह मय ठ झ ल. र त ल एक उद हरण महणज ग त स ठ हय र. णबणलर ड ड स र ख ळ च य सन कर र प क र त स ठ र न ज गत क प व ण य म ळवल. वर च य १५व य वर ष णबणलर ड ड सच क म र र ष ट र य सपध य त य न ज कल. प ढ र ष ट र य व आ तरर ष ट र य सपध य त त य न अज क यपद म ळवल. ज गत क व य वस णर क सपधज त प च व ळ, ज गत क ह श णबणलर ड ड स सपधज त त न व ळ त य न व ज त पद म ळवल. र ख ळ ल त य न लय कप र यत म ळव न द ल. व ततपत मध य र ख ळ च य ब तम य छ प न र ण य स स ठ र च कर त तव क रण भ त आह. भ रत त ल उदर य नम ख ख ळ ड स त य न नव क त उपलबध कर न द ल. १९८३ मध य कप ल द व र च य न त तव ख ल भ रत न णक क ट व शवचर क सपधज त ऐत ह स क व जर म ळवल आण र ख ळ ल द शभर त मय ठ लय कप र यत म ळ ल. र च वर ष स न ल ग वसकर 52

62 र न कसय ट मध य सर व ध क शतक च णवक म क ल. १९८५ मध य भ रत न ब नसन अ ड ह ज स णक क ट सपधज त अज क यपद म ळवल. र च पर ण म भ रत तल य सर वच र ज य मध य कम - अध क प म ण त णक क ट ह ख ळ ख ळल ज ऊ ल गल. द श ख ळ म ग पड न णक क टच ख ळ स न ल ग वसकर आघ ड वर आल. णक क ट र ख ळ ल क द सर न ठ व न क ह णचतपट च न र म त करण य त आल. द रदर शनवर प र ण प च द वस, एक द वस अस ख ळ च प स रण स र झ ल. एश र ड आण ऑल प क सपध य मध य भ रत सहभ ग हय त. इ.स.२००० च य ऑल प कमध य करन म मल शवर ह न भ रत त लन (व टल फ ट ग) पदक म ळवल. ऑल प कमध य पदक म ळवण र त पह ल भ रत र मह ल हय र. ह कर, पय हण, त र द ज, वजन उचलण, ट न स, करन म मल शवर ब डम टन र सपध य मधर भ रत च प णतणनणधतव व ढ ल गल. न टक आण तचत पट : न टक आण णचतपट ह भ रत र च य ज वन त ल महत व च घटक आह. प वष न टक ख प व ळ कध -कध र तभर च ल र च. आत च य क ळ त न टक च सवर प, त त, व ळ बदल न ग ल. व गव गळ क त त ल लय क न टक मध य स म ल हय ऊ ल गल. स ग त र गभ म च महत व प वष प क कम हय ऊ ल गल. प र ण क व ऐत ह स क णवर र ऐवज र जक रण, सम जक रण र णवर र न प ध न य म ळ ल गल. णचतपट च य क त त कक ष णधवल णचतपट च य न तर र ग त णचतपट च र ग आल. मन र जन क त त ल ह द णचतपट च सर न अत लन र आह. समक ल न पररखसरत च णचतण णचतपट मध य उमट ल गल. णचणतकरण च सरळ द श ब ह र ज ऊ ल गल. द श- परद श त ल व व ध यप र ण ज ग लय क न द स ल गल य. परकर र भ र मध ल णचतपट अन व द त हय ऊ ल गल. इ ग रज णचतपट च य प दर शन व ळ ह द अन व द पडद वर द स ल गल. ह द णचतपट ज गत क णचतपट श सपध य कर ल गल. ह द णचतपट जगभर पय हचल. र जक रण, सम जक रण, उद य ग, त तज न र च प णतणब ब णचतपट मध य उमट ल गल. प वष ३-४ त स च लण र स न म द ड त स वर र ऊ ल गल. एकच पडद आण एकच णचतपटग ह ह स कलपन बदलल. र म ळ एकच स न म १०० आठवड च लण य च प म ण स प न एक णचतपट एक च व ळ द श -परद श त हज रय णचतपटग ह मध य द स ल गल. र म ळ णचतपट च अर थक रण बदल न ग ल. णचतपट न र म त स उद य ग च दर ज प प झ ल. ह उद य ग कय ट यवध लय क न स म व न घ ऊ ल गल. प द श क भ र मध ल णचतपट उद य ग बहर न आल. व त पत : बदलत य ज वनश ल च प भ व व ततपत वर आण प स रम ध यम वर पडल. र म ध यम च प भ व व यक त गत आण स म ह क ज वन वर स द ध पडल. सव त त र य ततर क लख ड त द न द न घड मय ड च य त ज य ब तम य द ण, ज ह र त छ प न उद य ग-व यवस र ल च लन द ण, लय कमत घडवण, लय कमत व ध र क क म स ठ प भ व त कर न प स ग न त तव करण, प बय धन करण, श सन व यवसर वर अ क श ठ वण अश व व ध उद णदष न व ततपत क र य रत हय त. र क ळ त व ततपत कक ष णधवल र ग त छ पल ज त हय त. प ढ क ळ बदलल आण व ततपत र ग त झ ल. प वष त ल क णक व णजलह च म खपत महण न ओळखल य ज ण ऱ य व ततपत न ख प मय ठ प म ण त र ज यसतर र स खळ सवर प च य पत सपध य कर व ल गत आह. व ततपत आत अध कच सक र र हय ऊ 53

63 ल गल आह त. द ष क ळग रसत स ठ न ध उभ रण, प रग रसत स ठ न ध उभ रण, ह श र पर त आर थ कद ष ट य द र बल गट त ल व द रर य न उच च श क ण स ठ मदत करण, स स क त क क र यक रम आर य णजत करण व प रस क त करण अश व व ध म ग य न व ततपत आपल य ज वन च अव भ ज य भ ग झ ल आह त. द रदर शन : भ रत त सव त त र य ततर क लख ड त द रदर शनच आगमन झ ल. स र व त ल कक ष णधवल असण र द रदर शन प ढ र ग त झ ल. स र व त ल मय जक च क र यक रम आण ठर व क व ळ मनय र जन अस द रदर शनच सवर प हय त. प ढ श क ण क उपक म, व र त पत, र ष ट पत -प ध नम त र च य द ऱ य च सव सतर व त य कन, ब तम य अस एक-एक उपक म व ढत ग ल. र म र ण आण मह भ रत र म ल क च य क ळ त बह स ख य लय क द रदर शनसमय र बस न अस र च. र म ध यम च य लय कप र यत च च ण क र म ल क न द खव न द ल. १९९१ च य इर क र द ध च ज व त द श य व त य कन स एनएन व ह न न जगभर द खवल. र टपपर वर भ रत त ल व ततव ह न य च व शवच बदल न ग ल. १९९८ मध य सट र (स ट ल इट ट णलखवहजन एश र र जन) ह ख सग उद य गसम ह भ रत त आल. र म ळ भ रत त ल स र व त च य क ळ त ल न रस, एकस र, प च रकर सवर प च य ब तम य च व शवच बदल न ग ल. भ र, स दर करण च त त, त तसजज सट णडओ आण ओब (आउटडय अर ब डक स ट ग) वह नसच व पर र म ळ र व ह न य न व सत र घडव न अ णल. र म ळ व त य कन त ख ल पण, बह व धत आल. द श च क न कय पर जय डल ग ल. र च पर ण म र जक रण वर स द ध झ ल. स र द श बदल ल गल. आत पर य त आपण आध न क भ रत च इत ह स अभ य सल. प ढ ल वर ष इत ह स र णवर र च व यवह र क जगत त उपर य जन कस कर र च ह आपण श कण र आहय त. इत ह स ह द न द न जगण य च भ ग कस हय ऊ शकतय ह आपण बघण र आहय त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) भ रत न... च य न त तव ख ल व शवचर क णक क ट सपध य ज कल. (अ) स न ल ग वसकर (ब) कप ल द व (क) सय यद क रम ण (ड) स द प प ट ल (२) ज गत कर करण च य प णक र म ळ भ रत त... भ र च प बल य व ढत च लल आह. (अ) प ज ब (ब) फ च (क) इ ग रज (ड) ह द २. द ल लय सय चन प म ण क त कर. ख ल ल तकतय त ल म ह त प ढ ल तक प र ण कर. १. भ रत त ल महत व च य भ र २. ऑल प क सपध य मध य पदकप प ख ळ ड ३. त मह प ह ल ल ब लणचतपट ४. व व ध ब तम य च प स रण करण ऱ य व ततव ह न य च न व ३. प ढ ल व ध न सक रण सपष ट कर. (१) भ रत त सवय त कम -अध क प म ण त णक क ट ख ळल ज ऊ ल गल. (२) णचतपट च अर थक रण बदलत आह. ४. प ढ ल प शन च सव स र उत र ल ह. (१) भ रत र भ र च य बय ल भ र जपण क आवश यक आह. (२) व ततपत च बदलत सवर प सपष कर. (३) द रदर शन र म ध यम त कय णत बदलत झ ल आह त. उपक रम (१) द द स ह ब फ ळक र चर णवर र म ह त आ तरज ल च य स ह य य न म ळव. द द स ह ब फ ळक प रसक र न सनम णनत व यक त च र द तर र कर. (२) लय कश ह च च थ सत भ व ततपत र णवर र श ळ त न ब धसपध य आर य णजत कर. 54

64 र जयश सत भ रत आण जग अन क रमण क क र. प ठ च न व प ठ क रम क १. मह र द धय ततर र जकर र घड मय ड ५७ २. भ रत च य परर ष ट धय रण च व टच ल ६५ ३. भ रत च स रक व यवसर ७२ ४. स र क त र ष ट ७७ ५. भ रत व अन य द श ८४ ६. आ तरर ष ट र य समस य ९१ इर तत आठव पर य त न गर कश सत महण न श कवल ज ण र णवर र इर तत नवव प स न र ज यश सत र न व न आपण श कण र आहय त. न गर कश सत प म ण च र ज यश सत तह आपण आपल य र जकर र ज वन च अभ य स करण र आहय त. ह अभ य स आत अध क व य पक आण सखय ल हय ण र आह. र जकर र ज वन त जर प म ण सर णनक श सन, स व ध न, स व ध न त ल म लभ त हक आण म र गदर शक तत व इत य द च सम व श असतय, त य चप म ण द श च श सनव यवसर, र ज यक रभ र, धय रणन र म त, लय कश ह, व व ध चळवळ र च ह सम व श असतय. श सन च णनणय र, श सन च धय रण, श सन कड न क ल ज ण र सतत च व पर र च स म न य म णस च य ज वन वर पर ण म हय तय. र ज यश सत र सर व ब ब च श सत द ध व च क तसक र त न अभ य स करत. र ज यश सत च य अभ य स त न त मह ल र जकर र घड मय ड, र जकर र प व ह आण प णक र र च अध क च गल आकलन हय ईल. कय णत य ह क त त क म करण य स आण प व ण य म ळवण य त र आकलन च फ र द हय ईल. 55

65 अ.क. घटक क मत १. १९४५ प स नच जग महत व च प व ह सत सत सपधज म ळ आ तरर ष ट र य श तत ल धय क न र म ण हय तय र च ज ण व हय ण. श तर द धय ततर क ळ त ल ज गत क घड मय ड च व श ल षण करत र ण. ज गत कर करण ल भ रत न द ल ल य प णतस द च म ह त कर न घ ण. ज गत कर करण च य स दर भ त व व ध द श च परसपर वल ब तव ज ण न घ ऊन त य ब बत चर च करण. २. भ रत च य परर ष ट धय रण च व टच ल क मत व ध न परर ष ट धय रण च अर थ स गत र ण. परर ष ट धय रण च य उखद ष ब बत आदर ब ळगण. सवत त भ रत च परर ष ट धय रण व व ध घटन च य स ह य य न सपष करत र ण. भ रत आ तरर ष ट र य श तत व स रणक तत स न हम च प ध न य द तय, ह ज ण व व कस त करण. ३. भ रत च स रक व यवसर भ रत त ल स रक ण र तण च सवर प समज न घ ण. लष कर व न मलष कर दल च य क र य च वगष करण करत र ण. म नव स रक ह स कलपन सपष करत र ण. अ तर गत स रणक तत णवर र असण ऱ य आवह न च ज ण व असण. एख द आवह न च अभ य स कर न त य च स य धनपणतक तर र करत र ण. ४. स र क त र ष ट स र क त र ष ट ह एक महत व च ज गत क स घटन असल य च स गत र ण. स र क त र ष ट श तत रक ण करत त ह व शद करण. सर व र ष ट च य व क स स ठ श तत आवश यक असत, र च ज ण व व कस त हय ण. स र क त र ष ट च य स रक पररर द त बदल हय णर णवर र च गरज सपष करत र ण. ५. भ रत आण अन य द श भ रत च भ गय णलक सर न व त य च भ रत च य अ तर गत व परर ष ट धय रण वर हय ण र पर ण म सपष करत र ण. श ज र द श श म त प र ण स ब ध अस व त ह व च र द ढ हय ण. प द श क सहक र य स ठ असल ल य स घटन णवर र क रणम म स करण. भ रत व अन य द श र च य त ल आर थ क व व य प र स ब ध त हय त असल ल य बदल च आढ व घ त र ण. ६. आ तरर ष ट र य समस य म नव हक जग त ल प त य क म णस ल प प हय त त ह व च र व कस त हय ण. भ रत र स व ध न व क र द र द र म नव हक च स रक ण कस हय त ह ज ण न घ ण. पर य वरण ऱह स ह एक ज गत क समस य आह ह ज ण व व कस त हय ण. न र व स त महणज कय ण ह सपष करत र ण. 56

66 १ मह य द ध त र र जक य घड म ड चल, थ ड उजळण कर य! र म ग ल इर तत च य न गर कश सत च य प ठ प सतक मध न आपण सर णनक श सनस सर, भ रत च स व ध न आण आपल य द श त ल र ज यपद धत णक व श सन च रचन र च अभ य स क ल. र इर तत त आपण आत भ रत च जग श असण र स ब ध प हण र आहय त. भ गय ल च य अभ य स त न त मह ल जग च भ गय णलक रचन समजल अस ल. इत ह स च य अभ य स त न ऐत ह स क क ळ त ल ज गत क घड मय ड समजल य असत ल. र ज यश सत च य अभ य स त न आपण आत भ रत च जग श असण र स ब ध व महत व च य ज गत क समस य समज न घ ण र आहय त. आपण सर वजण व गव गळ क रण स ठ, सय ई- स व ध स ठ सम ज त ल व यक त, स सर व स घटन वर अवल ब न असतय. आपल स म ज क ज वन परसपर वल ब असत व त य त परसपर सहक र य ख प महत व च असत, ह आपण प ह ल. ह जस व यक त आण सम ज ब बत आह, तस च त व व ध र ष ट ब बतह आह. भ रत प म ण जग त अन क सवत त द श आह त. त य च य त स तत य न क ह द व ण-घ व ण च लल ल असत, व यवह र हय त असत त. ह सवत त र ज य परसपर श कर रह करत असत त. र सर व सवत त व स र वभ म द श च म ळ न एक व यवसर तर र हय त. त ल आपण आ तरर ष ट र य व यवसर महणतय. र आ तरर ष ट र य व यवसर च क ह व श ष ट य आपण ज ण न घ ऊ. परसपर वल बन : जग तल सर व द श कय णत य न कय णत य क रण स ठ परसपर वर अवल ब न असत त. र ष ट क त ह मय ठ, सम द ध आण व कस त असय, त कध च सर व ब बत त स वय प र ण अस शकत न ह. मय ठ र ष ट न ह अन य त य च य स रख य च मय ठ आण छय ट य र ष ट वर अवल ब न र ह व ल गत. महण न परसपर वल बन ह आ तरर ष ट र य व यवसर च महणज च आजच य ज गत क व यवसर च एक महत व च व श ष ट य आह. मल पडल ल प शन... * व यक त आण र ष ट च य परसपर वल बन त क र फरक असतय बर? * श म त द श आण गर ब द श अश क ह व भ गण असत क? * द श च क रभ र जस स व ध न च य आध र च लतय, तस ज गत क प तळ वर एख द स व ध न असत क? * आ तरर ष ट र य व यवसर त सवद च च सर न कय ण ल असत? परर ष ट र ध रण चय द र आ तरर ष ट र य स ब ध : प त य क र ष ट आपल य अ तर गत व यवह र स ठ त य चप म ण अन य र ष ट कस व यवह र कर व त, र णवर र णनखशचत धय रण ठरवत. अश धय रण ल परर ष ट धय रण अस महणत त. भ रत च य परर ष ट धय रण च आपण अध क व सत र न प ढ ल प करण त अभ य स करण र आहय त. कर न पह. एक मह न य च व ततपत स कल त कर न त य त ल परर ष ट स ब ध च य ब तम य च स कलन कर. ख ल ल म द द च य आध र त य ब तम य च वगष करण कर व त य च प दर शन भरव. (अ) परर ष ट त ल महत व च य पद वर ल व यक त न आपल य द श ल द ल ल य भ ट. (ब) आपल द श व अन य द श र मध य झ ल ल कर र. (क) आपल य द श त भरवल ल एख द आ तरर ष ट र य पररर द. (ड) श ज र ल द श च य स दर भ त ल घड मय ड. 57

67 प शवय भय म : आपण आज ज य जग त र ह त आह त त अन क घटन, घड मय ड मध न आक र स आल आह. महण नच आपल आजच जग समज न घ ण य स ठ आपल य ल रय ड इत ह स त ज व ल ग ल. म गच य शतक त दय न मह र द ध झ ल य च आपण स म ह त आह. ह दय न मह र द ध म गच य शतक त ल सव य त महत व च य घटन हय त य. त य च य म ळ जग बदलल. जग त नव न प व ह आल, व च र आल. र मह र द ध म ळ आणख क र झ ल ह समज न घ ऊ. पह ल मह य द ध : १९१४ त १९१८ र क ल वध त पह ल मह र द ध झ ल. र रय प ख ड त ल महत व च द श र त स म ल हय त. एक णच आ तरर ष ट र य णक व ज गत क व यवसर त र रय पल र क ळ त फ र महत व हय त. पह ल य मह र द ध म ळ ख प मय ठ प म ण वर ज व त व व ततह न झ ल. र द ध त सहभ ग झ ल ल य र ष ट न ख प आर थ क न कस न सय स व ल गल. र द ध त सहभ ग नसल ल य न ह र द ध च झळ ल गल. ज कल ल य व हरल ल य र ष ट च य अर थव यवसर कय सळल य. पह लय मह य द ध त ल सहभ ग र ष ट र णमत र ष ट मध यगत र ष ट णब टन, फ नस, रश र, जर मन, ऑस ट र य -ह ग र, इटल, अम र क त र कसत न, बलग ररर अश प क रच र द ध प नह हय ऊ नर, त य स ठ क ह तर उप र र य जन कर र ल हव अस सर व र ष ट न व ट ल गल व त य त न र ष ट स घ र आ तरर ष ट र य स घटन च सर पन झ ल. आ तरर ष ट र य समस य सय डवण य स ठ चर च व व ट घ ट करण य च त एक महत व च व य सप ठ बनल. र द ध ट ळण ह र ष ट स घ च म ख य जब बद र म नण य त आल. पह ल मह र द ध स पल य न तर र रय पमध य व र रय पब ह रह अन क महत व च बदल घड न आल. उद., र रय पमध ल प वष च स म ज य कय सळल व त य त न नव न र ष ट अखसततव त आल. र रय पमध ल अन क द श च य आणफ क आण आश र ख ड त वस हत ह त य. र वस हत मध य सव त त र स ठ चळवळ स र झ ल य. र रय प र र ष ट च य वर चसव ल र चळवळ न मय ठ प म ण वर आवह न द ल. पह ल य मह र द ध न तर श तत प सर णपत करण य स ठ र ष ट स घ न र म ण झ ल. पर त र ष ट स घ ल र द ध रय पवण य त र आल न ह. जर मन, इटल, सप न इत य द द श मध य तर ह क मश ह र जवट अखसततव त आल य. र सर व घड मय ड च पर ण त द सऱ य मह र द ध त झ ल. पह लय मह य द ध त सहभ ग झ ल ल भ रत य स न क व च र कर आण ल ह. जर मन मध य ह टलरच य ह क मश ह च उदर झ ल. जर मन त ल लय कश ह पर पर बळकट असत य तर क र झ ल असत? ह क मश ह र जवट अखसततव त र ऊ नर त महण न आपण कय णत क ळज घ तल प ह ज? त मह क य व टत? र द ध स प णतब ध करण य स ठ र ष ट स घ न र म ण क ल. पर त र द ध रय पवण य त र ष ट स घ अपर ठरल. र ष ट स घ न र द ध ट ळण य स ठ कय णत य उप र र य जन कर र ल हव य हय त य? द सर मह य द ध : १९३९ त १९४५ र क ल वध त द सर मह र द ध झ ल. पह ल य मह र द ध प क द सर मह र द ध अध क स ह रक ठरल. पह ल य मह र द ध च य त लन त त अध क व य पक तर हय त च; पर त र र द ध त अध क प गत त तज न च अवल ब करण य त आल. र द ध त सहभ ग असल ल य 58

68 59

69 र ष ट वर प नह एकद आर थ क स कट कय सळल. ल ह त वह... १९३९ त १९४५ र क ल वध त द सर मह र द ध च ल हय त. र च क ळ त भ रत त कय णत य घड मय ड हय त हय त य? मह र द ध च भ रत वर कय णत पर ण म झ ल? द सऱय मह य द ध त ल सहभ ग र ष ट र णमत र ष ट णब टन, फ नस, ऑस ट र ल य, क नड, न य झ ल ड, भ रत, स व ह एत रश र, च न, अम र क अक र ष ट जर मन, जप न, इटल द सऱ य मह र द ध त अम र क च महत व च सहभ ग हय त. अम र क न अण ब मबच न र म त क ल हय त. र द ध स पवण य स ठ जप नमध ल ह रय ण म व न ग स कर र दय न शहर वर अन क म ६ ऑगसट व ९ ऑगसट १९४५ रय ज अम र क न अण ब मब ट कल. र रय पमध य जर मन च य पर भव न तर व आश र मध य जप नच य पर भव न तर द सर मह र द ध स पल. द सऱ य मह र द ध न तरच य क ळ त ज गत क प तळ वर ज य अन क घड मय ड झ ल य त य त ल एक महत व च घटन महणज श तर द ध च स र व त हय र. १९४५ त १९९१ ह प द र घ क ळ श तर द ध न व य पल हय त. र क ळ त ल क ह बदल च आत आपण आढ व घ ऊ. श तय द ध : द सऱ य मह र द ध त णमत असण र अम र क व स व ह एत रश र र द ध स पत च परसपर च सपधय क बनल. त य च य त ल सहक र य च ज ग सपधज न घ तल. र सपधज न ज गत क र जक रण च ४०-४५ वर ष च क लख ड व य पल. र दय नह द श मध य उघड र द ध झ ल न ह ; पर त र द ध च भडक कध ह उड शक ल अस तण व त य च य स ब ध मध य हय त. प तर क र द ध न ह पण र द ध ल प रक अश तण वप र ण पररखसरत च वर णन श तर द ध र स ज द र क ल ज त. र क ळ त अम र क तर मह सतत हय त च पण स व ह एत रश र न ह अणवसत च न र म त कर न व आपल लष कर स मर थ य व ढव न मह सतत बनण य च प रयतन क ल. अम र क व स व ह एत रश र र दय न मह सतत मध ल स घर य, सतत सपध य, सतसपध य, व च रप ण ल त ल भ द, परसपर न शह-क टशह द ण य च व तत र सर व ब ब म ळ च श तर द ध स र झ ल हय त. श तय द ध च पर ण म लषकर स घटन च न र म त : श तर द ध क ळ त दय नह मह सतत न लष कर स घटन न र म ण क ल य. त य त स म ल हय ण ऱ य र ष ट च य स रक ण च जब बद र त य त य मह सतत न घ तल. न टय (NATO : North Atlantic Treaty Organization) ह अम र क च य प भ तव ख ल ल लष कर स घटन हय त, तर व र स कर र ह स व ह एत रश र च य प भ तव ख ल ल लष कर स घटन हय त. त मह क य व टत? * त तज न त ल प गत आण आ तरर ष ट र य श तत र च य त क ह स ब ध असतय क? * म नव कल य ण स ठ त तज न च व पर कस करत र ईल? जग च द तवध व करण : श तर द धक ळ त जग त ल बह त क द श दय न मह सतत च य गट त स म ल झ ल हय त. र ष ट च अश दय न गट त व भ गण हय ण महणज द व ध र व करण हय र. श तर द ध च आव क त य म ळ व ढल. तण व च क त व य पक झ ल. ह कर न पह. क य ब च स घर य (१९६२) ह श तर द ध क ळ त ल एक अत य त महत वप र ण घटन हय त. र स घर य णवर र अध क म ह त म ळव. 60

70 म ह त आह क त मह? १९१७ मध य रश र त स म यव द क त झ ल व त य त न स व ह एत रश र अखसततव त आल. अलप वध तच स व ह एत रश र आ तरर ष ट र य र जक रण त मह सतत महण न आक र स आल ; पर त अम र क आण स व ह एत रश र र च य त टय क च मतभ द हय त. उद., अम र क ह भ डवलश ह च प रसक र करण र लय कश ह र ज य हय त, तर स व ह एत रश र सम जव द च व एकपक ष य ह क मश ह च प रसक र करण र र ज य हय त. दय नह मह सतत न जग त आपल वर चसव व ढव र च हय त. अम र क ल भ डवलश ह च प स र कर र च हय त तर स व ह एत रश र ल सम जव द च. आपल प भ तव व ढ व महण न दय नह मह सतत न लह न र ष ट न आप पल य गट त ख चण य च य प रयतन न स र व त क ल. पर ण म र रय पच व च र क प तळ वर व भ जन झ ल. पखशचम र रय प व त थ ल द श अम र क च य गट त स म ल झ ल तर प र व र रय पमध ल द श स व ह एत रश र च य गट त स म ल झ ल. आप पल य गट तल य र ष ट न लष कर व आर थ क मदत द ण य च धय रण र मह सतत न सव क रल. शसत सत सपध य : मह सतत एकम क न शह- क टशह द ण य स ठ फ र मय ठ प म ण वर शसत च न र म त कर ल गल य. अध क ध क स ह रक असत बनवण य च य स दर भ त व त य स ल गण र त तज न अवगत करण य स ठ सपध य स र झ ल. पर त सत सत सपधज म ळ ज गत क श तत धय क य त र ईल र च ज ण व दय नह मह सतत न झ ल य म ळ सत सत णनर तण च आण न सत करण च प रयतनह र च क ळ त झ ल. प श क स घटन च न र म त : मह सतत च य सपधज त व कसनश ल र ष ट न परसपर न मदत करण य स ठ आप पल य प द श क प तळ वर स घटन न र म ण क ल य. त य न आर थ क व क स महत व च व टत हय त. र रय पमध ल द श न र रय प र आर थ क स घ न र म ण क ल तर आग न य आश र ई द श न (स ग प र, थ र ल ड, मल श र, इ डय न श र, फ ल प नस, इत य द ) अणसर न (ASEAN) स घटन न र म ण क ल. अल प तत व द : श तर द ध स र झ ल य न तरच य क ळ त एकर कड जग च द व ध र व करण हय त हय त पण त य चबरय बर क ह द श न मह सतत च य सपधज त स म ल व ह यच नवहत. अश र ष ट न मह सतत च य सपधज प स न अणलप र हण य च ज धय रण सव क रल, त य ल अणलप त व द अस महणत त. अणलप त व द ह श तर द धक ळ त ल एक महत व च चळवळ हय त. अल प तत व द चळवळ : द सऱ य मह र द ध न तर आश र व आणफ क ख ड त ल नव य न सवत त झ ल ल य द श न अणलप त च य व च र ल प ठ ब द ल व त एक महत वप र ण चळवळ झ ल. भ रत च प ध नम त प ड त जव हरल ल न हर, र गय सल खवहर च अधर क म र शल ट टय, इणजप च अधर क गम ल अबद ल न स र, इ डय न श र च र ष ट धर क ड.अहमद स क नद आण घ न च र ष ट धर क व म नक म र च य न त तव ख ल र चळवळ च स र व त सन १९६१ प स न झ ल. अल प तत व द चळवळ च मय लयम पन : अणलप त व द चळवळ न वस हतव द, स म ज यव द आण व शव द र ल व रय ध क ल आह. आ तरर ष ट र य प शन श तत मर म र ग न सय डवण य स र चळवळ न प र तस हन द ल आह. प ड त जव हरल ल न हर च य म र गदर शन ख ल भ रत न र चळवळ च न त तव क ल. न तरच य क ळ तह र चळवळ ल भ रत न सक र र 61

71 प ठ ब द ल आह. श तर द ध स प ष त आल तर ह र चळवळ च महत व कम झ ल न ह. म नवत व द, ज गत क श तत व सम नत र श शवत म ल य वर अणलप त व द चळवळ आध रल ल आह. र चळवळ न अलपणवकस त र ष ट न एकत र ण य स प र त क ल आह. आ तरर ष ट र य प शन श तत मर म र ग न सय डवण य स र चळवळ न प र तस हन द ल. न सत करण, म नव हक च स वर धन, र ब बत आग रह भ म क घ त न च अणलप त व द चळवळ न गर ब व अव कस त र ष ट च य समस य ठ मपण म डल य. एक नव य आ तरर ष ट र य आर थ क व यवसर च (NIEO) म गण र चळवळ न क ल. रय डक य त स ग र च झ ल य स, श तर द ध स पल असल तर ह अणलप त व द चळवळ च महत व कम झ ल न ह. र चळवळ न अलपणवकस त र ष ट न एकत र ण य स प र त क ल. र चळवळ न आर थ क आण स म ज क बदल च अन क प व ह आ तरर ष ट र य र जक रण त आणल. र र ष ट न आ तरर ष ट र य र जक रण त सनम न न उभ र हण य च एक नव व शव स द ल. श तय द ध च अख र : १९४५ प स न ज गत क र जक रण त प भ व असल ल श तर द ध न तर स प ष त आल. श तर द ध च अख र ह एक म ग ल शतक च य श वट झ ल ल अत य त महत व च घटन हय त. श तर द ध च अख र हय ण य स अन क ब ब क रण भ त हय त य. उद., (१) स व ह एत रश र न आर थ क ख ल पण च धय रण सव क रल. र ज य च अर थव यवसर वर ल णनर तण श थ ल क ल. (२) स व ह एत रश र च ततक ल न अधर क म ख ईल गय ब य च वह र न प र सतय ईक (प नर रचन ) आण गल सनय सत (ख ल पण ) ह धय रण अमल त आणल. र धय रण म ळ म ध यम वर ल णनर तण कम झ ल. र जकर र व आर थ क क त त महत वप र ण बदल झ ल. महणज च र क त त प नर रचन करण य त आल. त य म ळ लय कश ह करण ल च लन म ळ ल. (३) प र व र रय पमध ल स व ह एत रश र च य प भ व ख ल ल द श न भ डवलश ह व लय कश ह म ग य च सव क र क ल य म ळ त थ ल र जवट बदलल य. (४) स व ह एत रश र च व घटन झ ल व त य त न अन क नव सवत त र ष ट न र म ण झ ल. रश र ह स व ह एत रश र मध ल सव य त मय ठ द श हय त. अस क? न टय ह स घटन आजह अखसततव त आह, पर त त च सवर प आत लष कर न ह. र स घटन त क त द श आह त त य ध. शब स चव. एकच मह सतत असत व त च य वर ज वह अन क द श अवल ब न असत त त वह त य आ तरर ष ट र य व यवसर ल आपण एकध र व र व यवसर महणत. दय न मह सतत मध य झ ल ल य र ष ट च य व भ गण ल द णवध र व करण महणत त. ज वह अन क द श मह सतत महण न आ तरर ष ट र य व यवसर त आक र स र त त त वह त य व यवसर ल क र महणत र ईल? र द ध च फय लपण र णवर र वर न ब ध ल ह. त य स ठ क ह म द र थ द ल आह त. र वर चर च कर. * कय णत य ह समस य चर च व व ट घ ट न सय डवत र त त. * र द ध म ळ समस य स टत न ह त. * र द ध म ळ व क स ल ख ळ बसत. 62

72 श तय द ध न तरच जग स व ह एत रश र च य व घटन बरय बर श तर द ध स पल. एक क ळच य र मह सतत च व घटन झ ल य न ज गत क र जक रण त महत व च बदल घड न आल. उद., ज गत क र जक रण त अम र क ह एकम व मह सतत उरल. र ष ट र ष ट मध ल व य प र व आर थ क स ब ध व ढण य स अन क ल व त वरण न र म ण झ ल. भ डवल, श म, ब ज रप ठ, म ह त र च जगभर प स र झ ल. लय क मध ल व च र-कलपन च ह म क त स च र हय ऊ ल गल. सर वच र ष ट न व य प र स ब ध न प ध न य द ण य च ठरवल य न अन य र ष ट न मदत करण य च कलपन म ग पडल. त य ए वज आर थ क स ब ध प सर णपत करण य च प रयतन हय ऊ ल गल. महणज च प वष आपल य व रय ध त ल एख द द श ल त र ष ट महण न स बय धण य ऐवज सपधय क र ष ट ह स कलपन प ढ आल. स र क त र ष ट र स घटन च य जब बद र त व ढ झ ल. ज गत क श तत व स रणक तत ट कवण य स ठ स र क त र ष ट न अध क ठय स प रयतन कर व ल गत आह त. पर य वरण रक ण, म नव हक च जय प सन, सत -प र र सम नत, न सर ग क आपतत च स मन र ब ब न ज गत क सवर प प प झ ल. ज गत क करण महणज क य? : श तर द ध न तर व य प र व आर थ क स ब ध मध य ख ल पण आल. र प वष च महटलर प म ण भ डवल, श म, ब ज रप ठ आण म ह त च जगभर स चरण हय ऊ ल गल. जगभरच य लय क मध य व च र, कलपन च द व णघ व ण व ढल. म ह त त तज न त ल क त न जग तल य घटन व घड मय ड सवय त कळ ल गल य. द श च य स म र र न प वष इतक महत व र ह ल न ह. र सर व प णक र न ज गत कर करण अस महणत त. ज गत कर करण च जस क ह फ र द झ ल तस च क ह तय ट ह झ ल आह त. उद., व व ध र ष ट च य अर थव यवसर परसपर श जय डल य ग ल य न व य प र व ढल, आर थ क एकत करण व ढल, ब ज रप ठ मध य म बलकत आल ; पर त त य चबरय बर गर ब व श म त र ष ट मध ल दर कम झ ल न ह. र प करण त आपण १९४५ प स नच य ज गत क घड मय ड च अभ य स क ल. श तर द धक ल न जग, त य त ल सतसपध य व न सत करण च प रयतन समज न घ तल. ज गत कर करण च अर थह अभ य सल. प ढ ल प करण त आपण भ रत च य परर ष ट धय रण च अभ य स करण र आहय त. श ध आण सहभ ग वह! पर य वरण रक ण स ठ च य कय णत य ह दय न ज गत क स घटन णवर र म ह त म ळव. त य च उद द ष त मह ल म न य असल य स त य च य त ल सहभ ग च य स ध कय णत य आह त त य ध. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) सवत त व स र वभ म द श च म ळ न न र म ण हय ण र व यवसर - (अ) र जकर र व यवसर (ब) आ तरर ष ट र य व यवसर (क) स म ज क व यवसर (ड) र प कर न ह (२) र ष ट स घ च म ख य जब बद र - (अ) र द ध ट ळण (ब) वस हत च सव त त र (क) र ष ट च अर थव यवसर स वरण (ड) न : सत करण करण 63

73 (३) तर द ध... र घटन म ळ स पल. (अ) स र क त र ष ट च सर पन (ब) स व ह एत रश र च व घटन (क) लष कर स घटन च न र म त (ड) क य ब च स घर य २. प ढ ल व ध न चय क क बर बर त सक रण सपष ट कर. (१) पह ल य मह र द ध न तर र ष ट स घ च न र म त झ ल. (२) श तर द ध म ळ जग च एकध र व करण झ ल. (३) णमख ईल गय ब य च वह र च य धय रण म ळ लय कश ह करण ल च लन म ळ ल. ३. प ढ ल स कलपन सपष ट कर. (१) तर द ध (२) अणलप त व द (३) परसपर वल बन (४) द णवध र व करण (५) ज गत कर करण ४. प ढ ल प शन च थ डकय उत र ल ह. (१) पह ल मह र द ध व द सर मह र द ध र च य त प ढ ल म द द च य आध र त लन कर. म द १. क लख ड २. सहभ ग र ष ट ३. पर ण म - (र जकर र व आर थ क) ४. र द धय ततर सर पन झ ल ल य आ तरर ष ट र य स घटन पह ल मह य द ध द सर मह य द ध (२) तर द ध च अख र हय ण य स कय णत य गय ष क रण भ त ठरल य? (३) श तर द ध च य सम प न तर ज गत क र जक रण त कय णत महत व च बदल घड न आल? उपक रम १. जग त ल व व ध र ष ट परसपर वर अवल ब न असत त ह उद हरण सह सपष कर. २. वस ध व क ट बकम र म ल य च सम ज त र जवण क हय ण य स ठ त मह क र करण र आह त र च वर ग त चर च कर. 64

74 २ भ रत चय परर ष ट र ध रण च व टच ल र प करण त आपण नव न क र श कण र आहय त? आ तरर ष ट र य व यवसर, त च सवर प आण म ग ल शतक त ल श तर द ध व त य च पर ण म इत य द समज न घ तल य न तर आत आपण त य च य श स ब ध त अन य णवर र च ओळख कर न घ ण र आहय त. त य न स र परर ष ट धय रण च अर थ, त य वर पर ण म करण र घटक तस च आपण भ रत च य परर ष ट धय रण च सवर प ज ण न घ ण र आहय त. परर ष ट र ध रण अर थ व महत व : सर वच द श ह आ तरर ष ट र य व यवसर च घटक असत त. त य त ल कय णत ह र ष ट सर व र थ न स वय प र ण नसत, महण नच आ तरर ष ट र य व यवसर त परसपर वल बन असत ह आपल य ल समजल आह. ह परसपर वल बन म त क ह मय जक य च द श च य फ र द च णक व ह त च असत क म नर. त प त य क र ष ट च य ह त च अस व महण न प रयतन कर व ल गत त. कय णत य र ष ट म त कर र च, कय णत य गट त स म ल व ह यच णक व आत रर ष ट र य र जक रण त कय णत भ म क घर र च इत य द णवर र प त य क द श ल णनणय र घ य व ल गत त. अस णनणय र घ त न त व च रप र वक घ य व ल गत त. र व च र क च कट ल परर ष ट धय रण अस महणत त. प त य क सवत त व स र वभ म र ष ट आप पल परर ष टट धय रण ठरवत. महण नच र ष ट मध ल परसपरस ब ध च अभ य स करण ऱ य आ तरर ष ट र य र जक रण त परर ष ट धय रण ल ख प महत व असत. म ह त आह क त मह? आपल य ल ज वह एख द द श च अभ य स कर र च असतय त वह त य द श च स व ध न आण परर ष ट धय रण समज न घ ण आवश यक असत. र ष ट र य ह तस ब ध : परर ष ट धय रण महणज क र ह आपण रय डक य त समज न घ तल. र ष ट र य ह तस ब ध आण परर ष ट धय रण र च अणत र न कटच स ब ध असतय. र ष ट र य ह तस ब ध च जय प सन परर ष ट धय रण द र क ल ज त. महण नच परर ष ट धय रण च व सत त अभ य स करण य प वष आपल य ल र ष ट र य ह तस ब ध च अर थ व त य च महत व समजल प ह ज. र ष ट र य ह तस ब ध महणज आपल य द श च सव त त र व स र वभ मतव स रणक त ठ वण य स ठ कर र च य उप र र य जन. आपल आर थ क व क स स ध न आपल स मर थ य व ढवण य स ठ च य प रयतन च ह र ष ट र य ह तस ब ध त सम व श हय तय. आपल य र ष ट स ठ फ र द च आण र य ग य क र आह र च व च र कर न ज वह णनणय र घ तल ज त त त वह त य स आपण र ष ट र य ह तस ब ध च जय प सन अस महणतय. र अर थ न कय णत य ह र ष ट च य र ष ट र य ह तस ब ध मध य प ढ ल घटक च सम व श हय तय. आपल य द श च य सव त त र, स र वभ मतव व अख डत च रक ण करण महणज च स रक ण ह सवद च च र ष ट र य ह त असत. आर थ क व क स ह ह एक महत व च र ष ट र य ह त आह. आर थ कद ष ट य द र बल असण ऱ य र ष ट ल आपल य सव त त र च जतन करण अवघड ज त महण न स रक ण ख लय ख ल आर थ क व क स ह र ष ट र य ह त महत व च म नल ज त. र ष ट र य ह तस ब ध आण परर ष ट र ध रण : स रक ण आण आर थ क व क स र र ष ट र य ह तस ब ध च जय प सन हय ईल र द ष न परर ष ट धय रण आखल ज त. महण नच र ष ट र य ह तस ब ध ह उद णदष म नल ज त त, तर परर ष ट धय रण ह त प प करण य च स धन ठरत. पररखसरत आण क ळ न स र र ष ट च य उद णदष मध य बदल हय त असत त. त य न स र र ष ट र य ह तस ब ध मध य ह बदल हय त त. त य बदल च 65

75 प णतणब ब परर ष ट धय रण त द स न र त. महण नच परर ष ट धय रण प व ह असत. चल, चर च कर य. पररखसरत आण क ळ न स र परर ष ट धय रण त बदल हय त असल तर क ह द श च परर ष ट धय रण क ह श शवत म ल य वर आध रल ल असत. उद., भ रत च परर ष ट धय रण आ तरर ष ट र य श तत, म नव हक, स रणक तत र म ल य वर आध रल ल आह. त स ध य करण य स ठ परर ष ट धय रण त कय णत य तरत द असल य प ह ज त अस त मह ल व टत? परर ष ट र ध रण तनखशच करण र घटक : आ तरर ष ट र य व यवसर त कय णत य र ष ट कश प क रच स ब ध ठ व र च ह परर ष ट धय रण च य आध र ठरत ; पर त परर ष ट धय रण ठरवत न अन क घटक च त य वर पर ण म हय त असतय. १. द श च भ ग ल क सर न : त मह प रव गय ल प ह ल अस ल णक व जग च र जकर र नक श प ह ल अस ल. त य वर न कय णत य ह र ष ट च भ गय णलक सर न त मह ल द सत. क ह द श अन य द श प स न द र अ तर वर आह त, तर क ह र ष ट च य आज ब ज ल अन क श ज र द श आह त. क ह र ष ट न मय ठ सम द णकन र ल भल आह, तर क ह र ष ट कड भरप र खन जस पतत आह. रय डक य त, द श च आक र, लय कस ख य, जम न च पय त, द श ल ल भल ल सम द णकन र, न सर ग क स धनस पतत च उपलबधत र सर वच ब ब परर ष ट धय रण ठरवत न व च र त घ य व य ल गत त. २. र जक य वयवसर : लय कश ह सवर प च य र जकर र व यवसर त स सद ल परर ष ट धय रण च य न र म त त महत व च सर न असत. क रण परर ष ट धय रण स ब ध च य णवर र वर स सद त चर च हय त, व रय ध पक प शन व च र न परर ष ट धय रण वर णनर तण ठ व प हत त. 66 स घर ज य व यवसर असण ऱ य द श न परर ष ट धय रण च आखण करत न घटकर ज य च ह व च र कर व ल गतय. क रण श ज र र ष ट मध ल घड मय ड च घटकर ज य वर पर ण म हय तय. उद., श ल क त ल घड मय ड च तम ळन ड वर आण ब गल द श त क ह घडल य स पखशचम ब ग ल आण ईश न य कड ल र ज य वर त य च पर ण म हय तय. अस क कर व ल गत? आपल य द श त ल श तत व स थ र य ज तक महत व च त तक च त श ज र द श मध य स द ध असण महत व च असत. महण नच श ज र र ष ट त लय कश ह न र म ण वह व महण न भ रत ल प रयतन कर व ल गत त. ३. अर थवयवसर : आध न क क ळ त कय णत य ह द श च य आर थ क खसरत ल परर ष ट धय रण ठरवण य त फ र महत व प प झ ल आह. आर थ क व क स ह सर वच र ष ट च सव य त महत व च उद णदष बनल आह. त य म ळ अर थव यवसर च परर ष ट धय रण वर दय न प क र पर ण म हय तय. (१) द श च अर थव यवसर मजब त करण य स ठ अन य र ष ट प सर णपत कर र च आर थ क स ब ध, आर त-णनर य त, ज गत क व य प र त सहभ ग इत य द ब ब परर ष ट धय रण ल आक र द त त. (२) सध य च य ज गत क व यवसर त आर थ क स रणक तत च म द र ष ट र य स रणक तत इतक च महत व च म नल ज त त. आर थ क स रणक तत ज तकर भक म त तक स मर थ यश ल र ष ट महण न म न यत म ळत. अर थव यवसर मजब त असण र द श कम पर वल ब असत त व त य न सवत तपण परर ष ट धय रण आखत र ऊ शकत. ४. र जक य न त तव : परर ष ट धय रण ठरवण य त र ष ट पत, प ध नम त, परर ष ट म त, स रक णम त,

76 त मह पटत क? पटलय स क व न पटलय स क न ह ह व स र न ल ह. र ष ट च आर थ क स मर थ य व ढवण य स ठ क वळ गर ब द र करण य वर भर न द त स पतत व क रयशक त व ढवण य च प रयतन क ल प ह ज त. अर थम त, ग हम त र च व ट असतय. परर ष ट धय रण त ल स तत य ट कव न त स ध रण य च प रयतन र पद वर ल व यक त करत त. उद., प ड त जव हरल ल न हर न भ रत च य परर ष ट धय रण त अणलप त व द च भर घ तल. अटलब ह र व जप र र न भ रत-च न स ब ध स ध रण य त मय ठ र य गद न द ल आह. य द पय णय कर. ख ल क ह न त य च न व व त य न क ल ल र य गद न र ब बत म ह त द ल आह. उद., ल लबह द र श सत : त श क द कर र. र प म ण प ढ ल र द प र ण कर. (अ) इ द र ग ध : (ब) र ज व ग ध : (क) अटलब ह र व जप र : ख ल ल धय रण च प ठप र व करण र प ध नम त कय ण आह त? (अ) : प वज कड पह. (ब) : आ तरर ष ट र य प तळ वर न भ रत त ग तवण क व ढवण य च प रयतन ५. प श सक य घटक : परर ष ट धय रण च य न र म त त परर ष ट व यवह र म त लर, परर ष ट सच व, परद श त ल द त व स, र जन त क अध क र इत य द प सकर र घटक च सम व श असतय. परर ष ट धय रण स ब ध च अ त म णनणय र जर प ध नम त व त य च म णतम डळ घ त असल तर त य णनणय र पर य त पय हचण य स ठ प सकर र र तण मदत करत. परर ष ट धय रण स आवश यक अश म ह त गय ळ करण, त च व श ल षण करण, त य वर आध र त र य ग य सल द ण इत य द क म प सकर र अध क र प र प डत त. र चबरय बर र ष ट र य स रक सल ग र ह महत व च भ म क न भ वत त. त मह क य कर ल? परर ष ट सच व र पद वर त मह क म करत आह त. प ध नम त च नल भ ट द ण र आह त. परर ष ट सच व महण न परर ष ट व यवह र म त लर तफफ त मह प ध नम त र न चचज स ठ कय णत णवर र स चव ल? भ रत च परर ष ट र ध रण परर ष ट धय रण णवर र प रणमक म ह त घ तल य न तर आत अ पण भ रत च य परर ष ट धय रण णवर र ज ण न घ ण र आहय त. १९४७ स ल भ रत ल सव त त र म ळ ल आण त वह प स न भ रत न आपल परर ष ट धय रण सवत तपण आखण य स स र व त क ल. भ रत च य स व ध न त ल म र गदर शक तत व मध य र ज य न परर ष ट धय रण कस अ ख व र णवर र तरत द क ल आह. म र गदर शक तत व मध ल कलम ५१ न स र परर ष ट धय रण च एक व य पक च कट सपष करण य त आल आह. त य न स र भ रत न आ तरर ष ट र य श तत व स रणक तत च य जतन ल प ध न य द व, आपल य अ तरर ष ट र य समस य णक व व द श तत च य म र ग न सय डव व त अस सपष क ल आह. अन य र ष ट म त प र ण स ब ध ठ वण व आ तरर ष ट र य क र द च आदर करण ह ह आपल य परर ष ट धय रण च उद णदष म नल आह. भ रत च आत पर य तच परर ष ट धय रण र च कट त व कस त झ ल आह. 67

77 भ रत य स व ध न च कलम ५१ आ तरर ष ट र य श तत व स रणक तत सर पन करण. र ष ट र ष ट त न य य य व सनम नन र स ब ध प सर णपत करण. आ तरर ष ट र य व यवह र त आ तरर ष ट र य क र द आण कर र र बद ल आदर व द ध गत करण. लव द च य स ह य य न आ तरर ष ट र य व द च श तत मर सय डवण क करण. भ रत चय परर ष ट र ध रण च आणख क ह उद द ष ट प ढ प म ण : * श ज र द श श व अन य द श श म त प र ण स ब ध जय प सत न आपल य द श च य स रक ण स ब ध र ण र न ह र च क ळज घ ण. र ष ट च य भ गय णलक स म र र स रणक त र हत ल र ब बत तडजय ड न करण. * भ रत च य एकत च व एक तमत च स रक ण करण. * द सऱ य द श त व सतव य करण ऱ य आपल य न गर क च य ह त च रक ण करण. ह जब बद र त य त य द श त ल भ रत र द त व स प र प डत त. * भ रत च य आर थ क व क स स ठ परर ष ट बरय बर आर थ क व व य प र स ब ध प सर णपत करण. भ रत चय परर ष ट र ध रण च आढ व : भ रत च य परर ष ट धय रण च आढ व अ पण दय न टपपर मध य घ ऊ. पह ल टपप ह सव त त र प स न त १९९० पर य तच म नत र ईल. द सर टपप १९९० न तर त आजपर य तच अस ल. भ रत च परर ष ट र ध रण : स र व त च टपप प.न हर न भ रत च य परर ष ट ध रण च आखण स र व त च य क ळ त क ल. भ रत च य परर ष ट धय रण द र त य न वस हतव द स व रय ध क ल. आ तरर ष ट व द भ म क घ ऊन ज गत क श तत व स रणक तत ल प ध न य द ल. र क ळ त ल भ रत च य 68 परर ष ट धय रण वर त न ब ब च प भ व हय त. (१) सर व आ तरर ष ट र य घड मय ड च आकलन कय णत य ह सतत च य दब व श व र, सवत तपण करण य च प रयतन क ल. श तत ह न हम च भ रत च य परर ष ट धय रण च व श ष ट य र ह ल आह. (२) प क सत न आण च न र द श कड न असण र धय क ह व च र त घ ण य त आल. (३) सव वल बन च आग रह व त य वर असण र परर ष ट धय रण च भर ह ह ततक ल न परर ष ट धय रण च व श ष ट य हय त. अगद स र व त च य क ळ त भ रत न आपल य परर ष ट धय रण द र आश र ख ड त ल द श बरय बर स ब ध स ध रण य च प रयतन क ल. आश र ई र ष ट सहक र य कर न व क स स धण य च आण आपल सव त त र अब ध त ठ वण य च प रयतन र क ळ त झ ल. ह प द श क णक व क त र व क स च कलपन प ढ आणफ क पर य त व सत र त झ ल ; पर त क ह आफ र -आश र ई द श अम र क व स व ह एत रश र र च य श तर द धक ल न लष कर स घटन च सदस य झ ल. त य म ळ प द श क व क स च प णक र थ बल. त य न तर र वक श ज द श श तर द ध त ल लष कर स घटन मध य सम णवष झ ल न ह त त य न अणलप त व द स कलपन ल प ठ ब द ल. श तत आण सव त त र ह दय न तत व अणलप त व द धय रण च म लभ त तत व झ ल. र क ळ त भ रत ल श ज र र ष ट बरय बर झ ल ल य स घर य ल त ड द व ल गल. भ रत आण प क सत नमध य १९४७-४८ आण १९६५ मध य क शम र प शन वर न र द ध झ ल. १९७१ मध य झ ल ल य त सऱ य र द ध न प क सत नमध न व गळ हय ऊन सवत त ब गल द श च न र म त झ ल. १९७० च य दशक त भ रत च य परर ष ट धय रण त एक प क रच स थ र य हय त. दणक ण आश र मध य एक प बळ प द श क सतत महण न भ रत च उदर झ ल हय त. १९७४ मध य भ रत न अण च चण कर न अण स य धन च य क त त ल आपल क मत स द ध क ल. १९८० प स न म त क ह बदल न स र व त

78 झ ल. दणक ण आश र ई र ष ट मध य सहक र य व ढ स ल ग व महण न स र क ह स घटन सर पन करण य त आल. च नबरय बर असण र स ब ध स ध रण य स ठ भ रत न स व द स र क ल. स रणक तत च य क त त ल सहक र य स ठ अम र क बरय बर भ रत न द व ण- घ व ण स स र व त क ल. पह ल टपप : १९४७ त १९९० * श तर द ध च य प शवय भ म वर भ रत न अणलप त व द च सव क र क ल. त य म ळ सर वच र ष ट म त प र ण स ब ध ठ वण, व क स स ठ र य ग य त मदत व व ध र ष ट कड न घ ण र ल र क ळ त प ध न य हय त. अणलप त व द धय रण म ळ भ रत ल आपल य व क स स ठ दय नह मह सतत कड न मदत म ळवण शक य झ ल. * स रक ण व यवसर बळकट करण य वर र क ळ त भर हय त. त य स ठ च त तज न आर त करण य त आल. स व ह एत रश र, फ नस आण जर मन इत य द द श न र स ठ भ रत ल स ह य य क ल. र क लख ड त भ रत ल क ह आवह न न स म र ज व ल गल. त य मध य प क सत नश स घर य आण ब गल द श च न र म त तस च च नश स घर य र च सम व श हय तय. भ रत चय परर ष ट र ध रण त प ड त न हर च य गद न : ज गत क णक व आ तरर ष ट र य घड मय ड च आपण सवत तपण आकलन कर व ह त य च भ म क हय त. श तत च य धय रण च त य न प ठप र व क ल. क ळ त र जकर र व लष कर स ब ध न च प ध न य र ह ल न ह. परर ष ट धय रण त अर थक रण, व य प र, श क ण आण त तज न अश अन क प ल च सम व श झ ल. १९९१ न तर भ रत न आर थ क व यवसर वर ल सरक र णनर तण कम कर न म क त आर थ क धय रण सव क रल. त य म ळ स हज कच श ज र द श बरय बर ल व य प र त व ढ झ ल. ज गत क व य प र त आपल सहभ ग व ढल. आर थ क व क स दर व ढवण य च प रयतन हय ऊ ल गल. त मह श धत य ईल क? * आर थ क व क स दर महणज क र? * भ रत, न प ळ, भ ट न र च य आर थ क व क स दर च तक त तर र कर. * १९९० न तरच य दशक त आग न य आश र ई र ष ट महणज च स ग प र, थ र ल ड, खवहएतन म, इत य द र ष ट असण र आपल आर थ क स ब ध अध क बळकट झ ल. इझ एल, जप न, च न, र रय प र स घ र च य श असण र आपल द व ण- घ व ण अध क व ढल. * आ तरर ष ट र य आण प द श क प तळ वर ल अन क आर थ क स घटन मध य भ रत च सहभ ग व ढल. उद., ज -20 आण BRICS (Brazil, Russia, India, China, South Africa). द सर टपप : १९९१ त आजपयय त * भ रत च द सऱ य टपपर त ल परर ष ट धय रण अध क व य पक आण गत श ल बनल. श तर द धय ततर तर कस - ब धच नह 69

79 कर न पह. भ रत आण अम र क र दय नह द श त अन क ब बत त स रख पण आह. उद., दय नह द श त लय कश ह आह. अस स धर म य द खवण ऱ य आणख क ह ब ब य ध व त य वर एक प कलप तर र कर. * अम र क बरय बरच आपल स ब ध अध क द ढ झ ल आह त. परसपर वर ल व शव स व ढल. आ तरर ष ट र य सम ह त भ रत च सर न उ च वल. * भ रत च आखणवक धय रण भ रत च य परर ष ट धय रण च एक महत व च भ ग आह. अण शक त च अर थ आण त च उपर य ग र च अभ य स त मह इत ह स, भ गय ल णक व रस र नश सत र णवर र मध य क ल अस ल. अण शक त च महत व लक त घ ऊन भ रत न सव त त र न तर लग च अण ऊर ज क र यक रम च प र घ तल. त य स ठ अण ऊर ज व भ ग आण अण ऊर ज आर य ग सर पन क ल. अण ऊर ज आर य ग च पह ल अधर क ड. हय म भ भ हय त. ऊजज च न र म त ह त य म ग ल म ख य उद असल तर लष कर क मत न र म ण करण ह ह त य च एक उद णदष हय त. त य न स र १९७४ स ल भ रत न पय खरण र थ पह ल अण च चण क ल. १९९८ स ल द सर अण च चण कर न भ रत न अणवसत न र म ण क ल आह त. अणवसत व ह न न ण र क पण सत ह आपण तर र क ल अस न त य स ठ व र दल आण न दलह सक म करण य त आल आह त. म ह त आह क त मह? अणवसत अत य त व न शक र असत त. महण न त य च कध ह व पर हय ण र न ह, र स ठ स तत य न प रयतन करण आवश यक असत. अणवसत च प स र रय खण य स ठ प म ख य न दय न कर र करण य त आल आह त. (१) अणवसत प स रब द कर र (NPT) (२) सवय कर अण च चण ब द कर र (CTBT). र दय नह कर र त ल अट क वळ बड द श च य च फ र द च य असल य न व व कसनश ल द श वर ज चक णनबय ध घ लण ऱ य असल य न र कर र वर भ रत न सव क र क ल न ह. कर न पह. अणवसत न र म ण करण ऱ य द श च स ख य अध क ध क हय त आह. अणवसत च प स र रय खण य स ठ त मच य वर ग तफफ एक न व दन तर र कर. व ततपत त त प णसद ध करण य स ठ प रयतन कर. भ रत आत एक अणवसतध र र ष ट आह ; पर त एक जब बद र अणवसतध र र ष ट अश भ म क आपण सव क रल आह. न सत करण च य प रयतन न भ रत स तत य न प ठ ब द त आह. क रण जग त श तत व स रणक तत अस व ह च भ रत च भ म क आह. परर ष ट धय रण च अश प क र आढ व घ तल य न तर प ढ ल प करण त आपण भ रत च य स रक व यवसर च अभ य स करण र आहय त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) अण ऊर ज आर य ग सर पन करण य च म ख य उद... ह हय त. (अ) लष कर क मत न र म ण करण (ब) अण च चण करण 70

80 (क) अणवसत च प स र रय खण (ड) ऊजज च न र म त (२) जग त ल सर व र ष ट च सव य त महत व च उद णदष... बनल आह. (अ) आखणवक व क स (ब) आर थ क व क स (क) अण च चण (ड) स रक व यवसर (३) भ रत च य परर ष ट धय रण त प म ख य न ख ल ल ब ब महत व च आह. (अ) म क त आर थ क धय रण (ब) परसपर वल बन (क) अणलप त व द (ड) आखणवक व क स (४) इ.स.१९७४ स ल भ रत न... र ठ क ण अण च चण क ल. (अ) श हर कय ट (ब) थ ब (क) पय खरण (ड) ज त प र २. प ढ ल व ध न चय क क बर बर त सक रण सपष ट कर. (१) प. न हर न भ रत-च न स ब ध स ध रण य स मय ठ र य गद न द ल. (२) अटलब ह र व जप र र न प क सत नसय बत स ब ध स ध रण य स प ढ क र घ तल. ३. प ढ ल स कलपन सपष ट कर. (१) भ रत च परर ष ट धय रण (२) र ष ट र य ह तस ब ध (३) ज गत क श तत ४. अणवसत सजज म ळ ज गत क श तत स ध क न र म ण झ ल आह, य व षय त मह क य व टत? ५. ख ल ल प शन च थ डकय उत र ल ह. (१) भ रत च परर ष ट धय रण कय णत य म ल य वर आध र त आह? (२) भ रत-च न स ब ध स ध रण य स कय ण कय ण र य गद न द ल? (३) भ रत च य परर ष ट धय रण च उद णदष ल ह. ६. प ढ ल स कलपन तचत तय र कर. परर ष ट धय रण णनखशचत करण र घटक उपक रम प च न क ळ त भ रत च कय णकय णत य द श श व य प र स ब ध हय त, त य च म ह त म ळव. 71

81 ३ भ रत च स रक वयवसर चल, थ ड उजळण कर य! म ग ल प करण त आपण भ रत च य परर ष ट धय रण स ब ध अभ य स क ल. परकर र आक मण आण अ तर गत अव यवसर प स न स रक ण करण, स म र र स रणक त ठ वण ह र ष ट च प रणमक ह तस ब ध असत त ह ह आपल य ल समजल. त य स ठ प त य क र ष ट, र ष ट र य प तळ वर एक भक म स रक व यवसर न र म ण करत. भ रत न ह अश र ष ट र य स रक व यवसर न र म ण क ल अस न र प करण त आपण त च सवर प आण स रक व यवसर समय र ल आवह न व च र त घ ण र आहय त. र ष ट र य स रक महणज क य? आ तरर ष ट र य व यवसर स र वभ म र ष ट च बनल ल आह. ह स र वभ म र ष ट जर एकम क न सहक र य करत असल तर त य च य त क ह व ळ स स घर य ह हय त त. र ष ट र ष ट मध य स म र र स ब ध व द असत त, तर क ह व ळ स प ण व टप वर न त य च य त स घर य न र म ण हय त त. आ तरर ष ट र य कर र च प लन न करण, परसपर श सतत सपध य करण, श ज र द श त न न र व स त च ल ढ र ण ह स घर य च क ह अन य क रण अस शकत त. र ष ट मध य अश प क र परसपरव रय ध ह तस ब ध न र म ण झ ल य स त य च न र क रण तडजय ड, चर च र च य आध र क ल ज त ; पर त अस प रयतन ज वह अप र ठरत त त वह एख द र ष ट र द ध च ह व च र करत. एक र ष ट न द सऱ य र ष ट वर आक मण करण, र ष ट च य स र वभ मतव ल आवह न द ण र म ळ र ष ट च य स रक ल धय क न र म ण हय तय. आक मक र ष ट च य लष कर स मर थ य म ळ अश प क रच आवह न न र म ण हय त. कय णत य ह पररखसरत त र ष ट च य स र वभ मतव च आण अखसततव च रक ण करण ह र ज य च पह ल कर तव य आण जब बद र असल य न र ज य ल आपल स रक व यवसर क र म सजज आण अद यय वत ठ व व ल गत. र ल र ष ट र य स रक अस महणत त. स ग प ह? परसपरप रक आण परसपरव रय ध ह तस ब ध च क ह उद हरण भ रत आण श ज र द श च य स दभ य त त मह ल स गत र त ल क? र ष ट र य स रक च जतन करणय च म र ग र ष ट च य स रक च स ब ध भ गय णलकत श जय डल ल आह. क रण भ गय णलकद ष ट य अध क न कट असण ऱ य र ष ट कड न र ष ट र य स रक ल धय क न र म ण हय ण य च शक यत असत. आपल य भ गय णलक स म र र न असल ल धय क कय णत अ ह व तय कय ण कड न आह ह ओळखण महत व च असत. ह धय क द र ठ व र च अस ल तर त य स ठ र ष ट ल आपल लष कर त कद व ढव व ल गत. आध न क त तज न च अवल ब कर न धय कर णवर र अ द ज ब धण, सत सतणनणमय त, स रक ण दल च आध न कर करण व त अद यय वत करण इत य द म र ग अवल बल ज त त. र द ध च य म र ग न स घर य न र करण करण व र ष ट र य स रक च जपण क करण अध क तण व च आण आ तरर ष ट र य श तत धय क य त आणण र असत महण न क ह र ष ट अन य र ष ट च प ठ ब म ळव न र ष ट र य स रक ल असण र धय क कम करण य च प रयतन करत त. व च र कर आण स चव. सतस मर थ य ब बत सर व द श सम न प तळ वर न ह त. अश पररखसरत त जर आपल य ल सतकप त च धय रण ज गत क प तळ वर र बव र च अस ल तर क र कर व ल ग ल? 72

82 ह त मह पटत क? लष कर त कद व ढवण य च य प रयतन त र ष ट परसपर श सतसपध य स र करत त. सतसपधज म ळ अस रणक तत च भ वन अध कच व ढत. अस रणक तत च भ वन र ष ट र य स रक ल असण र धय क ह व ढवत. ह धय क ट ळण य स ठ सतसपधज च नवह तर सतकप त च गरज आह. पर च व च आण तय ल ल प शन च उत र ल ह. आ तरर ष ट र य स घर य श तत च य आण व ट घ ट च य म ध यम त न सय डवण य च प रयतन प त य क र ष ट न क ल प ह ज. त य स ठ र ष ट र ष ट मध ल स व द आण द व णघ व ण व ढल प ह ज. र ष ट र ष ट मध य ज तक ज सत परसपर वल बन, त तकर अध क श तत व स रणक तत व ढ ल. त य म ळ आ तरर ष ट र य सहक र य व ढण य स चर च व व ट घ ट स ठ व गव गळ म ध यम आण व य सप ठ उपलबध हय त ल. आर थ क न कस न च य भ त म ळ र ष ट र द ध ट ळण य च प रयतन करत ल. १. वर ल पर चछ द त न कय णत स द श म ळतय? २. र ष ट र ष ट मध ल स व द कस व ढ ल? ३. अ र थ क न कस न आण र द ध र च य त कय णत स ब ध आह? भ रत च स रक य त ण : भ दल, न दल आण व र दल र स रक ण करण ऱ य त न दल च भ रत च य स रक र तण त सम व श आह. भ रत च य भ गय णलक स म च रक ण करण य च जब बद र भ दल वर असत, तर न दल भ रत च य स गर स म च रक ण करत. भ रत च य हव ई स म व अवक श च रक ण करण य च जब बद र व र दल च असत. र त नह दल वर स रक ण म त लर च णनर तण असत. भ रत त ल भ दल ख प मय ठ अस न त जग त ल स तव य क म क च म नल ज त. भ दल च य प म ख ल जनरल अस महणत त. न दल च प म ख ॲडम रल असत त, तर व र दल च य प म ख ल एअर च फ म र शल अस महणत त. र त नह प म ख च न मण क भ रत च र ष ट पत करत त. न दल भय व य दल श ध महणज आणख समज ल... लष कर र जवट महणज क र? अश र जवट मध य लय कश ह असत क? भ रत च र ष ट पत सर व स रक ण दल च सरस न पत (Supreme Commander of the Defence Forces) असत त. र ष ट पत च य स मत श व र स रक ण दल न र द ध अथव श तत स ब ध णनणय र घ त र त न ह त. क रण र ष ट पत न गर सतत च प णतणनणधतव करत त. लय कश ह त न गर न त तव लष कर न त तव प क श ष म नल ज त. भ रत च य स रक र तण त ल त नह स रक ण दल अद यय वत अस व त, र स ठ अन क उप र र य जन क ल य ज त त. त य स ठ क ह स य धन स सर ह 73

83 सर पन क ल य आह त. स रक ण दल त ल सर व श ण च य व यक त न आपल क म उततम प क र प र प डत र व र स ठ आपल य द श त अन क प ण क ण स सर ह आह त. उद., प ण र थ ल न शनल ड फ नस ॲक डम, द ल र थ ल न शनल ड फ नस क ल ज इत य द. न मलषकर दल : भ रत त ल स रक ण दल न मदत करण य स ठ न मलष कर दल असत त. त प र णत लष कर ह नसत त व न गर ह नसत त. महण न त य न न मलष कर दल अस महटल ज त. स रक ण दल न स ह य य करण ह त य च प म ख क म असत. स म स रक दल (Border Security Force), तटरक क दल (Coast Guard), क द र य र ख व पय ल स दल (Central Reserve Police Force), जलद कक णतदल (Rapid Action Force) र च न मलष कर दल त सम व श हय तय. र लव सर नक, त लस ठ, प ण स ठ इत य द महत व च य ठ क ण च स रक ण करण य च जब बद र न मलष कर दल च असत. तस च न सर ग क णक व म नवन र म त आपतत च व यवसर पन करण य त त य च सहभ ग असतय. श तत च य क ळ त द श च य आ तरर ष ट र य स म च रक ण करण य च जब बद र न मलष कर दल वर असत. स म जवळच य भ ग त र हण ऱ य न गर क च य मन त स रणक तत च भ वन न र म ण करण, तसकर रय खण, स म वर गसत घ लण ह क म स म स रक दल करत. भ रत च य स गर क न ऱ य च रक ण करण य स ठ तटरक क दल च न र म त करण य त आल आह. भ रत च य स गर हद त ल मचछ म र व यवस र स स रक ण द ण, स गर म र ग वर ल चय रट व य प र थ बवण इत य द क म तटरक क दल प र प डत. क र द व स व यवसर र खण य च य क म व व ध र ज य त ल प सन स मदत करण य च क म क द र य र ख व पय ल स दल करत. ब बस फ ट, द ग र म ळ द श च य स रक स धय क न र म ण झ ल य स व गव न ह लच ल कर न जनज वन स रळ त करण य च क म जलद कक त दल करत. व द रर य मध य श सत व लष कर श क ण च आवड न र म ण वह व र ह त न र ष ट र य छ तस न महणज एन.स.स.च सर पन करण य त आल आह. र त श ळ, मह व द लर त ल व द रष - व द णरय न न सहभ ग हय त र त. ग हरक क दल : सव त त र प र व क ळ त ग हरक क दल (हय मग र ड) ह स घटन सर पन करण य त आल. ग हरक क दल त सहभ ग हय ऊन न गर क द श च य स रक ण स स ह य यभ त ठर शकत त. व स त पसत स वर ष वर य गट त ल कय णत य ह सत -प र र न गर क स र दल त भरत हय त र त. पय णलस च य बरय बर न स र वजन क स रणक तत र खण, द गल व ब द र क ळ त द ध, प ण, इत य द ज वन वश यक वसत च प रवठ करण, व हत कर च व यवसर करण, भ क प, प र अश न सर ग क आपतत च य व ळ लय क न मदत करण इत य द क म र दल स प र प ड व ल गत त. भ रत चय स रतक प ढ ल आवह न सव त त र प स न आजपर य त भ रत च य स रणक तत ल प क सत न आण च न र र ष ट न धय क न र म ण करण य च प रयतन क ल आह. भ रत आण प क सत न र च य त अन क व दग रसत प शन आह त. उद., क शम रच समस य, प ण व टप णवर र च त ट, घ सखय र च समस य, स म व द, इत य द. ह प शन चर च आण व ट घ ट च य म ध यम त न सय डवण य च प रयतन भ रत स तत य न करत आह. (भ रत-प क सत न स ब ध णवर र त मह ल प करण ६ मध य अध क अभ य स र ल म ळण र आह.) आश र ख ड त भ रत आण च न ह महत व च द श आह त. १९६२ मध य च नबरय बर आपल र द धह झ ल आह. भ रत च य श ज र असण ऱ य 74

84 र ष ट वर आपल प भ तव प सर णपत करण य च प रयतन च न करत असल य म ळ भ रत-च न स ब ध त तण व आह. स म र र ब बत भ रत-च न र मध य व द आह. भ रत च य स रणक तत ल क वळ ब ह रच य र ष ट कड नच धय क आह अस न ह तर अ तर गत क त त नह स रणक तत धय क य त आणण य च प रयतन हय त आह. र ष ट र य स रक च य स दर भ त आत ब ह स रणक तत व अ तर गत स रणक तत अस फरक महत व च र ह ल न ह. धर म, प द श कत, व च र क, व श क, आर थ क र वर आध र त अन क ब डखय र चळवळ, अ तर गत क त त अखसररत न र म ण करत आह त. उद., नक लव द चळवळ. दहशतव द ह भ रत च य अ तर गत स रक च य स दर भ त ल सव य त मय ठ आवह न आह. दहशतव द ह एक ज गत क समस य अस न दहशतव द नष वह व महण न भ रत प रयतन ल आह. म नव स रक र ष ट र य स रक च य कलपन त श तर द ध न तरच य क ळ त बदल झ ल अस न त अध क व य पक झ ल आह. र ष ट र य स रक महणज क वळ द श च स रक न ह तर त य त र हण ऱ य म णस च ह स रक अस नव व च र त य त आल आह. क रण द श च स रक ह अ त मत म णस स ठ च असत. महण नच म ण स क द सर न ठ व न नव य न क ल ल स रक च व च र महणज म नव स रक हय र. म नव स रक त म णस च सर व प क रच य धय क य प स न स रक ण कर न त य न श क ण, आरय ग य व व क स च य स ध प प कर न द ण अप णक त आह. न रक रत, द ररद र, अ धश द ध, म ग सल पण द र कर न सव य न सनम न न जगण य स ठ पय र क पररखसरत न र म ण करण र च ह सम व श म नव स रक त हय तय. अलपस ख य व द र बल गट च य हक च स रक णह म नव स रक स ठ आवश यक आह. म नव स रक असण र आवह न (१) म नव स रक ल असण र सव य त मय ठ आवह न महणज दहशतव द. दहशतव द च लकर च स म न य, न रपर ध म णस असत त. त य च य मन त दहशत णक व भ त न र म ण कर न त य च य मध य अस रणक तत च भ वन न र म ण करण ह दहशतव द च ह त असतय. त य म ळ म नव स रक स ठ दहशतव द नष करण आवश यक आह. चर च कर. म नव स रक स ठ लय कश ह श सन व यवसर च उपर क त आह अस त मह ल व टत क? चचज त त मह कय णत म द म ड ल? म नव स रक स ठ क ट ब क प तळ वर कय णत प रयतन करत र त ल? (२) पर य वरण त ल बदल म ळ व प द र ण म ळ ह म नव ज वन ल धय क न र म ण झ ल आह. एड स, ड ग य, च कनग णनर, सव ईन फ, इबय ल र स रख य रय ग न मय ठ च आवह न न र म ण क ल आह. अश रय ग प स न म नव च स रक ण ह ह म नव स रक च घटक म नल ज तय. त मह क य व टत? सम ज तल व ढत ह स च र म नव स रक ल धय क न र म ण करत आह. ह स च र व ढ नर महण न सर व प तळ वर कश प क र श तत प णक र न र म ण करत र त ल? भ रत च य स रक व यवसर च सवर प आपण र प करण त अभ य सल. र ष ट र य स रक त म नव स रक अस स रक स ब ध च य कलपन त झ ल ल बदलह आपण र प करण त समज न घ तल. प ढ ल प करण त आपण स र क त र ष ट र आ तरर ष ट र य स घटन च अभ य स करण र आहय त. म नव स रक स ठ त कय णत य उप र र य जन करत, त समज न घ ऊ. 75

85 सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) भ रत च... ह सर व स रक क दल च सरस न पत असत त. (अ) प ध नम त (ब) र ष ट पत (क) स रक ण म त (ड) र ज यप ल (२) भ रत च य स गर क न ऱ य च य रक ण च जब बद र असण र दल - (अ) भ दल (ब) तटरक क दल (क) स म स रक दल (ड) जलद कक णतदल (३) णवद रर य मध य श सत व लष कर श क ण च आवड न र म ण करण य स ठ... च सर पन करण य त आल. (अ) ब.एस.एफ. (ब) स.आर.प.एफ. (क) एन.स.स. (ड) आर.ए.एफ. २. प ढ ल व ध न चय क क बर बर त सक रण सपष ट कर. (१) म नव स रणक तत स ठ दहशतव द नष करण आवश यक आह. (२) प त य क र ष ट सवत:स ठ भक म स रक व यवसर न र म ण करत. (३) भ रत आण प क सत न र च य त कय णत च व दग रसत प शन न ह त. ३. प ढ ल स कलपन सपष ट कर. (१) जलद कक णतदल च क र य (२) म नव स रक (३) ग हरक क दल ४. प ढ ल प शन च थ डकय उत र ल ह. (१) र ष ट च य स रक ल कय णत य ब ब प स न धय क न र म ण हय तय? (२) स म स रक दल च क र य ल ह. (३) म नव स रक महणज क र? ५. द ल लय सय चन न स र क त कर. १. स रक दल णवर र च प ढ ल तक त प र ण कर. स रक दल च ०न व क यय प म ख सधय क र यरत प म ख च न व भ दल ॲडम रल भ रत च य हव ई स म व अवक श च रक ण करण २. भ रत च य स रक प ढ ल आवह न प ढ ल स कलपन णचत च य स ह य य न द खव. स रक व यवसर प ढ ल आवह न उपक रम भ रत च य स रणक तत प ढ ल आवह न र णवर र वर श ळ त चर च सत आर य णजत कर. 76

86 ४ स य क र ष ट र र प करण त नव न क र श कण र आहय त? आ तरर ष ट र य प तळ वर श तत व स रणक तत अस व महण न स र क त र ष ट ह आ तरर ष ट र य स घटन सर पन करण य त आल. र स घटन च उद णदष, तत व, रचन आण श तत रक ण त ल त च भ म क र च अभ य स प सत त प करण त कर र च आह. स य क र ष ट र : प शवय भय म व स व य शतक च य स र व त ल दय न मह र द ध झ ल. र मह र द ध म ळ मय ठ प म ण वर ज व त व व ततह न झ ल. र म ळ ज गत क श तत प सर णपत करण य स ठ एक र तण न र म ण क ल प ह ज र ज ण व त न पह ल य मह र द ध न तर र ष ट स घ आण द सऱ य मह र द ध न तर स र क त र ष ट र आ तरर ष ट र य स घटन च सर पन करण य त आल. पह ल य मह र द ध न तर सर पन झ ल ल य र ष ट स घ ल फ रस र म ळ ल न ह. पण द सऱ य मह र द ध मध य अण ब मबच व पर झ ल य न तर अश प क रच व न शक र र द ध थ बल प ह ज त आण ह सर वच र ष ट च स म ह क जब बद र आह, ह व च र प ढ आल. अश ज ण व सर व र ष ट मध य न र म ण करण य स ठ स र क त र ष ट र स घटन च सर पन द सर मह र द ध स पल य न तर करण य त आल. स य क र ष ट र चय सर पन च क ल न क रम द सऱ य मह र द ध च य दरम य न १४ ऑगसट १९४१ रय ज इ गल डच प ध नम त व नसटन चर च ल आण अम र क च अधर क फ र कल न ड. र झव लट र च य मध य अटल ट क कर र झ ल. र कर र न स र र द ध स पल य न तर आ तरर ष ट र य स रक न र म ण करण य स ठ एक क र मसवर प व यवसर न र म ण करण य च णनणय र घ ण य त आल. र णनणय र वर १९४४ आण १९४५ मध य झ ल ल य दय सत र ष ट च य पररर द त व सत त चर च करण य त आल व त य न स र आ तरर ष ट र य स घटन सर पन करण य च य कर र च मस द तर र क ल ग ल. अम र क त ल स नफ खनसस क र थ १९४५ मध य पन न स र ष ट च य प णतणनध न सव सतर चर च कर न स र क त र ष ट च सनद तर र क ल. र सनद वर सव क ऱ य हय ऊन र द ध स पत च २४ ऑक ट बर १९४५ रय ज स र क त र ष ट र स घटन च सर पन करण य त आल. स र क त र ष ट ह स र वभ म र ष ट च स घटन आह. स ग प ह? र द धक ळ त झ ल ल य पररर द मध य भ रत सहभ ग झ ल हय त क? स र क त र ष ट द न महण न कय णत द वस स जर क ल ज तय? स य क र ष ट र य स घटन च उद द ष ट स र क त र ष ट ह जग त ल सव य त मय ठ आ तरर ष ट र य स घटन आह. स र व त स क वळ ५० द श र स घटन च सदस य हय त. आज ह स ख य १९३ वर ग ल आह. ह सर व सदस य र ष ट स र क त र ष ट च य व य सप ठ वर एकत र त त. स र क त र ष ट च क ह णनखशचत उद द ष आह त. रय डक य त स ग र च झ ल य स, स र क त र ष ट ज गत क श तत न र म ण करण य स ठ आवश यक त य सर व उप र र य जन करत. र ष ट मध य म त प र ण स ब ध प सर णपत करण. आ तरर ष ट र य प शन श तत च य म र ग न सय डव न आ तरर ष ट र य स रक व द ध गत करण. म नव हक च व सव त त र च जतन व स वर धन करण. र चबरय बर आ तरर ष ट र य सतर वर आर थ क सहक र य व ढवण ह ह स र क त र ष ट च ह त आह. स र वभ म र ष ट च य र जनणर क व श र ध क र च 77

87 आदर करण, द सऱ य द श वर आक मण न करण, आ तरर ष ट र य क र द च व कर र च प लन करण ह सर व सभ सद र ष ट च कर तव य आह. स र क त र ष ट ह स र वभ म र ष ट न एकत र ऊन न र म ण क ल ल स घटन आह. त य म ळ स हज कच त क ह तत व वर णक व णनर म वर आध रल ल आह. त तत व रय डक य त प ढ लप म ण आह त. स य क र ष ट र च तत व १. सर व सभ सद र ष ट च दर ज सम न अस ल. भ गय णलक आक र, आर थ क व लष कर त कद र वर आध र त र ष ट र ष ट मध य भ दभ व क ल ज त न ह. २. स र क त र ष ट च य सभ सद र ष ट न परसपर च य सव त त र आण भ गय णलक एक तमत च आदर कर व. ३. सर व सभ सद र ष ट न आपल आ तरर ष ट र य व द, आप पस त ल व व द श तत च य म र ग न सय डव व त. ख ल ल प शन च उततर द त र त ल क? आ तरर ष ट र य स रक ल ग भ र धय क न र म ण झ ल य स स र क त र ष ट स सत हसतक प कर शकत क? म नव हक च व सव त त र च स वर धन वह व र स ठ स र क त र ष ट न क र प वल उचलल आह त? स य क र ष ट र च रचन : स र क त र ष ट च य सनद मध य र स घटन च रचन व क र य पद धत र णवर र म ह त द ल ल आह. स र क त र ष ट च सह प म ख अ ग णक व श ख आह त. (१) आमसभ (२) स रक पररर द (३) आर थ क आण स म ज क पररर द (४) आ तरर ष ट र य नर र लर (५) व शवसत म डळ (६) सच व लर. स य क र ष ट र - आमसभ 78

88 र सह श ख व यत र क त स र क त र ष ट च य क र य त मदत करण ऱ य स र क त र ष ट च य अन क स लन स सर आह त. त य न व श र क र य तमक स सर अस महणत त. व श ष क र य क त त क म करण ऱ य र स सर जग त ल र ष ट न त य क र य मध य मदत करत त. आ तरर ष ट र य क मग र स घटन (ILO), अन न व श त स घटन (FAO), ज गत क आरय ग य स घटन (WHO), ज गत क ब क (WB), आ तरर ष ट र य न ण न ध (IMF), स र क त र ष ट च ब लक न ध (UNICEF), स र क त र ष ट च श क ण क, व ज णनक आण स स क त क स घटन (UNESCO) अश क ह महत वप र ण स लन स सर आह त. आमसभ : स र क त र ष ट च सर व सभ सद द श आमसभ च सदस य असत त. द श श म त असय व गर ब, मय ठ असय व छय ट, सर व सदस य र ष ट च सर न आण दर ज सम न असतय. महणज च प त य क र ष ट ल एक मत असत. प त य क वर ष सपट बर त ड स बर र क ल वध त आमसभ च अध व शन असत. र अध व शन त पर य वरण, न सत करण अश महत वप र ण ज गत क णवर र वर चच य हय त. आमसभ त ल णनणय र बह मत न घ तल ज त त. ह णनणय र ठर व च य सवर प त असत त. महणज च आमसभ फक त ठर व करत. क र द करत न ह. सदस य र ष ट च य प णतणनध न एकत र ऊन चर च करण य स ठ, महत व च य ज गत क प शन वर धय रण ठरवण य स ठ एक व य सप ठ महण न आमसभ च महत व आह. आमसभ च क यय (१) स रक सम त वर ल अस थ य सदस य च न वड करण. (२) स रक पररर द च य बरय बर न स र क त र ष ट च मह सच व आण आ तरर ष ट र य नर र लर त ल नर र ध श च न वड करण. (३) स र क त र ष ट च य व णर य क अ द जपतक स म न यत द ण. 79 स र क त र ष ट च म ख य लर नर र र क र थ आह. इ ग रज, फ च, रश र न, सप णन, च न आण अरब र स र क त र ष ट च य अध कक त भ र आह त. स रक पर षद : स रक पररर द त एक ण १५ सदस य असत त. त य प कर ५ सदस य क र म तर १० सदस य अस थ य सवर प च असत त. अस थ य सदस य च न वडण क दर २ वर ष न आमसभ करत. अम र क, रश र, इ गल ड, फ नस आण च न ह स रक सम त च क र म सदस य आह त. त य न नक र ध क र च अध क र आह. कय णत य ह महत व च य प शन वर णनणय र घ ण य स ठ ५ क र म सदस य आण क म न ४ अस थ य सदस य र च हय क र असण आवश यक असत. क र म सदस य प कर कय णत य ह एक सदस य न जर नक र ध क र च व पर क ल, महणज जर व रय ध मत द ल तर णनणय र घ त र त न ह. स रक पर षद च क यय (१) आ तरर ष ट र य श तत आण स रणक तत र खण ह स रक पररर द च प म ख जब बद र आह. आ तरर ष ट र य स घर य च य पररखसरत त स घर य म टव न श तत प सर णपत करण य स ठ प रयतन करण, आर थ क णनबय ध ल दण णक व आक मक र ष ट णवरय ध त लष कर क रव ई करण य च णनणय र घ ण र प कर एक पर य र स रक पररर द स चवत. (२) सत सत णनर तण स ठ र य जन तर र करण य च क म स रक पररर द करत. (३) आमसभ च य बरय बर न आ तरर ष ट र य नर र लर च नर र ध श आण स र क त र ष ट च मह सच व न वडण य त स रक पररर द च सहभ ग असतय. स रक पररर द च य रचन त बदल वह व आण त च सवर प अध क लय कश ह प र ण वह व र द ष न सध य स ध रण स चवल य ज त आह त. स रक पररर द त भ रत ल क र म सदस यतव म ळ व महण न भ रत प रयतन ल आह.

89 आर थ क व स म ज क पर षद : स र क त र ष ट च य आर थ क आण स म ज क धय रण मध य समन वय स धण ह र पररर द च म ख य उद णदष आह. र पररर द त एक ण ५४ सदस य असत त. त य च न वड आमसभ करत. प त य क सभ सद च क र य क ल ३ वर ष च असतय व दरवर ष एक त त र श सभ सद नव य न न वडल ज त त. पररर द च णनणय र बह मत न घ तल ज त त. क यय (१) द ररद र, ब रय जग र, आर थ क व स म ज क णवर मत अश प शन च ज गत क प तळ वर चर च करण व उप र र य जन स चवण. (२) खसतर च प शन, सत सक म करण, म नव हक, म लभ त सव त त र, ज गत क व य प र, आरय गर णवर र क समस य अश प शन वर चर च कर न णनणय र घ ण. (३) आ तरर ष ट र य सतर वर स स क त क व श क ण क सहक र य प सर णपत करण य च प रयतन करण. (४) स र क त र ष ट स लन असल ल य व व ध स घटन च य क म त स स तत व समन वय र खण. सच व लय : स र क त र ष ट च प सकर र क मक ज स भ ळण य च जब बद र सच व लर वर आह. सच व लर च य प म ख स मह सच व महणत त. त य च न वड आमसभ व स रक पररर द करत. त य च क र य क ल प च वर ष च असतय. ल ह त वह. * आत पर य तच य मह सच व च न व ल ह. * मह सच व ह मह सतत च न गर क अस व त अस ब धन आह क? * कय णत य र ष ट च य न गर क न मह सच व पद स ठ प ध न य द ल ज त? * सध य च मह सच व कय ण आह त व त कय णत य द श च आह त? क यय (१) हव म न बदल, म नव हक, न सत करण अश ज गत क प शन वर आ तरर ष ट र य पररर द भरवण. (२) आमसभ च य व स रक पररर द च य ब ठक आर य णजत करण. (३) म ह त च स कलन करण. (४) प णसद ध म ध यम न म ह त प रवण. आ तरर ष ट र य नय य लय : आ तरर ष ट र य नर र लर महणज स र क त र ष ट च नर र लर न श ख हय र. आ तरर ष ट र य नर र लर न दरल ड र द श त द ह ग र थ आह. नर र लर त एक ण १५ नर र ध श असत त. त य च न वड आमसभ आण स रक पररर द करत. प त य क नर र ध श च क र य क ल ९ वर ष असतय. क यय (१) स र क त र ष ट च सदस य द श असल ल य दय न णक व अध क र ष ट मध ल त ट सय डवण. (२) आ तरर ष ट र य क यद य च र य ग य अर थ ल वण. (३) स र क त र ष ट च य व व ध श ख णक व स लन स सर न क र द स ब ध त प शन वर सल द ण. आ तरर ष ट र य ग नह ग र नय य लय : आ तरर ष ट र य ग नह ग र नर र लर ह आ तरश सकर र स घटन आण एक आ तरर ष ट र य नर र ध करण अस न त य च म ख य लर न दरल ड र द श त द ह ग र थ आह. व शस ह र, र द धक ल न ग नह आण म नवत व द व र द ध ग नह र प क रच य आ तरर ष ट र य सम द र स ठ च त च ब ब ठरण ऱ य ग भ र ग नह त सम णवष असल ल य व यक त वर ल आरय प च तप स करण आण त य च य वर ल खटल च लवण य च क म ह नर र लर करत. 80

90 व शवस म डळ : द सऱ य मह र द ध न तरच य क ळ त ज प द श णक व वस हत अव कस त हय त य, त य च य व क स च जब बद र क ह व कस त र ष ट वर सय पवण य त आल हय त. त य व कस त र ष ट न अश प द श च य व क स त मदत करण व त य न सव त त र म ळवण य स व त थ लय कश ह च सर पन करण य स मदत करण अप णक त हय त आण त य च उततरद णर तव व शवसत म डळ वर सय पवण य त आल हय त. र व शवसत म डळ च क र य आत स प ष त आल आह. व शवसत म डळ च क र य १ नय वह बर १९९४ रय ज पल ऊ र द श ल सव त त र म ळ ल य न तर स प ष त आल. पल ऊ ह फ ल प नस र र ष ट च य ५०० म टर प वज ल असल ल प त मह स गर त ल एक ब ट आह. सहस क च व क स उद त ष ट स र क त र ष ट च य सदस य र ष ट न २००० स ल एकत र ऊन नव य सहस क च व क स उद णदष णनखशचत क ल. त य त ल क ह महत व च उद द ष ख ल लप म ण - गर ब व भ क र च न र म लन करण. प रणमक श क ण च स व ध उपलबध कर न द ण. सत सक म करण करण, ब लम त य च प म ण कम करण. गरय दर खसतर च य आरय ग य च व श र क ळज घ ण. एड स, मल ररर इत य द रय ग श लढ द ण. पर य वरण च रक ण आण व कस त आण व कसनश ल द श मध ल सहक र य व ढवण. ह उद द ष स ध य करण य च णनखशचत क ल वध ह ठरवण य त आल आह. र न स फ आण र न स क र च य मदत न भ रत न सहस क च व क स उद णदष ग ठण य त उल खन र प गत क ल आह. 81 स र क त र ष ट च ब लक न ध महणज र न स फ (UNICEF) ह स र क त र ष ट च स लन स सर आह. लह न म ल न सकस आह र व आरय ग य स व प रवण य स ठ र न स फ क र य करत. र न स फच य मदत न भ रत मध य ब ल क पय र ण च य समस य वर उप र र य जन करण य स ठ व व ध क र य ळ आर य णजत करण य त आल य आह त. UNESCO र स र क त र ष ट च य स लन स सर च य मदत न श क ण, व ज न, स स क त र मध ल सहक र य व ढव न जग त श तत व स रक क र म करण य च प रयतन क ल आह. स य क र ष ट र आण श तत रक ण आ तरर ष ट र य स घर य च श तत प र ण म र ग न सय डवण क करण ह स र क त र ष ट च उद णदष आह. ह उद णदष स ध य करण य स ठ कय णत म र ग व परल ज व त ह स र क त र ष ट च य सनद त स ग तल आह. ज य र ष ट मध य स घर य आह त य र ष ट न म न य हय ईल अस मध यसर न मण, नर णर क प णक र च व पर करण, स घर य सय डवण य स ठ लव द सर पन करण, गरज पडल य स स न यबळ च व पर करण व परत स घर य हय ण र न ह र च क ळज घ ण इत य द म ग य च र मध य सम व श आह. आध न क क ळ त दहशतव द, व श क व ध र म क स घर य र म ळ म नव स रक ल धय क न र म ण झ ल आह. त य म ळ स र क त र ष ट च य श तत रक ण च य क र य ल महत व प प झ ल आह. स घर य ग रसत प द श त परत ह स च उद क हय ऊ नर व लवकर त लवकर स म न य खसरत न र म ण वह व र स ठ स र क त र ष ट ह स घटन प रयतन करत. उद., श ळ च ल करण, जनत मध य म नव हक णवर र ज गर कत न र म ण करण, स म ज क, आर थ क, र जकर र स व ध न र म ण करण, न वडण क घ ण इत य द.

91 * श क क च य मदत न र गय सल खवहर, न णमणबर, क बय णडर, सय म णलर, ह त, थ र ल ड इत य द र ष ट मध य स र क त र ष ट न च लवल ल य श तत रक ण म ह म च म ह त म ळव. * स र क त र ष ट च य श त स न स ठ स न य प ठवण य मध य कय णत र ष ट आघ ड वर आह त, र च स च तर र कर. भ रत य श त स न क स य क र ष ट र च श तत रक ण : स घर य ग रसत प द श मध य क र मसवर प श तत न र म ण वह व महण न पय र क पररखसरत न र म ण करण य च क म र उपक म द र क ल ज त. स र क त र ष ट च श तत रक क स घर य ग रसत प द श न श तत कड व टच ल करण य स ठ मदत करत त. स घर य ग रसत प द श त स रक बरय बरच र जकर र आण श तत ब धण स ठ स ह य य क ल ज त. आ तरर ष ट र य श तत व स रणक तत च स प र ण जग त जतन आण स वर धन करण य स ठ स र क त र ष ट ज अन कव ध क म करत त य प कर श तत रक ण ह एक क म आह. र स प रक अन य कक त मध य प ढ ल ब ब च सम व श हय तय. * स घर य प णतब ध आण मध यसर. * श तत प तर क प सर णपत करण. * श तत रक ण च य उप र र य जन च अ मलबज वण करण. * श तत ब धण. स य क र ष ट र आण भ रत स र क त र ष ट च य सर पन प वष ज य व व ध पररर द झ ल य हय त य त य मध य भ रत सहभ ग झ ल हय त. न र वस हत करण, न सत करण, व शभ द अस अन क प शन स र क त र ष ट च य व य सप ठ वर म डण य त भ रत च सहभ ग हय त. स र क त र ष ट मध य १९४६ मध य वर णद व र च प शन उपखसरत करण र भ रत ह पह ल द श हय त. स र क त र ष ट समय र अव कस त आण व कसनश ल र ष ट च य समस य वर ल चचज मध य भ रत न क र म प ढ क र घ तल आह. स र क त र ष ट च य श त स न मध य सहभ ग हय ण य स ठ भ रत न न हम च आपल स न य प ठवल आह. इतक च न ह तर भ रत न फक त सत स न क च श त स न द ख ल प ठवल आह. आ तरर ष ट र य स घर य श तत च य म र ग न सय डव व त र स ठ भ रत प रयतन ल आह, ह च र त न द स न र त. सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) प ढ लप कर कय णत र ष ट स र क त र ष ट च य स रक पररर द च क र मसवर प सभ सद न ह? (अ) अम र क (ब) रश र (क) जर मन (ड) च न (२) भ रत त ब ल-क पय र ण समस य वर उप र र य जन करण य स ठ व व ध क र य ळ आर य णजत करण र आ तरर ष ट र य स सर. (अ) र न स फ (ब) र न स क (क) व शवसत म डळ (ड) र डक स 82

92 (३) स र क त र ष ट स घटन च य आज सभ सद असण ऱ य र ष ट च स ख य - (अ) १९० (ब) १९३ (क) १९८ (ड) १९९ २. प ढ ल व ध न चय क क बर बर त सक रण सपष ट कर. (१) आमसभ ज गत क प शन वर चर च करण य च व य सप ठ आह. (२) स र क त र ष ट मध ल सर व सदस य र ष ट च दर ज सम न नसतय. (३) च नन स रक पररर द त नक र ध क र च व पर कर नह ठर व स मत हय ऊ शकतय. (४) स र क त र ष ट च य क र य त भ रत न महत व च क मग र बज वल आह. ३. प ढ ल स कलपन सपष ट कर. (१) नक र ध क र (२) र न स फ ४. प ढ ल प शन च थ डकय उत र ल ह. (१) स र क त र ष ट र स घटन च य सर पन च क रण ल ह. (२) स र क त र ष ट च श त स न कय णत भ म क बज वत? (३) स र क त र ष ट च उद णदष ल ह. ५. त ल लय सय चन न स र क त कर. (१) स र क त र ष ट च य घटकश ख णवर र म ह त द ण र प ढ ल तक त प र ण कर. क र. श ख १. आमसभ २. स रक सम त ३. आ तरर ष ट र य नर र लर ४. आर थ क व स म ज क पररर द सदसय स खय क यय (२) स र क त र ष ट च य सर पन च क लक म प ढ ल क लर र वर द खव. १९४१ १९४४ १९४५ (३) स र क त र ष ट च य स दर भ त ल प ढ ल व क तक त प र ण कर. स र क त र ष ट म खय घटक श ख म ख य लर स ग स सर उपक रम (१) स र क त र ष ट ब लक च य आण मह ल च य व क स स ठ कय णत उपक म र बवत त य च म ह त स कल त कर. (२) ज गत क आरय ग य स घटन बद ल म ह त स ग रह त कर. 83

93 ५ भ रत व अनय द श चल, थ ड उजळण कर य. म ग ल प करण त आपण स र क त र ष ट र आ तरर ष ट र य स घटन णवर र व श तत रक ण त ल त च य भ म क णवर र ज ण न घ तल. श तत रक ण च य क म भ रत न स र क त र ष ट न न हम च स ह य य क ल य च ह आपल य ल समजल. प सत त प करण त आपण भ रत आण श ज र र ष ट र च य स ब ध च च क तसक आढ व घ ण र आहय त. भ रत प स न द रवर असण ऱ य क ह द श श भ रत च कश प क र स ब ध आह त, ह ह आपल य ल समज न घर र च आह. चल श धय य... * दणक ण आश र च य नक श च य आध र भ रत च य स म र र कय णकय णत य र ष ट जय डल ल य आह त त समज न घ य. * भ रत व यत र क त इतर कय णत य र ष ट च य स म एकम क श जय डल य आह त त य ध. भ रत आण श ज र र ष ट र भ गय णलक आण र जकर र द ष ट य भ रत च आश र ख ड त महत व च सर न आह. भ रत च य भ रत व श ज र ल द श 84

94 श ज र र ष ट मध य अफग ण सत न, प क सत न, श ल क, ब गल द श, म य नम र, न प ळ, भ ट न, च न, म लद व र च सम व श हय तय. सम नत, परसपर आदर र म ल य न भ रत च य परर ष ट धय रण त महत व आह. र म ल य न अन सर नच भ रत न श ज र र ष ट स ब ध प सर णपत क ल आह त. भ रत र उपख ड त भ रत ह आक र न सव य त मय ठ द श आह. तस च आर थ क आण त तज न च य द ष न द ख ल भ रत अध क व कस त आह. त य म ळ दणक ण आश र ई र ष ट मध य भ रत च प भ व असण सव भ व क आह. भ रत आण प क स न १९४७ मध य भ रत च फ ळण हय ऊन भ रत आण प क सत न ह दय न सवत त द श न र म ण झ ल. भ रत-प क स न : भ रत-प क सत न र दय नह द श च य स ब ध वर त न समस य च प भ व आह. (१) दय नह र ष ट च य ज गत क द खष कय न त ल फरक (२) क शम र समस य (३) अणवसतणवर र क स घर य. भ रत आण प क सत न र दय नह र ष ट च जग कड प हण य च द खष कय न व गळ आह त. भ रत र ज गत क द खष कय न न स र भ रत न श तर द धक ल न लष कर स घटन न व रय ध क ल आण भ रत- प क सत न स घर य द व पक ष य महणज आप पस त सय डवण य च प रयतन क ल. १९७२ स ल करण य त आल ल स मल कर र र तत व वर आध रल ल हय त. र उलट प क सत नन इसल म जगत श आण च नश स ब ध र खण य च प रयतन कर न अम र क च य लष कर स घटन त प व श क ल. प क सत नल भ रत श स ब ध प सर णपत करण य ब बत क शम र ह सव य त महत व च प शन व टतय. पह ल भ रत-प क सत न र द ध क शम र प शन वर न १९६५ मध य झ ल. दय नह द श त ल स घर य सय डवण य स ठ १९६६ मध य त श क द कर र झ ल ; पर त त य त न क ह स ध य झ ल न ह. १९७१ च र द ध ह जर ब गल द श च य न र म त स ब ध असल तर त य सह क शम र प शन च ब ज हय त. १९७२ मध ल स मल कर र न भ रत आण प क सत न र च य त ल परसपर द व ण-घ व ण स ठ एक नव आर खड तर र क ल. १९९९ मध य भ रत आण प क सत न र च य त क रग ल क त त ल प क सत नन क ल ल य घ सखय र म ळ प नह स घर य न र म ण झ ल. आजह क शम र ह च दय नह द श त ल स घर य च क रण आह. स घर य च सवर प म त बदलल आह आण स घर य च य र नव य प क र च वर णन दहशतव द च समस य अस करत र ईल. भ रत आण प क सत न र दय नह द श न १९९८ मध य अण च चण य क ल य आण त य म ळ र क त त श तत व स रणक तत स ब ध नव य च त न र म ण झ ल य आह त. र दय नह द श त आखणवक स घर य हय ऊ नर अस अन क र ष ट न व टत. भ रत-प क सत न स ब ध त ल आणख एक समस य महणज सर क र क क त त ल स म णवर र च व द हय र. दय नह द श न परसपर मध य स व द स धण य च प रयतन क ल आह त; पर त प क सत न जर प क र भ रत च य व रय ध त दहशतव द न प ठ ब द त आह आण दहशतव द क रव र घडव न आणत आह त प हत स व द च सर व प रयतन अर सव ठरत आह त. भ रत-च न : भ रत आण च न र च य त ल स घर य दय न प शन न गड त आह. (१) स म प शन आण (२) त ब टच दर ज. भ रत आण च न र च य त स म वर न जय व द आह तय अकस ई च न आण म कमय हन र र र क त स ब ध त आह. च नच द व अ ह कर, अकस ई च न आण म कमय हन र र च य दणक ण कड ल प द श (अर ण चल प द श) ह च नच भ प द श आह. म कमय हन र र ह आ तरर ष ट र य स म र र आह, ह च न म न य करत न ह. ह स म व द स व द च य म र ग न स ट व महण न भ रत न अन क व ळ प रयतन क ल. पर त त य स फ रस र आल न ह. १९६२ मध य च नन भ रत वर आक मण क ल. 85

95 त ब ट ह प र पर कद ष ट य एक स व यतत क त हय त. पर त च न त य प द श त आपल लष कर णनर तण स तत य न व ढवत असल य न त ब टच य दल ई ल म र न भ रत त र ज श रय घ तल. ह ब ब दय नह द श त ल स घर य ल क रण भ त ठरल आह. च न आण प क सत न र च य त ल म त, च न प क सत नल करत असल ल सतप रवठ आण क पण सत आण अणवसत च त तज न र म ळ भ रत च य स रक ल असण र धय क अध कच व ढत आह. त य म ळ प क सत न आण च न र च म त तस च भ रत च य इतर श ज र र ष ट मध य व ढत असल ल च नच प भ व ह भ रत स ठ क ळज च ब ब आह. अस अस नह भ रत न च नश स ब ध स ध रण य च क र मच प रयतन क ल आह. र दय न द श मध ल स म प शन चचज च य म ध यम त न सय डवण य स ठ स र क त क र य क र गट च सर पन करण य त आल आह. च न आण भ रत र दय घ च ह आर थ क व क स च व ग व ढल य न तर दय घ मध ल व य प र स ब ध बळकट हय ण य स स र व त झ ल. दय घ मध ल आर थ क व व य प र स ब ध स ध रल य म ळ रश र, च न आण भ रत र च य त ल चचज च य फ ऱ य म ळ हळ हळ भ रत- च न स ब ध त स ध रण हय त आह. त य च य त ल स म प शन जर स टल ल नसल तर तय रय ड म ग पडल ल आह. आण इतर क त त ल स ब ध न महत व प प झ ल आह. भ रत आण अनय श ज र र ष ट र अफग ण स न : अफग ण सत नमध य र जकर र अखसररत मय ठ प म ण वर आह. त ल ब न र दहशतव द स घटन च त थ ल वर चसव ह त य ल क रण भ त आह. अफग ण सत नमध य श तत, स रणक तत आण स थ र य आणण, त थ ल ह स च र ल आळ घ लण, लय कश ह सरक र सर पन करण य स मदत करण र स ठ भ रत न अफग ण सत नल मदत द ऊ क ल आह. तस च र द ध म ळ नष झ ल ल य दळणवळण च य स व ध न र म ण करण, रसत ब धण, व ज न आण त तज न क त त सहक र य, श ळ, आरय ग य स व ध, स चन प कलप र च उभ रण अश सर वच क त त भ रत अफग ण सत नल मदत करत आह. ब गल द श : आजच ब गल द श महणज प वष च प र व प क सत न. प क सत नच य न र म त च य व ळ प क सत नच व भ गण पखशचम व प र व प क सत नमध य झ ल हय त. पखशचम प क सत न व प र व प क सत न र च य मध य भ णर क फरक हय त. तस च अन य र जकर र स घर य ह हय त. त य त नच ब गल द श म क त चळवळ च उगम झ ल. र चळवळ न ब गल द श प क सत नच य वर चसव प स न म क त करण य त प ढ क र घ तल. ब गल द श म क त स ग र म त भ रत न ब गल द श र न मदत क ल हय त. ब गल द श च न र म त १९७१ मध य झ ल. भ रत आण ब गल द श र च य त ल प ण व टप स ब ध व स म र र स ब ध क ह कर र झ ल य म ळ त य च य त ल स घर य स प न आत त य च य त ल व य प र स ब ध अध क व ढण य स स र व त झ ल आह. श क : श ल क र आपल य श ज र र ष ट भ रत च स ब ध म त प र ण आह त. श ल क त ल तम ळ लय क आण श ल क च सरक र र च य त ल स घर य म ळ १९८५ न तर श ल क त र जकर र अखसररत न र म ण झ ल हय त. त य व ळ श ल क सरक रच य मदत स ठ भ रत न श त स न प ठवल हय त. स गर क त त स रक च य द ष न श ल क श असल ल म त च स ब ध महत व च आह त. न प ळ : न प ळ आण भ ट न ह च र ब ज न ड गर भ भ ग न व ढल ल द श आह त. त य च य स म भ रत श आण च नश जय डल ल य आह त. भ रत व न प ळ र च य त ल म त प र ण स ब ध च प र १९५० स ल भ रत-न प ळ म त कर र न घ तल ग ल. र कर र न न प ळमध ल न गर क न भ रत मध य सहज प व शच नवह तर सरक र नय कर आण उद य ग कर र च परव न म ळ ल आह. न प ळमध य र ज श ह हय त. १९९० स ल न प ळच लय कश ह च य द श न व टच ल स र झ ल. आर थ क प गत, प र भ त स व ध, अन नणवर र क गरज आण व य प र र स ठ आण ऊजज स ठ न प ळ भ रत वर अवल ब न आह. 86

96 न प ळमध ल २०१५ मध य झ ल ल य भ क प च य व ळ भ रत न न प ळल मदत क ल हय त. भय ट न : भ ट नच य स रक ण च जब बद र भ रत वर आह. भ ट नमध य प ण य च प च ड स र त आह. र प ण य च व पर कर न मय ठ प म ण वर व जन र म त करण य च य प कलप त भ रत न सहक र य क ल आह. मय नम र : म य नम र ह भ रत च य प वज कड असल ल य आग न य आश र ई र ष ट न भ रत श जय डण र प व शद र आह. र भ ग त व कस त हय त असल ल य लय हम र ग आण मह म र ग म ळ दणक ण आश र, मध य आश र आण आग न य आश र एकम क श जय डल ज त ल. र म ळ र प द श त ल व य प र व आर थ क द व ण-घ व ण व ढ ल. म ह त आह क त मह? मय नम र आण आ ग स क य : म य नम रमध य लष कर र जवट व र द ध द र घक ळ लढ द ऊन लय कश ह प सर णपत करण य च श र य आ ग स क य र न द ल ज त. त य न श तत स ठ च नय ब ल प रसक र म ळ ल आह. तक ण आश य ई सहक र य स घटन - स र क स र क ह दणक ण आश र ई र ष ट न १९८५ मध य सर पन क ल ल प द श क स घटन आह. दणक ण आश र ई र ष ट मध य आर थ क सहक र य न र म ण करण व त य द र स प र ण दणक ण आश र च व क स स धण ह र स घटन च ह त आह. स र क स घटन महणज सर व दणक ण आश र ई द श न एकत र ऊन आपल य सम न प शन च व सम न ह त च चर च करण य च व य सप ठ हय र. द ररद र न र म लन, श त च व क स, त तज न त ल क त ह दणक ण आश र ई द श च क ह सम न ह तस ब ध आह त. दणक ण आश र ई द श न परसपर श व य प र करण अध क सय प ज व महण न स र कच य व य सप ठ वर क ह महत व च कर र करण य त आल. त य न स र स प र ण दणक ण आश र च एक म क त व य प रक त न र म ण करण य च ठरवण य त आल आह. दणक ण आश र ई र ष ट च य सम न व क स स ठ दणक ण आश र ई व शवणवद लर र स रख य स सर आण दणक ण आश र ई म क त व य प र क त ह कर र करण य त अ ल आह. * स र क र स घटन च सर पन करण य म ग ल ह त कय णत आह? * स र कमध य आज क त सदस य द श आह त? * दणक ण आश र ई द श च सम न ह तस ब ध कय णत आह त? 87 म य नम रकड न भ रत ल न सर ग क व र च आर त करत र ईल. म लद व : भ रत आण म लद व र च य त ल स ब ध स र व त प स नच म त प र ण आह त. भ रत च य दणक ण ल असण र ह छय ट र ष ट अन क क रण स ठ भ रत वर अवल ब न आह. १९८१ प स न र दय न र ष ट न व य प र स ब ध प सर णपत क ल आह त. प र भ त क त च व क स, आरय ग य, दळणवळण अश क त मध य भ रत न म लद वल मय ठ प म ण वर आर थ क मदत क ल आह. २००६ न तर त य च य मध य स रक ण क त तह सहक र य ल स र व त झ ल आह. भ रत न म लद वल स रक व यवसर बळकट करण य स ठ मदत करण य स स र व त क ल आह. अवक श सहक र य, ऐत ह स क वसत च जतन, पर य टन र क त त दय नह र ष ट न कर र क ल आह त. तस च दहशतव द स रख य समस य श लढण य स ठ सहक र य कर र च ठरवल आह. भ रत आण अम र क भ रत आण अम र क ह लय कश ह व यवसर असल ल दय न बल ढ र ष ट आह त. अम र क स र व त प स नच भ रत च सव य त महत व च व य प र भ ग द र हय त. अन क भ रत र लय क श क ण आण

97 नय कर र न म तत न अम र क त ज त हय त. त थ ल र अन व स भ रत र म ळ अम र क आण भ रत र च य त स स क त क, स म ज क व आर थ क स ब ध व ढत ग ल आह त. श तर द ध न तर भ रत आण अम र क र च य त ल स रक णवर र क स ब ध मय ठ प म ण वर व ढल. भ रत न म क त अर थव यवसर च धय रण सव क रल य न तर हळ हळ भ रत च आर थ क प गत च व ग व ढ ल गल. त य च पर ण म भ रत आण अम र क र च य त ल व य प र स ब ध अध क द ढ हय ण य त झ ल. १९९८ मध य भ रत न अण च चण य क ल य न तर क ह क ळ भ रत आण अम र क स ब ध मध य तण व न र म ण झ ल हय त. त य न तर ह स ब ध स ध र व त महण न भ रत आण अम र क र च य मध य चचज च य अन क फ ऱ य घ तल य ग ल य. चचज च य र अन क फ ऱ य मध न भ रत अणवसत च जब बद र न व पर कर ल अस अम र क ल व शव स व टल. त य न तर भ रत-अम र क स ब ध त आम ल ग र पर वर तन घड न आल. २००५ मध य झ ल ल स रक णणवर र क सहक र य च कर र आण २००८ मध य झ ल ल आखणवक सहक र य च कर र ह भ रत-अम र क स ब ध त ल महत व च टपप आह त. ग ल य ५ वर ष त भ रत आण अम र क र च य दरम य न सर वच क त त सहक र य च स ब ध न र म ण झ ल आह त. म ह त आह क त मह? २००५ मध य भ रत आण अम र क र च य त ल न गर अण सहक र य कर र ल भ रत च ततक ल न प ध नम त ड.मनमय हन स ग आण अम र क च अधर क ज र ज ब श र न म न यत द ल. २००८ मध य आ तरर ष ट र य अण ऊर ज आर य ग न र कर र ल म न यत द ल. र कर र म ळ भ रत ल इतर द श कड न आखणवक त तज न म ळण शक य झ ल आह. भ रत आण रश य भ रत आण स व ह एत रश र आण आत च रश र र च य त स र व त प स नच म त च स ब ध हय त. श तर द ध च य क ळ त १९७१ मध य त य च य त म त च कर र झ ल व त य त न स रक णणवर र क तस च आर थ क आण त तव ज णनक सहक र य ल मय ठ च लन म ळ ल. स व ह एत रश र न भ रत ल मय ठ प म ण वर आर थ क आण लष कर मदतह द ल हय त. स व ह एत रश र च व घटन झ ल य न तर भ रत न रश र श स ब ध व ढवण य च प रयतन क ल. स र व त ल रश र त ल र जकर र व आर थ क समस य म ळ स ब ध मध य फ रश स ध रण झ ल न ह. १९९६ न तर भ रत आण रश र र च य त ल स ब ध हळ हळ स ध र ल गल. लष कर स मग र च उतप दन, खन ज त ल उतप दन अश क त त भ रत आण रश र र न स र क त प कलप उभ रल आह त. भ रत आण य र प य र ष ट र र रय प र र ष ट आण भ रत र च य मध य व य प र स ब ध आह त. प म ख य न जर मन व फ नस ह र ष ट भ रत त त तज न क त त मय ठ प म ण वर ग तवण क करत त. र श व र भ रत ल सत सत न र म त च त तज नद ख ल र रय प र र ष ट कड न म ळत, तर अणभर णतकर आण म ह त त तज न र क त त भ रत मय ठ णनर य तद र द श आह. ख ल य व य प र वर भर ह दय घ च ह प म ख उद णदष आह. र व यत र क त भ रत आण र रय णपर न र ष ट इतर अन क ब बत त सहक र य च भ म क घ त आह त. हव म न बदल, सवचछ ऊर ज, स रक ण उतप दन, स र बर स रक, स य धन, र लव व यवसर पन, आपतत व यवसर पन, हव ईस रक, दहशतव द र स दभ य त अन क कर र करण य त आल आह त. भ रत च य व क स च य द ष न ह सहक र य अत य त महत व च आह. चल, श धय य... * र रय प र स घ च सर पन कध झ ल? * र रय प र ब ज रप ठ, र रय प र चलन र णवर र म ह त म ळव. 88

98 भ रत आण आतर क ख ड भ रत आण आणफ क ख ड र च य त ल सहक र य स ठ भ रत न ज ण वप र वक प वल उचलल आह त. आणफ क श जवळच स ब ध असण दय घ च य ह द ष न फ र द च ठरण र आह. अ णफ क त ल अन क द श व ग न आर थ क प गत करत आह त. आणफ क त तर ण वर ग च सव य ग ण व क स हय ण य स ठ मदत करण य च तर र भ रत न द खवल आह. श क ण, क शल य, आरय ग य, व ज न व त तज न, श त, पर य टन अश सगळ च क त त व क स हय ण य स ठ भ रत न आर थ क स ह य य करण य च, अन द न द ण य च तर र द खवल आह ; तर भ रत च ऊजज च गरज आणफ क त ल ऊर ज स पन न द श - इणजप, न र ज ररर, अ गय ल, स द न भ गव शकत त. आणफ क बरय बर व य प र व ढवण य स ठ भ रत प रयतन ल आह. २०१५ मध य झ ल ल य भ रत आण आणफ क श खर पररर द ल आणफ क त ल सर व ५४ र ष ट च प णतणनध उपखसरत हय त. र पररर द त अन क ज गत क प शन वर चर च क ल. उद., हव म न बदल, दहशतव द, स गर च च ग र, इत य द. भ रत आण इ ड -प स फ क इ डय -प स फ क क त त प म ख य न जप न, ऑस ट र ल य, न य झ ल ड आण आग न य आश र ई र ष ट र च सम व श हय त. र सर वच र ष ट भ रत च घणनष आर थ क व व य प र स ब ध आह त. त थ ल अन क क पन य न भ रत त ग तवण क क ल आह. भ रत आण ऑस ट र ल य र च य त स म ज क स रक, ग नह ग र च हसत तरण, अमल पद र थ तसकर व रय ध त ल मय ह म, पर य टन, कल स स क त र क त त व व ध कर र करण य त आल आह त; तर प र भ त स व ध, आर थ क सहक र य, स रक ण, म ह त त तज न, अण ऊर ज, र लव अश अन क क त त ल व क स स ठ जप न भ रत ल सहक र य करतय. भ रत ल स गर क त च य व क स स ठ आण स रक स ठ आर थ क आण त णतक मदत द ण य च जप नन म न य क ल आह. दय नह द श च य तटरक क दल आण न दल मध य 89 स र क त सर व हय त आह त. भ रत आण आग य आश य इ डय न श र, मल श र, स ग प र, फ ल प ईनस, थ र ल ड, म य नम र, खवहएतन म, ल ओस, क बय णडर आण ब न ई र आग न य आश र त ल र ष ट भ रत च स र व त प स नच सलय ख य च स ब ध आह त. १९९१ न तर भ रत न अ पल य आर थ क धय रण त बदल कर न म क त अर थव यवसर सव क रल. त य न तर आग न य आश र ई र ष ट असल ल य व य प र स ब ध त अध क व ढ झ ल आह. आग न य आश र ई र ष ट व य प र व ढवण य च ह धय रण प वज कड पह (Look East)महण न ओळखल ज त. २०१४ न तर ह धय रण अध क सक र र करण य त आल. कक त कर (Act East) महण न ह धय रण सध य ओळखल ज त. भ रत आण पखशचम आश य : पखशचम आश र त ल द श प म ख य न खन ज त ल व न सर ग क व र च प रवठ करण र द श आह त. भ रत च पखशचम आश र ई र ष ट प र पर क स ब ध आह त. भ रत ह पखशचम आश र ई र ष ट कड न म ळण ऱ य खन ज त ल वर अवल ब न आह. इर ण, इर क, बह र न, क व त, स द अर णबर, स र क त अरब अम र त र र ष ट कड न भ रत खन ज त ल च आर त करतय ; तर श त स ठ आध न क त तज न आपल य ल इझ एल र र ष ट कड न म ळत. त य चप म ण स रक णणवर र क आध न क स मग र द ख ल इझ एलकड न म ळत. श व र नय कर -व यवस र न म तत अन क भ रत र त थ र हत आह त. त य च ह आपल य आर थ क व यवसर त ल र य गद न महत व च आह. सर व र ष ट म त प र ण स ब ध र खण आण सवत बरय बरच इतर र ष ट च ह व क स हय ईल र स ठ एकम क न मदत करण ह भ रत च य परर ष ट धय रण च प म ख उद आह. भ रत आण जग तल य महत व च य द श मध ल स ब ध च रय डक य त आढ व आपण इथ घ तल. प ढ ल प करण त आपण क ह महत व च य आ तरर ष ट र य णक व ज गत क समस य च अभ य स करण र आहय त.

99 सव धय य १. द ल लय पर य य प क य गय पर य य न वड न व ध न पय णय कर. (१) भ रत श आ तरर ष ट र य सरहद ख ल असण र द श - (अ) प क सत न (ब) ब गल द श (क) न प ळ (ड) म य नम र (२) भ रत श तण वप र ण स ब ध असण र द श - (अ) प क सत न व च न (ब) न प ळ व भ ट न (क) म य नम र व म लद व (ड) अफग ण सत न व अम र क (३) भ रत आण प क सत न र द श च य स ब ध वर प भ व असण ऱ य ब ब - (अ) दय नह र ष ट च य ज गत क द खष कय न त ल फरक (ब) क शम र समस य (क) अणवसतणवर र क स घर य (ड) वर ल सर व समस य २. प ढ ल व ध न चय क क बर बर त सक रण सपष ट कर. (१) दणक ण आश र र र ष ट मध य भ रत च सर न महत व च आह. (२) भ रत-च न स ब ध म त प र ण आह त. (३) श ल क सरक रच य मदत स ठ भ रत न श त स न प ठवल. ३. द ल लय सय चन प म ण क त कर. १. प ढ ल तक त प र ण कर. क र. झ ल ल कर र/द व णघ व ण स ब ध त द श १.... भ रत-प क सत न २. म कमय हन र र... ३.... भ रत-ब गल द श ४. न सर ग क व र च आर त... ५.... भ रत-अम र क ६. प र भ त क तणवक स, दळणवळण,... आरय ग य ७.... भ रत-आणफ क ४. प ढ ल स कलपन सपष ट कर. (१) णसमल कर र (२) भ रत-न प ळ म त कर र (३) म कमय हन र र (४) भ रत-अफग ण सत न स ब ध ५. प ढ ल प शन च थ डकय उत र ल ह. (१) भ रत अम र क र च य त सहक र य च स ब ध न र म ण हय ण य म ग ल प शवय भ म व शद कर. (२) ज रच य र ष ट मध य लय कश ह प सर णपत हय ण य स ठ भ रत न क ल ल य प रयतन णवर र उद हरण सह म ह त ल ह. (३) दणक ण आश र र प द श क सहक र य स घटन कय णत क र य करत आह? उपक रम (१) र ष ट पत, प ध नम त र च य परर ष ट द ऱ य च म ह त म ळव. (२) णवणवध द श च य र थ एकसच ज क र यक रम च म ह त म ळव. 90

100 चल, थ ड उजळण कर य. म ग ल प करण पर य त आपण आ तरर ष ट र य व यवसर त ल स र वभ म र ज य, भ रत च परर ष ट धय रण व भ रत च स रक व यवसर र च अभ य स क ल. स र क त र ष ट र आ तरर ष ट र य स घटन च उद णदष अभ य सल. र प ठ त आपण क ह महत व च य आ तरर ष ट र य समस य च अभ य स करण र आहय त. क ह समस य र क वळ एक च द श च य र हत न ह त. त य च पर ण म अन क द श वर व क ह द वस न जग तल य सर व द श वर हय तय. स प र ण जग ल भ डस वण ऱ य र समस य न आ तरर ष ट र य समस य अस महणत त. आ तरर ष ट र य समस य सय डवण य स ठ सर व र ष ट न एकणततपण प रयतन करण य च गरज असत. म नव हक, पर य वरण आण दहशतव द र च य श स ब ध त समस य च र प करण त आपण अभ य स करण र आहय त. न र व स त च प शनह आत आ तरर ष ट र य सवर प ध रण करत आह त. त य म ळ त य च ह व च र आपण करण र आहय त. म नव हक क : म नव हक स कलपन च उगम न सर ग क हक च य स कलपन त असल य च द स न र तय. न सर ग क हक महणज म ण स महण न जनम ल आल य म ळ ज हक प प हय त त त हक. त वह म नव हक महणज म ण स महण न आण सम ज च एक घटक महण न जगण य स ठ आवश यक असल ल हक. अम र कन आण फ च र जर क त च य व ळ सव त त र, समत, ब ध त, नर र र म नव हक च प रसक र करण य त आल हय त. र हक च प र तत करण य स ठ लय कश ह श सन असण गरज च आह, र व च र ल बळ म ळ ल. त य न तरच य क ळ त र रय पमध य अन क र ष ट न लय कश ह श सनपद धत च आण स व ध न च सव क र क ल. त य म ळ श सन च य अध क र वर मर य द आल य. न गर क च य हक च स रक ण करण ह श सन च महत व च जब बद र म नल ग ल. ६ आ तरर ष ट र य समसय 91 आ तरर ष ट र य वयवह र त म नव हक क य स कलपन च उदय : स र क त र ष ट च सर पन झ ल य न तर म नव हक च व खशवक ज ह रन म तर र करण य त आल. १० ड स बर १९४८ मध य स र क त र ष ट च य आमसभ त ह ज ह रन म बह मत न म न य करण य त आल. त य न तर १९६६ मध य न गर आण र जकर र हक च आ तरर ष ट र य कर र आण आर थ क, स म ज क व स स क त क हक च कर र र दय न कर र न स र क त र ष ट च य आमसभ न म न यत द ल. ह दय न कर र आ तरर ष ट र य क र द च भ ग आह त. र कर र च प लन करण सदस य र ष ट स ठ ब धनक रक आह. म नव हक मध य ज व त च हक, अन न, वसत, न व र, श क ण आण आरय ग य र प म ख हक च सम व श हय तय. ह हक म लभ त असत त. ह हक सव य न प प हय त ल ह बघण ह र ज य च जब बद र असत. श तर द ध च य क ळ त म नव हक च प शन स र क त र ष ट च य आमसभ त अन क व ळ म डल ग ल. आणफ क त ल वर णद व ष ह म नव हक च य व रय ध आह आण महण नच वर णद व ष र जवट वर बह ष क र घ लण ह णनणय र घ ण य त आल. वस हत न सव त त र, लय कश ह व यवसर च आग रह ह त य च च क ह उद हरण स गत र त ल. आध न क क ळ त व श क स घर य, स म व द, दहशतव द अश समस य म ळ म नव हक न मय ठ प म ण वर ब ध पय चत आह. र श व र अन क ज गत क सवर प च प शन जस - स थ च रय ग, पर य वरण ल असल ल धय क, न सर ग क आपतत र म ळ म नव हक च स कलपन ह आत अध क व य पक झ ल आह. पर य वरण स रक ण, श शवत

101 व क स र च ह सम व श म नव हक मध य क ल ज तय. म ह त आह क त मह? म नव हक च य ज ह रन म य मध य एक ण ३० कलम आह त. र ज ह रन म य त न गर सव त त र स ब ध च कलम आह त. त य चप म ण र जग र च अध क र, सम न क म स ठ सम न व तन अश आर थ क हक च य तरत द द ख ल आह त. सर व सदस य र ष ट न आपल य न गर क न म नव हक द व त ह अप णक त आह. म नव हक च य ज ह रन मर प म ण च ब लक च य हक च ज ह रन म २० नय वह बर १९५९ रय ज प स त करण य त आल. म नव हक क आण भ रत : भ रत र स व ध न त म नव हक न म लभ त हक च सर न द ण य त आल आह. स व ध न त ल म लभ त हक बरय बरच द र बल घटक, खसतर, अलपस ख य र च य स रक ण च जब बद र श सन वर आह. १९९३ मध य म नव हक स रक ण क र द करण य त आल. र क यद य तर गत र ष ट र य म नव हक आर य ग व कर न पह. इथ क ह समस य द ल य आह त. त य च र ष ट र य व आ तरर ष ट र य अश दय न गट त वगष करण कर. द र बल घटक च सक म करण स र वजन क असवचछत म नव हक भ ग गर ब, न रक रत ओझय न थर व रळ हय ण दहशतव द अर थव यवसर च ख सग करण स र वजन क व हत क क ड अ तर गत फ ट रत व द र ज य म नव हक आर य ग सर पन करण य त आल आह त. म नव हक च उल घन झ ल य स त य स ब ध त तक र च दखल घ ण आण त य ब बत र य ग य क रव ई करण ह म नव हक आर य ग च जब बद र आह. स ग प ह! सध य भ रत र म नव हक आर य ग च अधर क कय ण आह त? पर य वरण : सद क ळ त म नव हक च स कलपन अध क व य पक झ ल अस न स रणक त पर य वरण ह एक महत व च म नव हक आह अस म नल ज त. आ तरर ष ट र य सतर वर पर य वरण स रक ण च ज ण व आण गरज १९७० मध य म डल ग ल. मय ठ प म ण वर ह त असल ल आ द य ग कर करण, व ढत च लल ल ऊजज च गरज र म ळ पर य वरण ल धय क न र म ण हय तय आह अस पर य वरण च अभ य स करण ऱ य व श षज ञ च मत हय त. त य क र य कतर य न २२ एणप ल १९७० मध य पह ल वस धर द वस स जर क ल. श त त मय ठ प म ण वर व परल ज ण र र स र णनक खत आण कर टकन शक, व हन म ळ हय ण र धवन प द र ण, अण ऊर ज भट मध न हय ण र क रणय तसगय, त लगळत णक व र स र णनक व र च गळत र सव य म ळ पर य वरण अस रणक त बनत आण व व ध समस य न र म ण हय त त. र ज ण व त न पर य वरण स रक ह प शन आ तरर ष ट र य सतर वर चर च ल ज ऊ ल गल. १९९० न तर ज गत कर करण च ल ट आल य न तर र ष ट च परसपर वल बन व ढल आण त य म ळ पर य वरण र समस य सय डवण य स ठ र ष ट न परसपर न सहक र य करण य च गरज न र म ण झ ल. व त वरण प द णर त झ ल य म ळ णक व त ल च य आण व र गळत म ळ पर य वरण ल न र म ण हय ण र धय क ह एक र ष ट प रत मर य द त र हत न ह. तस च त य च पर ण म द र घक ल न असत त. त य म ळ र पर ण म वर उप र र य जन करण य स ठ र ष ट न एकत र ऊन 92

102 सहमत न व सहक र य न व गण गरज च ठरत. वनसपत व प ण र च य प ज त नष हय ण, म त च कस कम हय ण, प ण य च ट च ई, प वस च प म ण कम -ज सत हय ण, त पम न व ढ, नद, तल व आटण, नद व सम द च प द र ण, नव न रय ग च न र म त, आमलपर जन य, ओझय न थर च व रळ हय ण ह पर य वरण ऱह स च द श य पर ण म आह त. र प कर क ह पर ण म ह व श ष र ष ट प रत मर य द त असल तर त य च य द र घक ल न पर ण म म ळ त य प शन न ज गत क सवर प प प हय त, तर क ह प शन म ळ तच ज गत क सवर प च असत त. पर य वरण च रक ण : एक प ढ कड न द सऱय प ढ कड कर न पह. * व श ष र ष ट प रत य मर य द त असल ल य पण ज गत क सवर प च प शन न र म ण करण ऱ य पर य वरण र समस य च उद हरण द. कर न पह. इ टरन टच य स ह य य न प र स पररर द णवर र ज ण न घ य व ख ल ल म द द च य आध र म ह त स कल त कर. * सहभ ग द श च स ख य * चचज च णवर र * भ रत न उपखसरत क ल ल म द. सट कह म त प र स पर षद आ तरर ष ट र य सतर वर पर य वरणणवर र क ततक ल न आण द र घक ल न समसर णवर र चर च करण य स ठ व त य च य वर उप र य धण य स ठ सट कहय म र थ ५ त १६ ज न १९७२ र क ल वध त स र क त र ष ट च म नव पर य वरणणवर र क पररर द भरवल ग ल. र पररर द मध य प द र ण वर म त करण य स ठ सहक र य करण ह सर व र ष ट च जब बद र आह, र वर भर द ण य त आल. व कस त द श पर य वरण ऱह स स अध क प म ण त क रण भ त आह त आण तय ऱह स थ बवण य च जब बद र त य न घ य व अश भ म क व कसनश ल र ष ट न घ तल. आजह व कसनश ल र ष ट ह च भ म क म डत त. र पररर द त पर य वरण स ठ क म करण ऱ य ब गर श सकर र स सर उपखसरत हय त य, ह र पररर द च आणख एक व श ष ट य हय र. र पररर द त ज गत क स म ईक स पतत च य रक ण च म द म डल ग ल. र स धन च य जतन च जब बद र सर व र ष ट च आह, र वर एकमत झ ल. र पररर द न तरच स र क त र ष ट न स र क त र ष ट पर य वरण क र यक रम न र म ण क ल. र पररर द न तर अन क आ तरर ष ट र य पर य वरणणवर र क कर र झ ल. पर य वरण स रक ण स ब ध णनर म तर र झ ल. आ तरर ष ट र य तस च र ष ट र य सतर वर पर य वरणणवर र क चळवळ मय ठ प म ण त स र झ ल य आण पर य वरणणवर र क आ तरर ष ट र य पररर द मध य न र णयप रक र य त ल ब गर श सकर र स घटन च सहभ ग व ढल. र च प ढच टपप महणज १९९२ मध य झ ल ल र ओ र थ ल पर य वरण पररर द. र पररर द त श शवत व क स र स कलपन वर भर द ण य त आल. ज व क व व धत, हर तग ह व र म ळ हय ण र व त वरण त ल बदल, ज गल च रक ण इत य द णवर र वर व व ध कर र करण य त आल. 93

103 १९९७ मध य कर य टय र थ भरल ल य पररर द त व कस त द श न हव म न बदल रय खण य स ठ म पद ड आख न द ल ग ल. त म पद ड १५ वर ष स ठ ल ग हय त. त य न तर नय वह बर २०१५ मध य प र स र थ हव म न बदल र णवर र वर पररर द भरवल ग ल. सर व र ष ट न हव म न बदल रय खण य स ठ व त पम न व ढ रय खण य स ठ परसपर सहक र य न प रयतन कर व त व व कसनश ल द श न त य स ठ ल गण र त तज न म ळवण य स व कस त द श न मदत कर व अस आव हन र पररर द त करण य त आल. म ह त आह क त मह? मह स गर, खय ल सम द तळ, व त वरण, ब ह अवक श, जन कर र स धनस पतत र च सम व श ज गत क स धनस पतत मध य हय तय. ह स पतत जग त ल सर व र ष ट च असल य म ळ सर व र ष ट न त च द खभ ल करण अप णक त आह. दहशतव द : ह आजच य क ळ त ल एक मय ठ समस य आह. जग त ल अन क र ष ट न र समस य ल त ड द व ल गत आह. जग त ल कय णत ह र ष ट क वळ सवबळ वर दहशतव द च स मन करण य स असमर थ आह. महण नच दहशतव द ह ज गत क समस य म नल ज त. दहशतव द महणज क य? र जकर र उद द ष स ध य करण य स ठ सर वस म न य आण न रपर ध न गर क व यवसर च य व रय ध त ह स च व पर करण णक व तश धमकर द ण आण तर र य ग सम ज मध य भ त आण दहशत पसरवण र ल दहशतव द अस महणत र ईल. दहशतव द ह स घट त आण णनर य जनबद ध पद धत न क ल ल ह स हय र. दहशतव द च आ तरर ष ट र य र जक रण वर द रग म पर ण म झ ल आह. ग ल य दय न दशक त व व ध र ष ट मध य दहशतव द स घर य त व र झ ल ल द सतय. दहशतव द स घर य ह प र पर क र द ध प क व गळ असत त. प र पर क र द ध ह दय न णक व अध क स र वभ म र ष ट मधल स घर य असतय. अश र द ध मध य प म ख य न र ष ट च य भ गय णलक स म च य स रक ल महत व असत, महणज च र ष ट र य स रक भ गय णलक स म श न गड त असत ; तर दहशतव द गट जग च य कय णत य ह कय पऱ य त न क ठल य ह ठ क ण ह स च र घडव शकत त. दहशतव द हललर च उद भ गय णलक स म न धय क पय हचवण ह नस न द श त ल र जवट ल आवह न द ण णक व श सन च अखसततव न क रण ह असतय. महणज च व ढत य दहशतव द म ळ द श च य ब ह स रक बरय बरच अ तर गत स रक ल द ख ल धय क न र म ण हय तय. दहशतव द ल आळ घ लण य स ठ व व ध र ष ट च य स रक र तण न परसपर सहक र य न क म करण आवश यक झ ल आह. श ध प ह! * स र र र र ष ट त न अन क लय क न र व स त क हय त आह त? * जग त ल आणख कय णत य र ष ट मध न न र व स त च ल ढ र त आह त? न र व स त च प शन : ज य व यक त न अन चछ न णक व जबरदसत न आपल म त भ म सय ड व ल गत व आश रय म ळवण य स ठ णक व स रणक तत स ठ द सऱ य र ष ट त ज ण भ ग पडत, अश लय क न न र व स त अस महटल ज त. व श ष व श, धर म असल ल य लय क च छळ हय ण णक व त य न ह कल न द ण, र द ध णक व आपतत म ळ आपल य द श च त य ग करण य स भ ग पडण, इत य द म ळ लय क न र व स त हय त त. अश पररखसरत त आपल द श सय ड न द सऱ य र ष ट कड आश रय म गण य च व ळ र त. 94

104 द सऱ य मह र द ध प वष जर मन मध य ज य लय क च छळ झ ल, त य च न गर कतव व स पतत ह र व न घ तल ग ल. त य म ळ ज य लय क न र व स त झ ल. १९७१ मध य प र व प क सत न त ल जनत च र जकर र व ध र म क छळ झ ल य म ळ त थ ल लय क न र व स त झ ल आण भ रत त आश रय ल आल. ग ल य क ह वर ष त इर क आण स र र मध ल र द धजन य पररखसरत म ळ त थ न मय ठ प म ण वर लय क न र व स त महण न ब ह र पडत आह त. न र व स त च अश अन क उद हरण आपल य ल स गत र त ल. न र व स त न स य क र ष ट र च स ह यय कय णत य ह र ष ट त ल लय क न ज वह न र व स त व ह यच महणज आपल द श सय ड र च व ळ र त त वह त य न अन क समस य न त ड द व ल गत. महत व च समस य असत त आपल द श सय ड न क ठ ज र च? आण त र ष ट आपल य ल सव क र ल क? ह प शन त य च य समय र असत त. द सर महणज आपल य बरय बर क ट ब त ल म णस न स रणक तपण घ ऊन ज ण. र च प च ड श र र क आण म नस क त ण असतय. र श व र कठ ण रसत, लप नछप न ज ण, न सर ग क समस य जस ऊन, प ऊस, व दळव र, अन नध न य च ट च ई, आज रपण, प ठल ग करण र त इत य द समस य असत तच. र मध य अन क लय क म त य प वत त. स रणक त ठ क ण पय हचल य वर नव न समस य असत त. क मध द य धण, र हण य स ठ ज ग आण इतर रय जच प शन र न त ड द व ल गत. द सऱ य र ष ट त ल भ र, स स क त भ न न अस ल तर त य च य श ज ळव न घ ण य त अडचण र त त. ज य र ष ट त न र व स त आश रय घ त त त थ ल सम ज त य न सव क र लच, अस स गत र त न ह. उलट न र व स त च स ख य व ढल य म ळ र ष ट वरच बय ज अध क व ढतय. ज वन वश यक वसत च ट च ई न र म ण हय त, ग नह ग र च प म ण व ढत, मह ग ई व ढत. सर णनक च य नय कऱ य वर गद र त, श तत व स व यवसर च प शन न र म ण हय तय. अश अन क समस य न र म ण हय त त. त य म ळ न र व स त न आसर द ण य स अ ण त य च प नर वसन करण य स अन क र ष ट तर र हय त न ह त. न र व स त च य ब बत त अ तरर ष ट र य सतर वर १९५१ मध य क ह तरत द करण य त आल य. त य न स र न र व स त न त य च य इचछ णवर द ध त य च य म ळच य द श त परत प ठवत र ण र न ह, अश तरत द क ल ग ल. त य चप म ण त य च प शन सय डवण य स ठ स र क त र ष ट च य उच च आर क त च क र य लर ह सर पन करण य त आल आह. म नव हक च जय प सन व त य च स वर धन सर वच र ष ट न क ल य स अनर र, य र ण व ह स च र कम हय ईल. सर व लय क न स रणक तपण आपल व क स स धत र ईल. पर य वरण च रक ण कर न आण दहशतव द च स प र ण न र म लन क ल य स म नव हक अध क प भ व पण अमल त आणत र त ल. जग त कय णत य च लय कसम ह ल न र व स त वह व ल गण र न ह. र स ठ प रयतन झ ल य स म नव अस रणक तत द र हय ईल. र स ठ सर व र ष ट न एकत र ण, आपल य त ल सहक र य व ढवण, ठय स कक त करण व प त यक त बदल घडव न आणण इत य द प रयतन क ल प ह ज त. प ढ ल वर ष आपण र आध र सवत त भ रत न कय णत व टच ल क ल आह र च अभ य स करण र आहय त. 95