म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक म य झ ल य चच च स त अहव ल म च २०१६ अ य स क, आय एल एस वध मह व य लय स स यट फ र म ट ग प ट सप ट ह इक स ट म म न जम

म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक म य झ ल य चच च स त अहव ल म च २०१६ अ य स क, आय एल एस वध मह व य लय स स यट फ र म ट ग प ट सप ट ह इक स ट म म न जम ट (स प क म) अथ सह य वसएड इ डय, प ण

म हल च ह क : जम न, ज गल, प ण वभ गव र ब ठक मध झ ल य चच च स त अहव ल त वन श त मध ल म हल च य गद न म ठ आह. बह त क वकसनश ल द श म य ६० त ८० ट क अ नध य म हल पकवत त अस दस न य त. अस असल तर य जल, ज गल व ज मन य ह क य ह पर वत त ह त न दसत न ह. वत य न व वर जम न असण य म हल च स य फ र कम आह. क वळ जम नच न ह तर इतर स प त म य ह म हल न बह त क व ळ ह क न क रल ज त. मह र त ल प र थत प हल तर, २०११ य जणगणन न स र एक ण श तक य प क ४०% तर एक ण श त मज र प क ५०% म हल आह त. पर त २०१०-११ य क ष जनगणन न स र ज मन य म लक य स दभ त ल म हत प हल तर एक ण भ ध रक प क क वळ १५% म हल आह त. आज क य य न म हल न य च ह क मळ य च स य झ ल असल, तर य त म तस ह त न दसत न ह. मह र त अन क स थ / स घटन म हल य स प त वर ल ह क स ठ क य करत आह त, पर त इतर ठक ण य च च र आ ण स र ह ऊ शकल ल न ह. य प व भ म वर अ य स क ; ल क ल ज, आ ण स प क म य न मह र त ल म हल आ ण जल ज गल व ज मन य ह क वर ल प र थत च आढ व घ य स ठ एक क प ह त घ तल आह. य -जल, ज गल व जम न य वषय वर क म करण य मह र त ल व गव ग य स थ स घटन बर बर चच क न य य भ ग त ल य वषय स ब ध च न समज न घ ण, आ ण अश चच झ य न तर य मध न सम र य ण य म हत य आध र एक र य प तळ वर ल ब ठक घ ऊन म हल य जल ज गल ज मन वर ल ह क च लढ प ढ न य य ट न क य क त क य म ह त घ त य ईल य ब ल चच कर व अस य उप म च उ श आह. य उप म म य मह र य व गव ग य भ ग म य एक ण ६ ब ठक घ य त आ य, आ ण स थ स घटन य न य य म ल खत घ य त आ य. य चच मध न सम र आल य म ख म य च म डण य अहव ल म य क ल आह. मह र च आकड व र य चच मध न सम र आल ल म हत म ड य प व आज जल ज गल जम न-म हल य स दभ त मह र त क य च दसत आह य ब ल थ ड य त म डण क ल आह. अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 1

त त १ क मग र य वग म ण म हल आ ण प ष च ट क व र, २०११ च जनगणन 100% 90% 80% 70% 34 40 50 44 21 60% 50% 40% 30% 20% 66 60 50 56 79 Female Male 10% 0% Total workers Cultivators Agricultural Household labourers industry Other workers एक ण श त करण य प क ४० ट क तर एक ण श तमज र प क ५० ट क य म हल आह त. तस च ख ल य त य त न ज च दसत आह य म ण एक ण प ष क मग र प क श त करण य प ष च ट क व र २३% तर श तमज र च ट क व र ३०% आह. पण ह च म ण म हल स ठ अन म ३० आ ण ४० एवढ ज त आह. श त म य असण र म हल च ह य गद न ज मन य म लक म य म पर वत त झ ल ल दसत न ह. २०१०-११ य क ष गणन म ण र य त ल भ ध रक म हल च म ण क वळ १५% आह. त त २ म हल आ ण प ष क मग र म य क मग र य वग च ट क व र, २०११ च जनगणन 100% 90% 27 80% 70% 54 3 45 60% Other workers 2 50% 40 Household industry 2 40% 27 Agricultural labourers 21 30% Cultivators 20% 10% 23 30 25 0% Male Female Total workers अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 2

त त ३ म हल आ ण प ष भ ध रक च ट क व र, २०१०-११ च क ष गणन 15 Male 85 Female प ण ज गल घरठ ण, व इतर अन क स धन य ब बत त म हल च अ धक र दश वण र म हत स क लत क ल ज त न ह. मह र त जवळ जवळ ५००० प ण व पर स थ आह त पर त य मध ल म हल सभ सद कत अथव य नण य य य स मत वर आह त व न ह त अश म हत आपण स मळत न ह. जम न म लक य ब बत त द ख ल ह क स ड प कत क ल ज त त य च द ख ल क ठ ह म हत स क लत क ल ज त न दसत न ह. ह व अश क रच म हत श सन स स क लत क न त स कर य च म गण कर व ल ग ल. वभ गव र चच मध न सम र आल ल म वभ गव र ब ठक मध न सम र आल य म य म य य वभ ग श नगड त असण र क ह म ह त, तर क ह म य वर सव ठक ण चच झ ल. वभ गव र न च वच र कर यच तर क कण म य झ ल य चच म य आ दव स सम ज च ज गल, दळ ज मन य वर ल ह क, घरठ ण वर ल ह क, क ळ च न, व गव ग य क प स ठ सरक रकड न घ तल ज ण र जम न आ ण य च उपज वक वर ह ण र प रण म, आ ण य वर ध त ल लढ ह म म य न सम र आल. न द रब रमध ल ब ठक म य आ दव स सम ज च ज गल वर ल अ धक र, य य उपज वक च न, र जग र हम य जन आ ण य त ल अडचण य ग ट वर चच झ ल. मर ठव य मध झ ल य ब ठक त द लत य जम न ह क च न, द क ळ च न, वधव -प र य त य च न, भ मह न श तमज र च न म य न सम र आल. तर वदभ त ल ब ठक म य श तक य य आ मह य च वषय म य न सम र आल. तस च श त म ल ल मळण र भ व व त ठ, श त च व ढत ब ज र करण व य म ळ श तकय च ह ण र पळवण क ह ह म ड य त आल. य य त र त क ह वषय ज सव ब ठक म य च च ल ग ल, य च थ ड अ धक तप शल त प ढ म डण क ल आह. अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 3

१. ख जग म लम त आ ण य म य य च ह क सव चच मध न ह कष न सम र आल क, श त मध ल क म च बह त क ओझ म हल उचलत त. श त मध ल बह त क सव क ट च, कचकट, व ळख ऊ क म म हल करत असत त. य उलट य त ब ज र त ज ऊन म ल च खर द - व करण ब ज र म य य त न ध व करण, नण य य म य भ ग घ ण य स र य क म म य म म हल च सहभ ग असत न ह. स चन य क म म य द ख ल म हल च क ट दस न य त त पर त क ण य ह स म य वर य च भ व उप थत दसत न ह. अन क ठक ण ज थ प ष क म स ठ थल तर क न ग व ब ह र ज त त, म हल श त च सव जब बद र स भ ळत त. ज मन भ वत य ल य म य ह (जस क र यगडमध ल स झ वर ध त ल लढ ) म हल अ भ ग असल य दसत त, क रण य य म य ज मन कड उपज वक च स धन हण न प ह य च ट क न टक न आह. श त त ल क ट य क म च भ र सतत उचल य न म हल न ह ण य आर य य सम य ह चच मध न सम र आ य. श त म य म हल च सहभ ग म ठ असल तर, म हल य न व न जम न ह ण कत द र प त आह ह य चच मध न सम र आल. ह द, म ल म, चन, आ ण प रस सम ज म य य य म लम त वर ल ह क स ब ध च य तगत क यद व गळ आह त. अन भव व न अस दसत क म लग, आई, क व ब हण हण न फ र व चत म हल न य य म ह र य म लम त म य ह स मळत. बह त क व ळ य ( वत य ख श न (?) क व दब व ख ल ) म लम त वर ल, ख स क न थ वर म लम त वर ल आपल ह क स ड न द त त. म ह र य व डल प ज त ज मन म य ह द व रस ह क (२००५) क य य न स र म हल न य य भ व य बर बर न ह क मळत. य त सग य ठक ण म हल य च ह ह क स ड न द त त अस दस न आल. य म ळ एक तर म ह र य क ट ब श स ब ध टकव न ठ व य स ठ म हल वत च ह ह क स ड न द त त, क व य न तस कर य स ठ क ट ब कड न दब व आणल ज त. म ह र य स प त त व ट म ग य च दब व स सरकड न ह त अस य च द ख ल क ह उद हरण द ख ल म हल न स गतल. ज मन य व य कमत म ळ म हल ह ज ग त ह ऊन ह क स गत अस य च क ह उद हरण दसत त अस क ह क य क य च हणण ह त. र ह य क ट त क ह क स स अन क वष पस न च ल आह त. ह द धम त ल य य ब बत त ज क यद ल ग ह त त च क ड इतर धम त ल क ट ब स ठ द ख ल व परल ज त अस अन क जन श ब लत न ल त आल. य उलट वव हत, वधव आ ण प र य त म हल न आप य पत य / स सर य म लम त म य ह स हव असल तर यव थ य आ ण स क तक अडचण म ळ य न त श य ह त न ह.स सर य क ट ब य म लम त मध ल ह क च म आणख व गळ आह. अन क स थ -स घटन र हत घर आ ण जम न पत -प न द घ य न व न ह व, क व पत य ज मन मध ल क ह ह स प न य न व न ह त त रत कर व य स ठ य न करत आह त. पर त, य म य अन कद क य य च प ण वच र न करत, क वळ म हल च न व ७/१२ य उत य ल ल वल ज त. अश व ळ य त य म हल ल घर/ज मन वर ह क मळत न ह, ह ल त घ ण गरज च आह. अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 4

वधव आ ण प र य त य य स सर य ज मन मध ल ह क च न सव ब ठक म य म ड य त आल. प र य त म हल न त मळ वण स म जक य बर बरच क यद श र अडचण म ळ अवघड असत. य स ठ य न स सर य क ट ब बर बर झगड कर व ल गत. य म य जर य म हल ल म लग नस ल, तर तल जम न मळ वण आणख अवघड ह त. वदभ म य आ मह य क ल य श तक य य वधव न ज मन च म लक, कज च र कम इ य द च म हत मळ वण कठ ण ज त अस दसल. क ट ब कड स प त मध ल आपल ह स म गण य म हल न अन कद ह स च र ल त ड य व ल गत. उद हरण थ क कण त न सम र आल य म हत म ण आ दवस सम ज म य ज मन म य ह क म गण य वधव न अन कद ड क ण ठर वल ज त, क व य य वर द सर ल न कर य स ठ दब व आणल ज त. सव ठक ण झ ल य चच मध न क ट ब य ख जग म लम त म य ह क मळ वण ह म हल स ठ कठ ण अस न य स ठ स म जक, स क तक, तस च क यद श र अडचण असत त ह सम र आल. २. सरक र स स धन आ ण य वर ल म हल च अ धक र ख जग म लम त बर बरच, ख जग त य ण र न ह त अश स स धन, आ ण य वर ल म हल च ह क य ब लह वभ ग वर ब ठक म य बर च चच झ ल. सरक र आ ण भ डवलद र प स न स स धन च बच व कर य च लढ म ठ आह. अश स स धन वर द लत, आ दव स, म स म र अश सम ह च ह क मळ व य स ठ व गव ग य स थ स घटन लढ द त आह त. स थ -स घटन अश स स धन वर सम ह च आ ण सम ह मध ल म हल च ह क मळ व य स ठ य न करत आह त. एक ब ज ल स घटन य स स धन वर अवल ब न असण य गट कड त रह व त य स ठ सरक रबर बर लढत आह त. तर द स य ब ज ल ह स स धन सम ह कड सम ह च ह क हण न रह व त आ ण ख जग /स व ज नक ह क म य म हल न सम न ह क मळ व य स ठ य च लढ च ल आह. ह ह क मळ व य स ठ क य ज ण य ल य म य म हल च सहभ ग सव ठक ण म ठ अस य च दसत. य चच मध न सम र आल ल द न म ख म ह त ज गल वर ल अ धक र च न सम ह स ठ, ख स क न आ दव स सम ह स ठ ज गल वर ल ह क मळ व य स ठ स थ -स घटन क य रत आह त. ह ह क मळवत असत न य न य ण य अडचण अन क आह त. चच मध न व य तक तस च सम ह च अ धक र, द व द खल कर य स ठ ल गण र क गदप, ह क स कर य च द व द र वर असण र जब बद र, ज गल च ख जग कड न ह तगत क ल ज ण इ य द म सम र आल. वनह क क य य म ण मळण र अ धक र ह इतर सरक र ज मन वर ल अ धक र म ण च पत -प न द घ य न व न मळण अप त आह. पर त य त तस ह त न दसत न ह. ग यर न ज मन च न मर ठव य त ल स घटन अन क वष प स न द लत क ट ब कसत असल य ग यर न ज मन य य न व न कर य स ठ य न करत आह त. य म य य ण य अडचण स म जक तस च श सक य अश द ह प त य वर ल आह त. ज मन वर ह क म गण य द लत न ह स च र ल स म र ज व ल गत. स य अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 5

ग यर न जम न र य लर ईज कर य स ठ क वळ श सन नण य च आध र आह. पर त त प र स नस न य स ठ क यद ह ण गरज च आह अश स घटन च भ मक आह. मर ठव य त ल चच त अस अन क गट उप थत ह त ज भट य वम त सम ज बर बर अथव भ मह न क ट ब बर बर क म कर त आह त. ज थ जम नच न ह त थ म हल च ह क कश प त न थ पत करत य ईल अस न उप थत क ल ग ल. सरक र अथव इतर ख जग ज मन वर ह क थ पत करत य त ल क? म लक नस य स इतर क ण य म ग न त ह ऊ शक ल? ३. म हल श त आ ण उपज वक य स ब ध च व गळ य ग (collectives) जम न, श त स ब ध न बर बरच सव वभ ग मध न म हल एक य ऊन उपज वक स ठ करत असल ल क ह नव न य ग च उद हरण सम र आल. क कण त ल र यगड, र न गर, स ध द ग अश त नह ज य म य बचतगट य म हल जम न ख ड न घ ऊन एक तपण कसत अस य च उद हरण प ह यल मळ ल. आ ब ज ग ई य थ ल क ह म हल म ग ल १० वष प स न स य भ ज प ल पकव न आठव य य ब ज र त य च एक त व करत त. अस य ग करत असत न म हल न क य क र य अडचण य त त (जस क क ट ब कड न ह ण र वर ध, जम न ख ड न घ त असत न य ण य अडचण ) आ ण य न क य कर य सह य च आव यकत असत, ( श ण, आ थ क मदत, प ण, म क ट) य ट न ब ठक म य चच झ ल. तस च अश क र य य ग च म हत एक क न य च ड य म ट शन क य स इतर ठक ण अस य ग र ब व य स मदत ह ऊ शक ल अस वच र प ढ आल. वश षत भ मह न म हल य स स धन वर ल ह क च आ ण य य उपज वक च वच र करत असत न, अश क रच य ग मह व च ठरत त. ४. प ढ ल दश : भ व य त ल क म च आर खड य य जम न, ज गल, प ण आ ण उपज वक य वर ल ह क ब ल क म करण य र य प तळ वर ल एक न टवक च आव यकत ह सव चच म य एक वषय ह त. य ब ठक म य स म ल झ ल य बह त क सव स घटन च वत च न टवक असल तर म हल य य न च वच र करण र एक र यप तळ वर ल न टवक असण मह व च आह अस व टल. म ग य य वषय वर प ढ क म कर य स ठ क य करत य ईल य ब ल य अन क स चन ब ठक मध न सम र आ य. य स चन च ढ बळ म न न ध रण त ल बदल, क त क य म, मत वक स आ ण स श धन अश क र वभ गण करत य ईल. सरक रकड म ग य म ण, गर ब, आ दव स आ ण द लत म हल च ज मन वर ल ह क मळ व य स ठ व गव ग य क र य क यद श र आ ण ध रण मक स ह य च आव यकत आह. सरक र ज मन, वन ह क क य य च अ मलबज वण, ग यर न ज मन च वतरण आ ण य तगत क यद य ठक ण ल ग ह त त अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 6

अश ख जग म लम त अश द ह ब बत त ह ल ग ह त. म हल व प ष अश स म द यक न व न सरक र ज मन च व टप अस व अस म ड य त आल. सरक र ज मन फ त म हल य च न व न अस य त अस ह स र चच म य दस न आल. य चबर बर म हल न कज, कस न ड ट क ड, क ष उ प न ब ज र स मत व सद य व अश ग ट च ल भ मळ ल प हज. एक तपण श त करण य म हल य गट न सहक य, आ ण उ प दन य व टण म य य न य य त ह स मळ व य स ठ यव थ असण आव यक आह. वदभ म य श तक य य आ मह य आ ण श त म ल च भ व ह म ख न आह त. य ठ क ण व मन थन क मशन रप ट च अ मलबज वण ह एक म ख म गण ह त. आ मह य त भ ग म य वधव म हल य न व न जम न ह य स ठ सव क रच सह य अस व अस म ड य त आल. म हल श त मध एव य म य म ण त सहभ ग अस न द ख ल स चन आ ण प णल ट वक स य क य म मध य न सहभ ग क न घ तल ज त न ह. अश उप म म य म हल य, आ ण वश षत द लत आ ण भ मह न म हल य स स धन वर ल ह क च वच र करण गरज च आह. सम पद शन आ ण मत वक स वदभ आ ण मर ठव य म य ज थ श तक य य आ मह य च म ण म ठ आह, य ठक ण सम पद शन आ ण म हल -प ष य ठक ण एक स व द स ध शकत ल, आ ण आप य सम य म ड शकत ल अश एख द यव थ अस व अश म गण सम र आल. वश षत म हल न, य न आप य नव य य आ मह य म ळ ध क बसल आह, य य स ठ सम पद शन मह व च आह. ज मन वर ल म हल च अ धक र, य स ब ध क य य त ल तरत द, तस च जम न, प ण इ य द स ब ध क यद आ ण ध रण, य मध ल अडचण य च ल गभ व य ट क न त न म हत इ य द वषय वर क य क य न श ण मळ य च आव यकत सव ब ठक मध य त कर य त आल. स घटन श ज ड य ग ल य व कल न म हल आ ण जम न ह क स ब ध श ण मळव त स घटन य म हल क य क य न य य कड य ण य म हल य ज मन स ब ध त ल क स स ह त ळ य स ठ च श ण मळ व (ग जर थ मध ल WGWLO य धत वर) ह ड नक, जम न य अस क प न च ल कर व म हत च स कलन आ ण स श धन म हल स ठ उपय त अश श त श स ब धत उपकरण च म हत श तकर म हल पय त प ह च यल हव मह र त ल जम न, ज गल, प ण य स ब ध म हल य गट न ह त घ तल य उप म च (women s collectives) ड य म ट शन करण म ल म म हल य म लम त वर ल अ धक र च व गळ वच र कर य च आव यकत आह. म ल म म हल स घटन मध सहभ ग आह त, पर त य वषय वर व गळ क म वश ष क ल ग ल ल न ह. म हल य स स धन वर ल ह क स ब ध सहभ ग य मध न म हत ग ळ कर य च गरज अन क वभ ग त न म डल ग ल. एक णच ख जग म लम त मळवत न य त क य घडत आह य ब बत स श धन कर य च गरज ट म ल व टल अ य स क आय एल एस वध मह व य लय व स प क म Page 7