5अध य यम अङ गर र एवञ च भ त लम व य सवम ल क-आवशयकत न प र तय व भ नन- पद र थ न म उपय ग क म तम एत ष क चन असम क प रक त प र पयनत एवञच क ष लञचत न र म ण म नव न प रय स म क तम अलसत गत व ध ५.१ सवद नलनदन ज वन उपय जयम न न पद र थ न स च य न र म ण क र वनत एवञच त ष प र क त क-वगग म नव- न र म तवगग च व भ जन क र वनत प र क त क-पदर रर थ मर नवन र म त पदर रर थ क व य -जल-म द म म नव य-गत व ध भ म सम प त गनत शक यलनत? जलसय व षय भवन त स तमकक य पठ तवन त क जलम अस म त स स धनम अलसत? प रक त व भ नन-स स धन न म औपलब धय-द ष य प र क त क-स स धन न द व य वर गय म व भ जन कत शकयत अक षयप र क त क-स सर नर तन एत न स स धन न प रक त अस म त-म त य म उपलसरत न सलनत एवञच म न व न गत व ध भ म सम प त न उपगम षयलनत उद हरण र स र यसय प रक शम व य श च समर प तयरथ-प र क त क-स सर नर तन प रक त एत ष स स धन न स त स स म तम त य सलनत म नव य-गत व ध भ म एत ष सम प त भव त शकन लत एत ष स स धन न म उद हरण न सलनत वन न, वनयज व म, खन ज म, अङ ग रम भ त लम इत एवञच प र क त क-व य म इतय दयम क म असय स चय व य म जल म द एवञच खन ज म सम म ल त म भवलनत? यत ह एत सवग प रक त म एव प र पयनत अतम एत न प र क त क-स स धन न उचयनत क वय सवसवग ष प र क त क- स स धन न न नतर प रय ग क म तम? गत व ध ५.२ इय कक कक य स म ह क-गलतलवलधम अलसत क न चन प त लण ग ह णनत त न कल य न चणक म मध रग ल क भ म व प रयनत व द लर तन स त न सम ह ष व भ जन क र वनत अध न एत ष १, २ एवञच ४ इत व द रथ न उपसम ह ष व भ जयनत त ष क रमशम प रथम, लव त य एवञच त त य व शक रम ष च ह ङ कन क र वनत एत उपसम ह म उपभ क न न र पयलनत 56
जनस खय -व द ध य सह लव त य त त य च व शक रम उपभ क त ण स खय य व द ध अध क अलसत प रतय क सम ह य उतप ल क य म एक प ण प त सर पयनत प रतय क सम हसय प रथमव शक रमसय उपभ क न वदनत यत त सवसम हसय प त त वसत न म उपभ ग क र वनत अध न प रतय क लव त य व शक रमम अप तथ वत कत वदनत अध न व द लर तन क त वदनत यत त प रतय क प त वसत न म औपलब धय ध य न न पशयनत यद प त ष क मप अवलशष वर तत तद प रतय क सम हसय त त य-व शक रमम असय उपभ ग कत वदनत अध न अलनतम-र प ण पशयनत यत त त य- व शक रमसय सवग ष म उपभ क त ण क त ख दन य क मप म ल तम अथव न असय अवल कनम अप क र वनत यत प त ष अध न अप क मप अवलशष वर तत कलपन क र वनत यत प त ण ख द पद र तम, अङ ग र म भ त लम, एवञच प र क त क-व य म इतय द न नश वर-प र क त क- स स धन न प रदर शन क व तलनत प रतय क सम हसय उपभ ग-प रत र प भ नन भव त शकन लत क कसयलचत सम हसय प रथम-व शक रमम अध क-ल भय क त अलसत? भव त शकन लत यत क ष च त सम ह ष प रथम-व शक रमम भ व -व शक रम ण क त प र क त क- स स धन न म औपलब धयलवषय लचलनतत म सलनत अलसमन अध य य वयम अङ ग रम भ त लम इत एवञच प र क त कव य म इतय द न नश वर-पद र थ न व षय अध ययन कर षय मम एत ष न र म ण सज व-प र ण न म अवश ष म भवत अतम एत ज व शम-ईनधन न कथयनत अङ गर र भवद भ अङ ग रम द षम सय त अथव अङ ग रव षय श त सय त (लचत म ५.१) अय प ष णसद शम कठ रम एवञच क षण- वर णय क त भवत अङ ग रम भ जन-न र म ण र थम उपय जयम न न म ईनधन न मध य अङ ग रम अप एक म खयम ईनधनम प र वम असय उपय गम र लय न न म अभ यनत ण च लन य एवञच व षपलनम तण य क र यत सम असय उपय गम त प य-शलक -स यनत ष व द त तप दन य अप क र यत अङ ग रसय उपय गम व भ नन ष उद ग ष ईनधनर प ण अप क र यत अङ गर रसय करर अङ ग र वय क तम प र पन मम एवञच असय न र म ण कथ भवत? प र यम ३०००००० वर ष ण प व प थ व य अधम जल य- क त ष सघनवन न आसन आप वम इतय द न प र क त क म क रण म एत न वन न म द य म अधम अभ भ त न अभवन त ष म उपर अध क-म द य म क रण न उचचत प न च त न स प ड त न अभवन यथ -यथ त न गहनत म उपगत न त ष त प अप व द ध अभवत उचचप रभ व ण एवञच उचच- त प-क रण न प थ व स थ एत म त-व क ष प दप श च शन म शन म अङ ग र ष पर वर त त म अभवन अङ ग र ष म खय- र प ण क र बन इत भवत म त-वनसपत म मनद-प रक रम-व र अङ ग रसय पर वर तन कर रथन करणम इत कथयत यत ह अय वनसपत न म अवश ष म न र म तम अलसत, अतम अङ ग र ज व शम-ईनधनम अप कथयत ५.२ च त अङ ग रसय खलनम दर श तम अलसत व य यद अङग रम जव लयत तद म खयर प ण क र बनड इआकस इड-व य म उतपद त 57
क यल क एक ख न व य उषण क त सत क षण ङ ग रम द हकत प र पन लत अप च म खयर प ण क र बन-ड इऑकस इड-ग स इतयत तत उतप दयत उद ग ष अङ ग रसय प रक रमण न क चन उपय ग -उतप द म प र पयनत यथ - अङ ग र वलशष,च रक ल एवञच अङ ग र- व य म अ. अङ गर रर त ष टम (नयङ गर र ) अयम एकम कठ रम सर ध रश च क षण-पद र तम अलसत अय क र बन इतयसय श ध र पम अलसत अङ ग र वलशषसय उपय गम इसप तसय औद लगकन र म ण एवञच बह -ध त न न षकष तण क र यत ब. क ल र रम अयम एकम अप र य-गनधय क त सघनक षण-द रवम भवत (लचत म ५.३) अय प र यम २०० पद र थ न लमश ण भवत क लत रम क लत र इतयसम त प र त उतप द न म उपय गम द न क-उपय गसय प र रम भ क-पद र थ न न र म ण उद ग ष यथ स लल ष-वर णम, औषधम, व स टक म, स गन ध, प लसटक इत, रञजन- स मग, लचत -स मग, छत -न र म ण-स मग इतय लदष भवत र च कर तथयलमद यत म थ अनय-क ट न च न र करण य उपय जयम न न न फरल न ग ल क न प र प त अप क लत रम इतयसम त भवत अद तव र जम र ग ण न र म ण य अप क लत र इतयसय सर न एकसय भ त लम उतप दसय ब ट म न इतयसय उपय गम क र यत स. अङ गर र- र य अङ ग रसय प रक रमण न नयङ ग रम इतयसय न र म ण-समय अङ ग र-व य म प र पयत ल दन-नगर १८१०तम वषग एवञच नय य र क -नगर १८२० तम वषग अङ ग र-व य म प रथमतय र जम गग ष प रक श य प रय गम क तम स त अद तव असय उपय गम प रक श प क य उषमणम स त-र प ण क र यत 58
अयम अङ ग रम प रक रमण-स यनत लण न कष सर लपत-उद ग ष ईनधन-र प ण प रय जयत ५.२ भ त लम भवन त ज नलनत यत ईनधनर प ण भ त लम इतयसय उपय गम अलप रय क ष सवच ल त-व हन ष, यथ म टर-लव चक र क य क रय न ष च क र यत भ रय क -व हन न च लन य ड जल इतयसय उपय गम क र यत एत न ईनधन न प र क त क-स त भ य प र पयनत यसय क त भ त लम इत कथयत क भवन त ज नलनत यत भ त लम इतयसय न र म ण कथ भवत? भ त लम इतयसय न र म ण सम द र उषम ण-ज व म सह अभवत यद एत ष म तय म अभवत तद एत ष शर र ण सम द रसय तल एकत अभवन अप च त ष म उपर ब ल कसय सतर म एवञच म द य म सतर म आवरण ज तम प र क -वषग ष व य म अन पलसरलतन उचच-त प न एवञच उचच-प रभ व ण म त- ज व न पर वर तन प र क त क-व य क तम ५.४ च त पशयनत यत भ त लसय एवञच प र क त क-व य म भण र ण प रदर शयलनत भवन त द रष शकन वलनत यत भ त लम त लम एवञच व य म सतर,जलसतरसय उपर वर तत एव क मर थम अलसत? समरनत यत त लम एवञच व य म जल प क य अलप रय क त भवलनत अतम जल एत ष लमश ण न भवत व श व प रथम-त लक पसय प नस लव न य अम र क य १८५९ तम वषग प रव धन क तम आस त अष वर ष ननतर १८६७ तम वषग असमसय म क म-सर न त लसय ज नम अभवत भ रत त ल असमसय ग जर तसय उचचम म बई ग द वर एवञच क षण -नद न ब स नमध य प र पयनत भ त लम इत यसय पर षकरणम भ त लम इत गहन-वर णसय त ल य-द रवम अलसत असय गन ध अप र यम भवत अय व भ नन-स घटक म यथ - भ त लम - व य म, भ त लम, ड जल, सन क-त ल, प र फ न-स क थ प ट ल यम तथ प र क त क ग स क भण र 59
प ट ल यम पर षकरण इतय द न लमश ण भवत भ त लम इतयसय व भ नन-स घटक म / प रभ ज म प थककरणसय प रक रमम पर षकरणम इत कथयत इद क य भ त लपर षकरण मध य स मप द त (लचत म ५.५) भ त लम इतयसय व भ नन-स घटक म एवञच त ष म उपय ग म ५.१ स रणय दत म सलनत भ त लम इतयसम त एवञच प र क त कव य म अन क पद र तम प र पयनत एत प ट रस यनम इत कथयनत एत ष म उपय गम अपम र जक-तनत न (प ल एसटर, न इल न, एक र ल क इतय द न म ) प ल थ न इत एवञच अनय-म नवन र म त- प लसटक इतय द न न र म ण क र यत प र क त क-व य म प र त-ह इड जनव य म उपय गम उर वरक ण म उतप दन य क र यत सववय वस य कमहत वक रण न भ त लम इतयसय क त क षण-सवण तम इतयलप कथयत प र क त क- र य क र.स. भ त ल-घटकर उपय गर प र क त क-व य म एक म खय ज वशम-ईनधनम अलसत यत ह असय पर वहन न ल क भ म सरलतय कत शकयत प र क त क-व य म उचच-प रभ व पर स प ड त-प र क त क-व य - र प ण (CNG) भण रण क र यत स एनज इतयसय उपय गम ऊर ज -उतप दन य क र यत अध न असय उपय गम पर वहन- व हन ष ईनधन-र प ण क र यत यत ह इदम अलपप रद षणक रकम ईनधनम अलसत इदम एक सवचछ-ईनधनम अलसत स प ड त-व य म अध कम ल भ ऽलसत यत असय जव न यनत ग ह ष ग ह ष च प रतयक -जव न कत शकयत यत असय आप लत तम नल क भ म कत १. द रवर पभ त ल-व य म (LPG) ग ह ष एवञच उद ग ष ईनधन-र प ण २. भ त लम इत ३. म त म ४. ड जल इत भ त लम इत यसय व भ नन-स घटकर एवञ च त षर म उपय गर ५. सन क-त लम सन न य अभ यनत ण म ईनधन य,व म न कईनधन य,श षक-प रक न व ल यकर प ण सट व,प रक शक-यनत ण म एवञच ज ट-व य य न न म ईनधन य भ रय क व हन न क त एवञच व द त -जन त ण म क त ईनधनर प ण ६. प र फ न-स क थ स करवर त क न र म ण य,स लल ष-औषधम इतय द न न र म ण ७. ब ट म न रञजन-स मग एवञच र जम र ग ण न र म ण य 60
शकयत नल क न ज ल वड दर य द हलय च क चन भ ग ष एवञच अनय-सर न ष उपलब ध सलनत प र क त क-व य म उपय गम प र रम भ क-पद र थर प ण बह न रस यन न म उर वरक ण च औद लगक-न र म ण क र यत भ रत प र क त क-व य म ब हत -भण र ण सलनत असम क द श प र क त क-व य म लत प र -र जसर न-मह र षट ष एवञच ग द वर इत क त ष प र पयनत क प रय गश ल य म त-ज व भ य म त- ज व भ य अङ ग र म भ त लम इत एवञच प र क त क-व य म न र म ण भवत न व, एत ष न र म णसय बह म प रक रमम मन द वर तत एवञच एत ष ण न र म ण-पररलसरतयम प रय गश ल य न लस धयलनत ५.४ कर तन चन प र क त क-स सर नर तन स तम र तन सतन भवन त असय अध य यसय प र रम भ पठ तवन त यत प र क त क-स स धन न यथ - ज व शम-ईनधन, वन,खन ज म इतय दयम सम प त प रत गचछलत भवन त ज नलनत यत अङ ग रम भ त लम इत च ज व शम- ईनधन न सलनत म त-ज व न ईनधन पर वर तन य क वर ष ण समयम लगत अपरलसमन पक एत ष ज त-भण र ण क न चन शत-वर ष ण य वत चल षयलनत एतदत र चय एत ष जव न व य -प रद षणसय म खय क रणम अलसत एत ष सम बन ध व श व- उषण न अप अलसत अतम इदम आवशयकम अलसत यत एत ष म ईनधन न उपय ग तद एव क र वनत यद न त नत-आवशयकत भव त असय पर ण म न स र ण पर य वरण श ष भव षयलत व श व-उषणनसय अप नय नभयम भव षयलत एवञच ईनधन न म उपलबधत अप द र घ-क ल य वत भव षयलत भ रत भ त लम -स रक ण-अन स ध न-सम त म (PCRA) जन म पर मश यचछलनत यत व हन-च लन-समय क न प रक र ण भ त लम /ड जल इतयसय स रक ण कथ क म तम असय उप य म : y य वत शकय व हन सम नगतय व मध यम-गतय च लयनत y य त य त-प रक श ष यत -क त लप भवद भ प रत क -करण य भवत, व हन भ यनत सय सरगन क र वनत y चक र ण प रभ वम सम यक भव त y एवञच व हन न न यम त-स रक ण क र वनत 61
प म खर शब द अङ गर र अङ गर र- र य क ल र रम नयङ गर र ज र शम-ईन नम प र क त क- र य भ त लम भ त ल-पर षकरण भवन क श क ष तवन अङ ग रम भ त लम इत एवञच प र क त क-व य म ज व शम-ईनधन न सलनत ज वशम-ईनधन न न र म ण सज व न म त-अवश ष लक ष-वर ष ण प र वम अभवन ज व शम-ईनधन न एत द श न ईनधन न सलनत य ष सम प त भव षयलत नयङ ग रम, क लत रम इतय दयम एवञच अङ ग र-व य म अङ ग र त प र त- उतप द म सलनत भ त लम इतयसय पर षकरण न भ त लम -व य म भ त लम, ड जल,क र स न- त ल, प र फ न-स क थ,सन क-त लम इतय दयम प र पयनत अङ ग रसय एवञच भ त लम इतयसय स स धन न स म त न सलनत असम ल म एत ष नय य च त-उपय गम कत तव य अभ य स १. स प ड त-व य म द रव त-भ त ल-व य श च ईनधनर प ण उपय गसय क ल भ म सलनत? २. भ त लम इतयसय कम उतप दम र जम र ग ण न र म ण य उपय जयत? ३. म त-वनसपत म अङ ग रसय न र म ण कथ भवत? वर णयत अय प रक रमम क कथयत? ४. ररक -सर न न प रयनत (क) --------- च --------ज व शम-ईनधन न सलनत (ख) भ त लम इतयसय व भ नन-घटक न प थककरणसय प रक रमम ------------ कथयत (ग) व हन न क त अलप-प रद षणक रकम ईनधन --------------- अलसत ५. न म नल ख त-कथन न म अग सतयम /असतयम इत ल खनत --- (क) ज व शम-ईनधन न प रय गश ल य न र म त शकयनत (सतयम /असतयम ) (ख) भ त लम इतयसय अप क य स प ड त-व य म अध क प रद षण कर त (सतयम /असतयम ) (ग) नयङ ग रम, क र बन इतयसय श ध र पम अलसत (सतयम /असतयम ) (घ) क लत रम इत व भ नन-पद र थ न लमश णम अलसत (सतयम /असतयम ) (ङ) क र स न-त लम एक ज व शम-ईनधन न लसत (सतयम /असतयम ) ६. ज पयनत ज व शम-ईनधन न नश वर-प र क त क-स स धन न क मर सलनत ७. नयङ ग रम इतयसय अभ क ण न म उपय ग न च वर णन क र त ८. भ त लम -न र म णसय प रक रम ज पयनत 62
९. अध ल ख त-स रणय १९९१ तम १९९७ य वत भ रत व द तम आहतय नय नत दर श त वर तत एत ष स चन न ग -म ध यम न आल खन क र वनत वषग नय नत -प रत शतत y अक एवञच X अक आल ख त क र वनत क र.स. षथम नय न र (%) १. १९९१ ७.९ २. १९९२ ७.८ ३. १९९३ ८.३ ४. १९९४ ७.४ ५. १९९५ ७.१ ६. १९९६ ९.२ ७. १९९७ ११.५ व सत र त-अध गमम गत व धयम पर य जन श च १. भ रतसय एक म नच त ग ह णनत म नच त त न सर न न दर शयनत यत भ त लम पर षकरण य सर लपत म सलनत २. सव-पर व श क ष लञचत पञच-ग ह ण चयन क र वनत ज पयनत यत त ष म उर ज य म उपभ गम गत-पञचवषग ष वर ध तम व नय नम अभवत एवम अप ज पयत यत ऊर ज य म स रक ण य त म क उप य म क त म वर तत ३. भ रत प रम ख ण त प य-शलक -स यत ण सर न न ज न क र वनत त ष म अत लसरत म क रण क म अलसत? अध क-स चन न क त अध ल ख त-ज लप ट ष पशयनत --- y www.energyquest.ca.gov/story/chapter08.html y en.wikipedia.org/wiki/non-renewable_resources y http:/isa.colorado.edu/summarystreet/texts/coal.htm y http://www.eia.doe.gov/kids/energyfacts/sources/non.renewable/oil.html 63