Educreator Research Journal (ERJ) ISSN : स त र य च कथ चथ कथ चब ल खक थ:थश धथर प रत मक च ड.थ श षथपचट ख, सह य यक प र ध य पक, भ ष अभ य स प रश ळ

प्रतिलिपि

1 स त र य च कथ चथ कथ चब ल खक थ:थश धथर प रत मक च ड.थ श षथपचट ख, सह य यक प र ध य पक, भ ष अभ य स प रश ळ व स श धन क द र, उत तर मह र ष ट र ववद य प ठ, जळग व ह वर ष भ रत सरक रन स त र म क त वर ष म हण न ज ह र क ल आणण स त र प रशन ब बत नव य न आणण व य पकपण णवच र करण य च णनकड ज णव ल गल. त य स म र स बऱ य च स त स त रय अर थ जषनह करत ह त य. अश क म स ठ दरर ज घर ब ह र पडण ऱ य स त स त रय आणण नवऱ य च घर णदवसभर आन द न स भ ळण ऱ य स त स त रय य द न ह गट च य न त य प रक र क चबण च ह त ह त. य अन र ग न स त र समस त य आणण णतच य स त व त त र य च प रशन घ ऊन क ह आ द लन उभ र णहल, स स त र थ क यषरत झ ल य. क ह स त र णवर यक अश म णसक प रक णशत ह ऊ ल गल. अश एक दर बदलत य स म णजक पणरस त स त र थत म ळ स त र च सम ज त असण र स त र थ न आणण इतर श स ब ध, णतच व गव गळय प रक र न क ल ज ण र श र ण आणण अस ख य ब बत त णतल न क रल ज ण र स त व त त र य अश णवर य न सम ज च य वरच य स त तर त क ह ईन, पण घ सळण स र झ ल. य प शवषभ म वर य क लख ड त णलणहण ऱ य स त स त रय च य ल खन च स त वत रपण णवच र कर यल हव. स त र व द च य स म र स ह त ग ल ल पणरचय, त य च कळत नकळत ह त ग ल ल पणरण म य च ह य स त स त र थत य तर त महत त व च व ट आह. य च च ह ल य क ळ त णलह ल गल ल य स त स त रय च य कर थ आणण क द बर ल खन त न ज णवत. सन 1975न तरच य मर ठ कर थ आणण क द बर च य प र त त ल महत त व च य ल णखक म हण न ग र द शप ड, आश बग, स णनय, णप रय त ड लकर, अ णबक सरक र, ऊर ममल णसर र, स कन य आग श, छ य द त र, ऊर ममल पव र, म घन प ठ, कणवत मह जन य च य ल खन च न द घ य व ल गत. ग र द शप ड य च क वळ णचमण च ग ष ट ह पणहल कर थ 1970 स ल सत यकर थ त न छ प न आल. आणण 1974मध य क र व स त न पर ह पणहल लघ क द बर त य न णलणहल. एक क प न गळ वय (1980), आह ह अस आह (1986), त र ओ आणण क ह द रपय त (1985) णनरग ठ आणण च ण क ग,स णरक! (1987), द स त तर ह घ ट आणण र थ ग (1989), म क क म (1992), ग फ (1999), उत खनन (2002) य कर थ -क द बऱ य णलह न ग र द शप ड य न आध णनकत च, अत य ध णनक ज वनद ष ट च प रत यय णदल. स त र च य द स त ष टक न त न स प णष व यस त क तस त व त त र य च म गण णनभषयत न करण र ह ल खन आह. स त र ल एक व यक त म हण न म न यत द ण र आणण प र र प रध न व यवस त र थ श आपल य हक क स ठ, अस त स त तत व स ठ, म क त स ठ स घर ष करण ऱ य II Issues I/July 115

2 नव ह, तर सहजम क त असल ल य स म णजक स क त च य दडपण त न म कळय झ ल ल स त र च स व दनश लत ग र द शप ड य च य ल खन च य म ळ श आह. आश बग य च पणहल कर थ स ग रह म रव 1984 स ल प रक णशत झ ल, तर मनस त स त वन ह पणहल क द बर 1979 स ल प रणसध द झ ल. अत तर (1986), प ज (1989), च दन (1993), म डव (1993), अन त (1994), दपषण (1997), णनसटल ल (1999), ऋत व गळ (1999), प ण (2003), प ऊलव ट वरल ग व (2005), प रणतव द व द (2005) ह कर थ स ग रह आणण झ बर (1984), णरदल (1994), धमषक ष र क र क ष र (1996), स त (2000), भ म (2004) य क द बऱ य अस त य च ल खन प रक णशत झ ल ल आह. ज न य आणण नव य णपढ त ल व यक त च भ वणवशव स रख य च ज णक र न णचणरत करण ऱ य य ल णखक न आत मसन म न ब ळगण र, णवच रश ल अश स त र णचणरत क ल. मध यमवग य क ट ब त ल म णस म णस त ल भ वस ब ध च तरलत न श ध घ ण र कर थ आश बग य न णलणहल. पर पर च ध ग न स डत न त य त ल नव पण श धण य च प रयत न क ल. 1975प स न णवणवध णनयतक णलक मध न कर थ ल खन करण ऱ य स णनय य च श ध पणहल कर थ स ग रह 1980 स ल प रक णशत झ ल. त य न तर ओळख (1992), प रत त (1994 ), प रय ण (1997), णदश घर च य (1991), णखडक य (1989), भ णमक (1994), पणरम ण (1996), वलय (1997) अस क ह कर थ स ग रह प रक णशत झ ल. क द बर ल खन कड त य क ह श उणशर वळल य. स त र थल तर (1994), आवतषन (1996), आणण अवक श (2001) अश त न क द बऱ य त य च य न व वर आह त. म नव स ब ध च, त य तह म नव न त य त ल द र व, क रड पण, अक रण ह ण र समज ग रसमज य त न व टय ल य ण र एक क पण य च स त र क श ध प र म ख य न त य च य कर थ त न ज णवत. ब ध द णनष ठ, आत मणनभषर, कणखर व त त च, एक क पणह प रगल भपण स त व क रण र अश समर थष स त र त य च य ल खन त न आल ल आढळत. व यक त च भ वणवशव, त य त ल स त वणवणशष टत, व यक त व यक त त ल स ब ध मध ल न टय त य च य ल खन च य क स त र थ न आह. ज य च त य च प रशन (1987), ज व णतच य व श (1994), जन मल ल य प रत य क ल (2001) य त न कर थ स ग रह मध न आल ल णप रय त ड लकर य च कर थ स त र क आह. लग नस स त र थ च य ब बत त अन क प रशन ह कर थ उपस त स त र थत करत. नवर ब यक य न त य तल न त पण क वळ वस त र ल ग ठ ब ध व इतक य सहजपण कस क य ह ऊ शकत, अस प रशन त य च य स र फ र द ल स त ट न ईट मध ल णतल पडल आह. लग न स पल य न तर य कर थ त ल त णबछ न य त स ट बल न ह य म हण न त णतल म ह र प ठणवत. त व ह य बद दल मल क ण कध क स णगतल न ह? अस प रशन णतल पडत. श ळ स पल य वर क ल ज आणण क ल ज स पल य वर लग न अश पर पर असल ल य आपल य सम ज त एख द च लग न स पल य वर क य? य च उत तर न ह. णप रय त ड लकर च य कर थ त ल स त र स णशणक षत, न कर करण र आह. त य म ळ णतल प रचणलत सम जव यवस त र थ ब बत प रशन पडत त. णतच य आय ष य त य ण ऱ य व गव गळय समस त य श, प रशन श त झगडत. प रशन न स म र ज त. य स ऱ य मध य णतच य व टय ल य ण र प रच ड एकट पण, उद धध वस त तत आणण स घर ष य च दशषन णप रय त ड लकर घडवत त. ह स त र स त व णभम न आह. आपण प स कम वत तर आपल य ल ह प र र प रम ण स त व त त र य प णहज अस एक णवच र त य म ग आह. लग नस स त र थ च फ लपण लक ष त आल य वर सरळ घटस त फ ट च म गष स त व क रण ऱ य स त स त रय त य च य कर थ त न आल य आह त. इतक च नव ह तर घटस त फ ट न तर णमळण र प टग आणण म ल च खचष ब ण द रपण न क रण र न णयक ह नव गड य कर थ त त य न र गणवल आह. नट न र थट न नवऱ य च व ट बघत बसण ऱ य ब यक बन यल त य च य II Issues I/July 116

3 न णयक तय र ह त न ह त. स त र च य णवणवध प रक र ह ण ऱ य अडवण क च, क च बण च, णतल स म र ज व ल गण ऱ य णबनत ड प च च, णतच य ज वन त ल व द व द च, द :खभ ग च य णवणवध तऱ ह च णचरण णप रय त ड लकर य च य कर थ त न य त. ऊर ममल णसर र, अ णबक सरक र, स न त आफळ, छ य द त र हय आणण य क लख ड त ल खन करण ऱ य अन य क ह ल णखक न ह आपल य कर थ ल खन त न लग नस स त र थ स ब ध म लभ त प रशन उपस त स त र थत क ल आह त. क ह कर थ ल णखक न लग नस स त र थ त ल द ढम ल ब धन त न म क त च य व ट श धण ऱ य न णयक ह णनम ण क ल य आह त. सहव स त तर प र म त न लग न च व ट ह स खकर ठर शकत. अश एक णदश क ह कर थ त न प ढ आल ल आह. अर थ जषन करण ऱ य स त स त रय च सम ज त ल स त र थ न य क लख ड त ल कर थ ल णखक च आणख एक म ख य णवश र आह. स त र च य श र र अन भव कड स त र णनष ठ भ णमक त न प हण ऱ य क ह कर थ ह य ल णखक न णलणहल य आह त. तस च स त र च य भ वणवशव त उमटण ऱ य भ वन णवच रतर ग च व य णमश रत ह क ह कर थ त न उलगड न द खणवल आह. य णशव य व व णहक ज वन त ल यश पयश च य कर थ बर बर स त र णवर यक प र पणरक सह न भ त च द स त ष टक ण ज ऊन एक नव स घर षश ल ज ण व य कर थ त न व यक त झ ल ल णदसत. य च क लख ड त ल एक महत त व च य ल णखक म हण न म घन प ठ य च न व घ य व ल गत. ह स अक ल (1997), आ धळय च य ग य (2000) ह द न कर थ स ग रह आणण न णतचर णम (2005) ह क द बर एवढ च प रक णशत ल खन य ल णखक च य न व वर आह. य ल णखक च य कर थ क द बर ल खन त न र ढ न णतस क त, णनर धग ड य प स न सहजम क त अश स व दनश लत आढळत, तश च स त व त त र य श ज डल ल जब बद र च म ल य स त व क रण य च व त त ह णदस न य त. स त र च य म ण स पण च ख ण जपण य च महत त व त य त न अध र णखत ह त. आणण स त र च य द णहकत च सहज म कळ स त व क रह आढळत. प र र प रध न व यवस त र थ असल ल य य सम ज त ल ढ ग, क र यष, द :ख य च तटस त र थ न णचरण करत न च समग र ज वनव यवह र वर ह ल खन भ ष य करत. प र र बद दलच श र र आकर षण ब ईल कस व टत, य च वणषन म क तपण म घन प ठ य च य कर थ क द बऱ य त न य त त. ह ल खन समक ल न मह नगर अवक श त आक रत आणण त य त ल ज वन शय च न त य मह नगर स व दनश लत श आह. एक ब ज ल भ णतक जग त आध णनक करण च प रणक रय गणतम न ह त असत न म णस च मन स त स त र थणतश ल, पर पर गत न णतकल पन त ग त न पडल आह त य च णचरण म घन प ठ करत त. अगद अल कडच य क ळ त प रक णशत झ ल ल ब र (2005) ह कणवत मह जन य च क द बर एक णनर ळ व य पक पणरम ण व यक त करत न णदसत. ह क द बर एक चव ळ प रफ ल ल च ग ष ट आह आणण त य चबर बर अश अन क स त स त रय च ह. प रफ ल ल च य मन त नवऱ य णवर य च णवलक षण भय आणण स त वत:णवर य च न य नत व च भ वन आह. नवऱ य ल स ह ब म हणण, आपल य स ध य उणणव व च क य च आपणच ब ऊ कर न स ह ब आपल य वर ओरडत त त य ग यच आह अस म नण, क णत ह ग ष ट स ह ब न णवच र न करण, त य च य ध क त र हण, त य च य ध क त र हण, त य च य णशव य, म र ख त र हण ह एक मध यमवग य प रफ ल ल च व स त तव आह. नवऱ य न स डल य न तर त एक स स त र थ च य अभ य सप रकल प त क म कर ल गत. आणण त य णनणमत त न णतल भ टण ऱ य ग र म ण-आणदव स स त स त रय च य हणकगत मध न त हळ हळ स वरत ज त. त स त वत रपण, स त वत:च य जब बद र वर जगण य च य णनणषय पय त प हचत. त य बळ वरच त आपल य नवऱ य च य वळण वर ग ल ल य आपल य म ल ल ह नक र द त. आय ष य च य स चल पण ल ह II Issues I/July 117

4 नक र द त. य क द बर त य ण ऱ य ग र म ण स त स त रय च य हणकगत म ळ एक णच स त स त रय च जगण य स ठ च लल ल स घर ष व य पकपण णचणरत ह ण य च य शक यत णनम ण ह त त. पणहल महत त व च ब ब म हणज, य ल णखक च कर थ क द बर ल खन तत प व च य ल णखक च य ल खन प रम ण भ व क, हळव य, र म णटक द ष ट क न त न णनम ण झ ल ल न ह. त य म ग ल भ णमक प र प त पणरस त स त र थत च स त व क र करण य च, पर पर न आख न णदल ल य च कट त णनम टपण बस न र हण य च न ह. त य म ळ य ल णखक न णनम ण क ल ल य स त र प रणतम य अगणतक आणण क णवलव ण य स त स त रय च य न ह त. त य च य कर थ क द बऱ य त न आल ल य स त स त रय स त वत:ल श धण ऱ य आह त. भ वत लच य णवशव च य स दभ त स त वत:कड प ह न तटस त र थपण स त वत:च म ल यम पन करण ऱ य आह त. वरवर प हत त य स म णजक व आर मर थकद ष टय बऱ य च स त वत र आह त. तर ह त य च य व टय ल आल ल एक क पण, त य च ह ण र उप क ष स पल ल न ह. म र आपल य व टय ल आल ल य य एक क पण च, उप क ष च णनम ट स त व क र करण ऱ य त य न ह त. उलट आपल य द :ख च, एक क पण च, उप क ष च क रण श धण ऱ य त य आह त. त य स ठ प र र प रध नव यवस त र थ क रण भ त आह, ह लक ष त घ ऊन त य व यवस त र थ ल नक र द ण य च स मथ ययष द खणवण ऱ य त य आह त. त य स ठ म ज व ल गण र ककमत च कव यल त य तय र आह त. अश णनभषय, कणखर स त र प रणतम य ल णखक च य कर थ क द बर ल खन त न स क र झ ल आह. ग र द शप ड, स णनय आणण म घन प ठ य न स त र च म नणसक स त व त त र य स क र करण र, खऱ य अर थ न म क त जगण र अश स त र णनम ण क ल. आपल य ल क य हव, क य नक य च णतच आकलन स त वच छ आह. त य न स र जगण य च णतच प रयत न आह. आपल य णनणषयस त व त त र य स बतच आपल य ज ड द र च णनणषयस त व त त र यह त म न य करत. आपल य भ वन, व सन स त पष टपण, म कळ पण न त प रकट करत. आश बग य न पर पर आणण आध णनकत य च य क र त स पडल ल य स त र च य भ वस त स त र थत च दशषन घडणवल आह. ग र द शप ड य न फ र प ढच य टप प य वर ल स त र प रणतम आपल य ल खन त न आक र स आणल. स त र ल स त वय णनणषय च हक क आह आणण त त भक कमपण व य ग य तऱ ह न बज व शकत ह त य न उभ य क ल ल य स त स त रय न द खव न णदल. स त र च य अ ग भरप र कत षत व आह आणण त त य कत षत व च उपय ग सम जक य स ठ कर शकत ह म क क म मध ल क कलद द खव न द त. स त र आणण प र र सम न आह त आणण श र र भ द पल कड ग ण त मकद ष टय त य च य त कम अणधक क ह न ह, ह य र थ स त पष ट ह त. य द ष ट न ग र द शप ड य न स क रल ल स त र प रणतम प र र णनरप क ष म हणत य ईल. त य न आपल य ल खन त न स त र च द य यमपण तर स पवल च ; पण नवर य क ट णबक स म णजक व यवस त र थ च प र पणरक महत त वह म ड त क ढल आणण णमर म र य न त य ल प रणतष ठ णदल. म र ह सम न प तळ वर ल न त स ब ध असल य म ळ त य च य क द बऱ य मध य म र य न त य ल प रणतष ठ आह. नवर ब यक न एकम क तच अडक न स त र न नवऱ य त णवल न ह ण ह त य च य न णयक न ट ळल आह. स त र न क ण च य तर आश रय वर, म हरब न वर धडपडत जगण त य न णनक ल त क ढल आह. त य स ठ स त वत:च अश ज ग त य न म लत: स त र च य मन त णनम ण क ल आह. णतच पर वल ब णवच र, णतच र ढ म नणसकत द र स र न स त र ल सन म नप वषक जगत य ईल अश सम जरचन आणण द ष ट ज प सण ह खर णनकड आह य च भ न य स त र प रणतम व यक त कर प हत त. य स त स त रय मध य ख स ज प सल ल णवच रश लत, ब स त ध दकत आणण णवशल र ण च क षमत आह. त य व यस त क तव द पणरप र क ष य त जगत त. प र र प रध न व यवस त र थ स त स त रय वर अन य य करत य च भ न त य न आह. पर त य च झळ हय स त स त रय न फ रश बसत न ह. बसल च तर त य ब बत त सड त ड णनणषय घ ण य च क षमत त य च य मध य आह. त य च व गण प र र प रध न व यवस त र थ च य स त र णवर य च य अप क ष च य च कट त बसण र न ह. II Issues I/July 118

5 क रण हय स त स त रय न सर मगकत वर आध रल ल य स त वय भ त व च, स त वत व च श ध घ त असत त. अश श धप रव स त क ट ब, लग न, घर, नवर, न त स ब ध य ब बत य ण ऱ य अन भव त न पडण र प रशन त य न अस त वस त र थ करत त....स त र प र र न त स ब ध आणण क ट बव यवस त र थ य च स त र च य द ष ट क न त न कस णवच र ह ऊ शकत? व यस त क तस त व त त र य आणण म नव न त स ब ध य च स गड कश घ ल यच? म त त व च भ वन उपजत असण, क स म णजक ध रण आणण स क त मध न घडत? स त र च णतच य शर र वरच अणधक र म न य क ल य वर न णतक त च च कट प नप रषस त र थ णपत कर व क आणण कश कर व? प र पणरक न त स ब ध च य क चण ऱ य ध ग य च क य कर यच? स त र प र र इतक च स त स त रय च आपआपस त ल न त सख य च, प र म च अस शकत त क? प र र प रध न स स त क त त सत त, मत त व प रणतष ठ य न णमळण ऱ य अव जव महत त व ल स त र कड क ह पय य अस शकत क? य प रशन च श ध घ त न ग र च य न णयक णवणवध म गष तप स न प हत त. पणहल य टप प य वर णवव कव द त न य ण र व यस त क तस त व त त र य च म गष आह. मधल य टप प य वर अत य त उत कट प र म आह आणण श वटच य टप प य वर परस त पर सह न भव च गरज अध र णखत क ल आह. 1 सन 1975न तरच य कर थ -क द बऱ य त न आल ल य न णयक च वय गट बदलल. णवव ह त स क णवश तल य तर ण न णयक च ज ग पस त त स-च ळ स वर च य न णयक न घ तल. त य च य वय प रम ण च त य च य अन भव न त य च म नणसकत ह घडवल. ज वनणवर यक प रशन च प रखर ज ण त य च य णठक ण आह. स घर ष कर त जगण च अपणरह यष आह य च व दन मय ज ण व त य च य मन त आह. आपल स घर ष आपणच कर यच, त य त स बत नसत, आपण घ य ळ व ह यच, आपणच मलमपट ट कर यच, आपण ठ चकळ यच, आपणच उभ र ह यच य भ न सकट जग यच. आस त र थ आणण गव र च भ ज य कर थ च य न णयक च य मन त य त, कणवत कर व, क गव र णनवड व य प रशन च अर थ त गव र... (आ धळय च य ग य, प. 142) अस स त वत:श च उत तर द ण र स त र म घन प ठ उभ करत त. सवषत पर ह त असल ल य स त वत:च य श र ण न त य व यणर थत आह त, पण त य चबर बर प रणतक र च गरज, आत मस मथ यय च गरज, आत मसन म न जपण य च गरज त य न भ सत आह. म घन प ठ य न व णशष टयप णष स त र प रणतम आपल य कर थ - क द बर ल खन त न स क रल य आह त. प र र च णवशव, त य च अन भव, त य च भ र य ह न स त र च णवशव, णतच अन भव, णतच भ र ह स र च प णषपण णनर ळ असत अश ज आजवरच समज त ह त त त य न प स न ट कल. म हणज क वळ श र र प तळ वर नव ह तर एक व यक त म हण न स त र च असण र व गळ पण य ल णखक च य ल खन त न स त पष ट झ ल. एकच अन भव त य च य कर थ त ल स त र आणण प र र एकसमय वच छद कर न घ त त. मग त लग न जमवण य च ककव जमण य च अस ल, न कर करण य तल अस ल, घर व वरण य तल अस ल, च ळ तल अस ल, श र र अन भव घ ण य तल व न क रण य तल अस ल ; त एक च व ळ द घ घ त असत न त य च र प म र णकत णभन न ह त त त त य च कर थ द खवत. अस स त र णचरण अपव द त मक आह. आश बग य च य क द बऱ य मध न उच च मध यमवग य स त र च णचरण आल आह. उच च णशक षण घ ण र, परद श ज ण र, उच च पद वर क म करण र, म ठ स म णजक प रणतष ठ प र प त करण र स त र त य च य ल खन त न य त. म नव स त वभ व त ल ग त, न त स ब ध च ज ळ, क ट बस स त र थ श णनगणडत अन भवणवशव ह आश बग य च य क द बऱ य च णवश र असल तर हय स ऱ य च य क स त र थ न स त र च अन भव आह. झ बर मध ल वस मत, णरदल मध ल श रद आणण म ज, स त मध ल स चणरत, भ म त ल म णर थल य च य जगण य च य स दभ त त य त य क द बऱ य आक र स आल य आह त. हय स ऱ य च स त स त रय क ट ब च अस त स त तत व जपण य च कस श न प रयत न करत त. म र व गव गळय क रण म ळ त य च ह प रयत न अयशस त व ह त ज त आणण II Issues I/July 119

6 क ट बस स त र थ च य पल कडच म नव व यस त क तमत त व ल असल ल स दभष त य न ज णव ल गत त. ज न य अवश र न ह त त धर न नव य ज णणव णनम ण करण ऱ य न णयक आश बग स क रत त. त य एक च व ळ पर पर श आणण आध णनक क ळ श ह न त ज डत न णदसत त. पर पर न णदल ल, सम ज न आख न णदल ल भ णमक प र प डत असत न च त य भ णमक कड त य तटस त र थपण प ह शकत त. त य ब बत व गळ णवच र कर शकत त, व गळ णनणषय घ ऊ शकत त. म हण नच आश बग य न स क रल ल य स त स त रय पर पर न, त य त ल अन य य न ग जल ल य न ह त. त य प र प त पणरस त स त र थत ल स म ऱ य ज ण ऱ य, आत मसन म न णटकवण ऱ य, कणखर अश आह त. नव य य ग त भ रत य स त र प ढ नव आव ह न आल. एक कड कतषबग र च नव नव द लन ख ल ह त असत न च ज न म ल य, पर पर य च ब धन ह णतल ज णवत र णहल. य स त स त र थत च वणषन करत न क ह ल णखक न ब धम क त, स त वत र, मनस त व अश स त स त रय च णचरण क ल. आश बग य च य कर थ मध ल मध यमवग य स त स त रय स स त क र न ब धल ल य आह त. त य उच चणशणक षत, णमळवत य असल य तर क ट णबक व स म णजक जब बद ऱ य मन प स न प र प डण ऱ य आह त. एक प वस ळ स ध य क ळ मध ल स णमर, न ळ मध ल र वत य द बळय न ह त, अणतशय स व दनश ल आह त. प र पणरक च कट त र ह नच त य आपल स त वत व जपत त. इतक च न ह तर आपल य स त वच छ व ठ म भ णमक म ळ इतर न भ वणनक आध रह द त त. द सर कड, आश बग य च य कर थ त ल स त र सर ज मश ह त ल म ल य जपण र आह. प र र ह आश रयद त आणण स त र सद व आणश रत अश व यवस त र थ आह. स त र स ठ त य न द खवल ल उद रपण ह ह य व यवस त र थ त आश रयद त य न आणश रत वर क ल ल य उपक र स रख आह. त य त एक नकळत आल ल ल च र आह. स त वत र व त त च य ड. स चणरत ल ह कद णचत म हण नच लग न च भ त व टत अस व. आज बर बर च णमर नवर झ ल क त य च हक क स र ह त त आणण णतच हक क स प ल गत त, ह त भ वत ल अन भवत आह. म हण नच व ण आत य, अन आणण णशल प य न स सर आणण म ह र स ड न स त वत:च स त वत र व ट श धण य च क षमत य त न ह. स भ व य अस रणक षतत च भय उर त घ ऊन न दण र ह स त र सवषस ध रण भ रत य स त र च प रणतणनणधत व करण र आह. णतल नवऱ य च घर आणण वणडल च घर अश द न ह णठक ण स त वत:च ज ग न ह. णतच श ध स त वअस त स त तत व स ठ स त वत:च ज ग श धण य च आह...प र पणरक भ रत य स त र च अस एक णवलक षण स मथ ययष आह. सगळय न स भ ळ न घ ण, कर र पण, मनस त व पण, अप र स णशकत ह सगळ ग ण आश त ई च य बह त क स त र प र मध य आह त. प र र क व यवस त र थ म ळ ह ण र क ड त य न ह न मक उमगल आह. पर त य सगळय नव य -ज न य स त स त रय आपघर क ब पघर य द न कबद च य आध र न च जगण ऱ य आह त. द न ह स ड न णतसर कबद आपण स त वय त कद न णनम ण कर व, अस णवच रस ध द फ रस क ण च य मन त य त न ह. अख र स त र ल ब णदश ळ स डत य त न ह. णनवड ग जस पडल ल य भ म त र जण य च क षमत र खत, तस च स त र च आह. आपल जम न, आपल आध र णनवडण य च णतल स त व त त र य न ह, अश ध रण असल ल स त र य सवष कर थ मध य णदसत. 2 स णनय य च कर थ आणण क द बर ल खनह मध यमवग य अन भव च य मय द त णफरत र हत. तर अप र पणरक स त र -प र र स ब ध न त य त महत त व च स त र थ न आह. स त र च य स मथ यय च, णतच य त ल स प त क षमत च व ध ह ल खन घ त. स त र च य स क णतक प रणतम, म नव न त स ब ध णवर य च य र ढ कल पन य च य सम र प रशनणचन ह उभ करण आणण त य च य पय य च य शक यत णनर मदष ट करण ह त य च य ल खन च व णशष टय आह. स म न य स त र च य णठक ण द ख ल असण ऱ य प रगल भत च, उपजत शह णपण च ख ल व प रग ढ अन भव त य च य ल खन त न आल ल य स त स त रय द त त. स त वत:च घडण स त वत: करण ऱ य, त य स ठ क ण च ह आध र न घ ण ऱ य, जवणळक तह अ तर र ख न असण ऱ य न णयक स णनय अणधकत न II Issues I/July 120

7 र गवत त. य कणखरपण स ठ आवशयक असण र आर मर थक बळ त य न कम वल ल असत. त य ह श र, महत त व क क ष, न कऱ य त वरच य ज ग पटक वल ल य असत त. पणरस त स त र थत च य र टय म ळ जर त य न ब हय व यवस त र थ च म ल य जर व यवह र त स त व क र व ल गल, तर त व यस त क तगत ककव ख सग ज वन त त य न क रत त. य नक र च, व गळ स त व णजव त ठ वण य च एक म गषच त य न एकट र हण य त न स पडत. ज य न त य त दडपण क च शक यत असत त न त च त य ट ळत त. आय ष य च रहस त य ह च आह क, एकटय म णस तच खर प रच ड स मथ ययष असत न क लमडण य च, सगळय वर म त करण य च. एकट च, समर थष उभ र ह. (प रत त, प. 111). भक कम व म क त एकट पण असत न स त वत व च णनभषर आणवष क र ह ण य च य शक यत ज स त त ; त य म ळ अश एकट पण च णनवड य न णयक बह त कव ळ करत न णदसत त. एक दर एक म ण स म हण न स त र च प रणतम णनम ण करत न स णनय स त र मन च व च णरकत न व ध घ त त. स त र त व च य ज वश स त र य प तळ वर ल रणतप रणतम ह स त र च य जगण य च म लभ त प तळ म न न य एक च प तळ वर न म ख यत: णतल स णहत य त न प रक ष णपत क ल ग ल. त य म ळ आपल अणभर च ह स त र त व च य य प र र थणमक प तळ वर ल स दयषदशषन तच सम ध न म नण र र णहल. स म न य र प च य म ल च लग न जमवत न च त ण ह णवन दणवर यच र णहल. म हण नच ह णवर य ग भ रपण णचणरत करण र णप रय त ड लकर य च कर थ य स दभ त व गळ ठरत. लग न स पल य वर य कर थ त ल न णयक म हणत, णशक षण स पल य वर लग न असत. लग न स पल य वर क य? णतच य नवऱ य ल त व यक त म हण न आवडत, पण रणतक र ड त त त य च य पस त स उतरत न ह. त य म ळ त णतल घटस त फ ट द त. स त र च श र रप तळ वर ल जगण य च य टप प य श णनगणडत म नस अवस त र थ ग र द शप ड आपल य ल खन त शबद णकत करत त. एक क प न गळ वय मध य म न प ज अवस त र थ त ल भ व न भव तरलपण णचणरत झ ल आह त. क मज वन त स त र ह द य यम ह समज त उलर थ न ल वण य च भ णमक म घन प ठ य च य न णतचर णम च न णयक घ त. रणतप रणतम न तरच स स त क णतकद ष टय महत त व च अश स त र च म त प रणतम पर पर न अप र ग रवल आह. पण म त प रणतम च क ह व गळ णचरण अल कड प ह यल णमळत. अव स त च छत म त त व, बल त क र न आल ल ल दल ल म त त व, सम जम न यत नसल ल म त त व ह द ख ल म त त व च र प असत त. त य च व स त तव णचरण क ह ल णखक च य ल खन त न प ह यल णमळत. न त ग य च य स भव य कर थ त म टल णरट ट ड म ल वर झ ल ल य बल त क र त न जन म ल आल ल म ल अन क प ढ प रशनणचन ह सम र ठ वत ज त. म त त व त ल श र र स व दन च जग णवजय र ज ध यक ष च ल खण हळ व रपण णटपत. णवव हप वष म त त व च कट अन भव जब बद र न प लण र ग र द शप ड य च उत खनन मध ल न णयक एक व गळ नम न ठरत. म त त व णवर य च वलय णकत र प ब ज ल स र न आई आणण म लग य च य न त य त ल त णतण व व यक त करत न ल णखक आत कचरत न ह. प र मस त वर प आई ह अवस त र थ स त र च य ज वन त च व स त स असण शक य न ह, य च भ न ल णखक व यक त करत त. ऊर ममल पव र य च य श शव च ग ष ट य कर थ त आय ह आपल शर न बर द न कश ह त, य च णचरणह य त आणण मग न टय त ल भ वणनक ऊब वणषन क ल ज त. म त त व च य प व प र च लत आल ल य कल पन त घटस त फ ट घ ऊन द सऱ य श लग न कर न ग ल ल आई ह प रणतम एक क ळ णकत अपर ध भ वन न णचणरत ह त अस! पण र णहण क लकण य च य भ ट मध य अश आईच म ल स ठ व य क ळ झ ल ल मन णचणरत ह त. म णनक गज गडकर च य न ळ य कर थ त स स र ट क न ग ल ल य आपल य आईल, आध णतच र ग र ग करण र म लग कश समज न घ ऊ शकत य च वणषन य त. II Issues I/July 121

8 क ट बस स त र थ ल बसण र ह दर 1975न तरच य ल णखक च य ल खन त न उमट ल गल. प र म तल म लक हक क च तण स त र ल ज णव ल गल. प रणतभ र नड य च य र घ टय मध ल णनळय कमळ च य द ठ न ब धल ग ल ल स त र च प रणतम णवस व य शतक त ल ब धम क त ह ऊ इस त च छण ऱ य स त र च णनदशषक आह. म घन प ठ य च आस त र थ आणण गव र च भ ज ह कर थ सहज वन त ल प र र द णभकपण वर क रड ओढण र आह. स त स त रय च प रशन स पल नस न बदलल आह त, ह त य त न कळत. एक क ळ स त र च ह ण र श र णरक छळ, न तरच य क ळ त णवस व द म ळ ह ण र म नणसक क डम र आणण अल कड ज णवण र अस व द अस बदलण र आणण सतत फण क ढ न व वरण र प रशन स त र प रणतम कड प ह यच व स त तव द ष ट द त त. अश व ळ स त र च स त र श असल ल न त क ह नव य द स त ष टक न त न णचणरत झ ल ल प ह यल णमळत क, अस प रशन पडत. कणवत मह जन य च य ब र य क द बर त एक णवध न आह - आपल य ब यक च आरश स रख असत बघ. द सऱ य च च हर द खवण ह च आपल अस त स त तत व, आपल य क च ल क यम प र ल वल ल, न त य च, पर पर च, न णतणनयम च. आश बग य च य स त य क द बर त णब रजम हन व स चणरत य च य सहज वन तल त णतण व णचणरत ह त न सम पद शक च म हणण असत : त त य ल हव आह स क ठल य ह एक न त य च य करकच न ख ण उमट यल नक त अस एक णनरप क ष न त हव आह. अस णनरप क ष, स व दनश लत च य प य वर उभ असल ल न त श धत न ल खक ल प र णप रणतम च ह नव य पणरप र क ष य त व चन कर यच त कद य त. य अ ग न आश बग य च र स त क मण ह कर थ लक ष व ध न घ त. स त व त त र य त तर क ळ त व यस त क तस त व त त र य ह म ल य स त व क रल ग ल आणण णवक स स ठ च म कळ अवक श त य त न उपलबध ह त ग ल. स त र च य स दभ त च कट लवणचक करण, आणण च कटच न क रण, प कळ अन भवण अश स क रमण वस त र थ त ल टप प णदसत त. व यस त क तस त व त त र य ह सम जस प क ष म ल य आह. य म ल य त जब बद र स त व त त र य ग ह त आह. स णनय य च य ओणमय ग मध य भ रत, अम णरक, जप न य णवणभन न द श त ल णवणभन न स स त क त त ल स त व त त र यकल पन च अन भव घ ण र, आजच य जग च न गणरक ह ऊ इस त च छण र न णयक सम र य त. स त व त त र य ह स कल पन कध म कळ अवक श ठरत तर कध णरक म प कळ ठरत. एक च कट म डल क व गळय र प त च कट णशल लक असत ह य तल कळ च अन भव स णनय च य कर थ मध य य त. स त र च य स म णजक ज वन त ल त ण च स क ष म णचरण करण र म घन प ठ य च सम चह कड प ण... स रख कर थ ह य क डम ऱ य च दशषन घडवत. पण त य च य न णतचर णम त ल म र ज व ह स त वत:च समर थषन करत न म हणत क, म ल क न क ल ल णनयम जर र म डल, पण स त वत: क ल ल णनयम म डल न ह त! त व ह य त म च सम जस प क ष ब ज अप र व टत. मह नगर य ज वन च त ण, ब क र, य रय ग च व ढत र ट, ढ सळण र क ट बव यवस त र थ, म णस च य न त य मध न व यक त ह ण र णवणवध भ वणनक त ण, सम जणसध द भ णमक णनभ वत न स त र च ह ण र घ समट व तगमग, स त वत:च कर अर व घर स भ ळत न स परव मन च आपल प रणतम अब णधत ठ वत न ह ण र कसरत ह सवषच अन भव य ल णखक न णवलक षण त कद न म डल आह त. स णनय आणण ग र द शप ड य च य ल खन त ल स त र ह उच चभ र स स त क त त ल, स णशणक षत, स त वत:च उत तम कर अर असण र आणण कर अरस ठ क ठल य ह प रक रच तडज ड न क रण र आह. आवडण र स स र, नवर, म ल, च गल कर अर एवढय च णतच य स ख च य कल पन नस न, त य ह पल कड आपल स त वत व श धण य च णतच प रय स आह. य स त वत वश ध च य प रव स त णतल अन क अडचण न त ड दय व ल गत. कध णवभक त ह ऊन घटस त फ ट च णनणषयह घ य व ल गत. य णनणषय मध न स त र वर य ण ऱ य त ण च णवच र स णनय च य क ह कर थ त न म र ममकपण क ल ल आढळत. कर थ त ल स त स त रय आपल स त वत:च स त वत र कर अर उभ रत न II Issues I/July 122

9 आत मणवशव स च य बळ वर समर थषपण जगत न णदसत त. णवलक षण सम जसत न य स त स त रय आपल य आय ष य कड प हत आह त ह ज णवत. आपल य ल न मक क य कर यच आह, ह त य न लख खपण ज णवल ल असत. म हण नच भ णमक य कर थ त ल वस आयत य, स ख, सम ध द णवव ह च च कट न क रत. सम ज न स त र वर ल दल ल य णवणशष ट भ णमक न य कर थ ल णखक च य कर थ त ल णवच र स त स त रय प रशन णवच रत त. म ल अस यल च हव, य अप क ष ल च त य छ द द त त. अपणरह यषपण व टय ल आल ल सक त च म त त व स त व क रण कर अर स त ट स त र ल जड ज त. मग णरच य अल स रख य कर थ त ल न णयक त य म ल च स त व क र न र ज न च ह त. र ल प ल इ ग च भ णमक त य कट क ष न न क रत त. णवव हस स त र थ च भक कम च कट ब ज ल कर न म र ह म ल य णजव प ड जप बघण र स त र स णनय आणण ग र द शप ड य द घ च य ल खन त न य त. णवणवध प तळय वरच ह म र स त र आणण प र र ककव स त स त रय अश पणरप र क ष य त न स क र ह त. स त वत:च य जगण य श अत य त प र म णणक असण ऱ य य स त स त रय णनभषय आणण णनभ ड आह त. ग र द शप ड य च य कर थ त ल स त र स त वय भ आणण म क त आह. णतच य इच छ -आक क ष, सहजप र रण य न प रम ण म न न त जगण र आह. म हण नच न त -अन णतच य कल पन, सम जभय णतल ज णवत न ह. स त वत:कड आणण भ वत ल कड ह बघण य च णतच द ष ट णनखळ प रदश आह. त य च य कर थ त ल स त र अणतशय उत कटपण जगत. स त र -प र र स ब ध त ल ओढ आणण त प णष करण य स ठ उचलल ल प ऊल य च ह णचरण णवलक षण प र म णणकपण त य च य ल खन त न य त. अस करत न ब हयत: प रगत व टण ऱ य कहद सम ज च अ तर ग र ढ णप रय व ज न टच कस आह, ह ह ध रद र उपह स त न व यक त ह त. आत क ठ ज श ल ट ळ भट ट स रख य कर थ त न ह कडवट उपह स ज णवत. न कर करण र ब ई परप र र श म र कर न णकत करण र? नवर च गल असल, म डनष असल तर अख र कहद नवर! णशव य कहद स त र थ न द श स त स त रय च य प णवत र य बद दल फ रच ज गर क असत आणण त प णवत र य स त स त रय न फक त ख ल म ड घ ल न नवऱ य च प य श धण य त णसध द कर यच असत. तर थ कणर थत व यव यस त र थ णवर ध द, र त -पर पर च य ज च णवर ध द णवच र करण र ह प रगल भ स त र आह. भ णमक च य ठर व च कट न क र न एक म ण स म हण न स त र च ओळख पट व, ह आग रह य ल णखक च य ल खन त न ज णवत. तस च एकटय र हण ऱ य स त स त रय च प रशनह य ल णखक न ह त ळल आह त. तर थ कणर थत न णतम न ल क च य क लन त अश स त र ल ज ग नसल य च एक णवलक षण कष ट करण र अन भव म घन प ठ य च य क लन य कर थ त य त. एक दर सवषच ल णखक स त र च य द :ख णवर य, णतच य ज वन त ल समस त य णवर य II Issues I/July 123 णलणहत त. स त र च य जगण य च पणरम ण श धत त. त य तल य स म णजक, आर मर थक, व यस त क तक प तळय च त य श ध घ त त. पर त त य च य ल खन त न य ण ऱ य स त र प रणतम य सम ज त ल क वळ एक गट त ल आह त. शहर, मध यमवग य, स ध रल ल य आध णनक जग त र हण ऱ य स त स त रय च ह वगष आह. य पल कडच य जग त ल स त स त रय च य अफ ट, अम न र अश द :खभ ग च त य न ज ण वह न ह. क ह अ श कष टकर, म लकर ण, झ पडपट ट त ल स त र य ल णखक च य ल खन त न आल आह ; पण त य च क वळ ढ बळ णचरण आल आह. य च महत त व च क रण म हणज मर ठ ल णखक च म ठ वगष मध यमवग य सम ज त ल आह. त य च अन भवणवशव त य च य जग प रत मय णदत आह. त य पणरघ तल य स त र च य अन क प रणतम त य न र गणवल य आह त. पण त य अन भवणवशव च य मय द लक ष त घ त त य स त र प रणतम ह ढ बळच आह त. स ध रणपण स त र च य त न प रणतम णदसत त. प क आई ह प रणतम सवषच ल खन त न न हम च उद त त अश असत. त खस त त ख त, व ट ल त करत ; पण आपल य म ल स ठ च त जगत. अश एक स च बध द आईच प रणतम हय ल णखक च य ल खन त न बऱ य चद य त. पत न आणण प र यस ह द न ह र प ह स त स त रय च य ल खन त स त वस प क षत न

10 य त न ह त. म हणज बऱ य चद ह र प प र र स प क ष असत त. स त र व द च य प रभ व म ळ त य त र थ ड फ र बदल झ ल आह. म र अज नह त प र स आह अस व टत न ह. पत न व प र यस य प रणतम प र र ल हव य असत त त य चप रक र स त स त रय च य ल खन त न य त त. त य म ळ अद य पह म हण व तश समर थष स त र च प रणतम स त स त रय च य कर थ क द बर ल खन त न आल ल णदसत न ह. एक म ण स म हण न स त र च प रणतम णनम ण करत न म घन प ठ ल णगकत च श ध घ त त. ग र द शप ड, स णनय, आश बग य ल णखक स त र मन च व च णरकत न व ध घ त त. य स ऱ य च ल णखक स त र स त व त त र य च पणरभ र श धत आह त, णतच य अस त स त मत च व स त वत व च श ध घ त आह त. पण ह श ध अप र आह, अस ज णवत. क रण सम जव स त तव च व ध घ ण य च त कद अज नतर स त स त रय च य ल खण न द खवल ल न ह. स त र अज न स त वस प क षत न सव कर व व य णमश र अस ज वनश ध घ ऊ शकल ल न ह. स म णजक ज वन च भ र णत तप सण र व सव कर पणरवतषन च ज ण व असल ल स त र प रणतम अज न त य न गवसल ल न ह. म ण स म हण न अस त स त तत व त य ण य स ठ ज वढय आघ डय वर स त र ल लढ व ल गण र आह, त य सवषच आघ डय वर अज न णतल लढत आल न ह. त य म ळ अश समर थष म ण सपण असल ल स त र प रणतम अज न जन म ल य वय च आह. श वट जगण य च य प रणक रय त आप पल म ण सपण प रत य कच स त र ल स त वत:च स त वत:ल च श ध वय च आह. त य च न न स दभ तल झगड णजच णतल च कर वय च आह त. ह प रव स करत न णकत उत कटपण त त करत य वर णतच य ल खन त न य ण र स त र प रणतम अवल ब न असण र आह. स दर भ :- 1. भ गवत व दन, ग र द शप ड य च क द बर :पणरकर थ च य त र आणण म र त हरवल ल स व दनक षमत, सम जप रब धनपणरक, एणप रल-म ज न 1996, प भव ळकर त र, णतसऱ य कबद च य श ध त, स ग व प रक शन, प ण, आव त त पणहल : म चष 2001, प (य णशव य सदर श धणनब धल खन स ठ ग र द शप ड, आश बग, स णनय, णप रय त ड लकर, श त ग खल, म घन प ठ, कणवत मह जन आद 1975 न तरच य ल णखक च प रक णशत कर थ स ग रह आणण क द बऱ य य च उपय ग झ ल.) ड.थ श षथ पचट ख,This is an open access reviewed article distributed under the creative common attribution license which permits unrestricted use, distribution and reproduction in any medium, provide the original work is cited. II Issues I/July 124