PowerPoint Presentation

प्रतिलिपि

1 द ऑफ ससस ट इम स च ल घड म ड मन हर प ट ल स पर ध पर क षध मधस क म बई मधर २०१९ अ क ३२ म ल य. ५५ /- *** ल कर ज य, ल कसत त, य जन, द हहद ***

2 द ऑफ ससस ट इम स च ल घड म ड म चस २०१९ स प दक मन हर एकन थ प ट ल (स स थ पक स च लक Reliable Academy) ल खक स द प एकन थ प ट ल (M.Sc. Biotech) स प दक : मन हर प ट ल

3 च ल घड म ड म चस २०१९ UPSC-MPSC-PSI-STI-ASO & Tax Asst, Excise sub Inspector प रक शक The Reliable Publication, Pune क य सलय न पत त : ५ व मजल, स. ज. ज श क म पल क स, व ड न स ट ऄरच य वर, र ल व ररझर व ह शन स टर सम र, कल य ण (प.) ४२१ ३०१ Website : thereliableacademy@gmail.com Facebook : Telegram म खप ष ठ अणण ऄक षरज ळण : Team Reliable म द रणस थळ : प ण म ल य : ५५/- अव त त : ३२ व, म चस २०१९ णवतरण स ठ स पकस : ९२२२३३३९९९ सव सणधक र प रक शक ध न All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted, in any form or by any means, without permission. Any person who does any unauthorized act in relation to this publication may be liable to criminal prosecution and civil claims for damages. स प दक : मन हर प ट ल

4 ऄन क रमणणक 1 1 यश ग थ 2 3 इश न य भ रत न गररक व स ध रण णवध यक 3 5 णनय क य 4 12 प रस क र 5 19 र ज य र ष ट र य ज गणतक अर थथक घड म ड क र ड णवज ञ न अणण त त रज ञ न व यक त णवश ष य जन महत त व च फदवस MPSC-PSI-STI-ASO स भ व य प रश न 79 स प दक : मन हर प ट

5 १. यश ग थ MPSC च पणहल ऄट म ट द ण ऱय स ठ ख स... - MPSC 1 वषस अण म श ळ त न हम च active and all rounder असल य म ळ अइ वड ल न ब लपण प स न म झ य वर णवश व स ठ वल व मल स पध स पर क ष द उन ऄणधक र ह ण य च स वप न द खणवल ल दह व त 90% णमळ ल ठरणवल ल य Fergusson college मध य Arts stream स ठ admission भ टल. म झ य स प णस school batch मध य arts स ठ ज ण र म च स ल ब र व त 91% अल त र व ह भणवष य च फदश अणधकच स पष ट झ ल. 1st & 2nd year ख पच experiments क ल म ख यत academics प क ष skills n personality enrichment य तच ग ल.पर त last year च य स र व त स पक क णनरध र क ल अणण 2017 ल last year ल च ऄसत न attempt द ण य च decide क ल. स ध रणपण May मणहन य त ऄभ य स स र झ ल. यशस व candidates च guidance घ तल syllabus,book list,previous years question papers ह सवस घ उन घर ऄभ य स स र क ल. प हत प हत 8-9 months दरर ज 8-10 त स ऄभ य स झ ल. ऄथ सत मध न ऄध न college ल ह ज व च ल गल. स प दक : मन हर प ट ल 1

6 1st exam january 2017 च STI prelims. न तर March 2017 च PSI April मणहन य त र ज य स व pre May 2017 excise prelims ह सवस exams final year च papers द ण य च अग दरच pass झ ल य म ळ अभ य स प क ष confidence level ख प high झ ल. य म ळ ऄभ य स ख प ई स ह न झ ल. र त र ख प सम ध न च झ प ययच व next day ऄज न excitement मध अभ य स ह त ह त. Graduation च papers फदल य वर mains च preparation क ल. सवस mains झ ल score ऄप णक षत अल म MPSC च य 11 exam फदल व सवस 11 exam pass ह ण य च य ग अल. State services Final result मध य Naib tahshildar च post वय च य 21 व य वष भ टल. अत य त सव सत महत त व च competitive exam मध स वत ल लह न समजत बसन 1st attempt ल lightly घ ण, ऄभ य स कम झ ल म हण न demotive ह त बसण म हणज यश प स न ल ब ज ण. ज energy level ऄभ य स स र करत न ऄसत णतच last day पयसत maintain करण ह च खर challenge. ऄभ य स ख प interesting अह मन ल उन क ल तर यश नक क च णमळत. क त प र म णणक र ह. मग अय ष य त नक क च worth remembering ऄस ह challenging प रव स ठर ल. Trust your ability & judge the competition properly. प ज ग यकव ड (ईपणजल ह णधक र 2018) स प दक : मन हर प ट ल 2

7 २. इश न य भ रत न गररक व स ध रण णवध यक इश न य भ रत त न गररक व स ध रण णवध यक वर न व त वरण त पल अह. फदल ल त र ज यसभ त ह णवध यक म डल ज ण र ऄसत न च इश न य भ रत त ल र ज य मध य अगड ब ईसळल अह. न गररक व स ध रण णवध यक न मक क य अणण य णवध यक वर ल अक ष प क य? न गररक व स ध रण णवध यक :- प फकस त न, ब गल द श अणण ऄ ग णणस त नमध ल णबगर म णस लम व यक त न भ रत य न गररक व द ण य स दभ सत म द सरक रन न गररक व स ध रण णवध यक म डल. य त न द श मध न भ रत त अल ल ऄल पस ख य णवश षत: हहद न क यमस वर प न गररक व द ण य स ठ न गररक व च य क यद य त बदल क ल ज ण र अह. हहद सह श ख, ब द ध, ज न, प रश, ण श चन य न द ख ल णनणसय च ल भ ह ण र अह. य प व फकम न ११ वष भ रत त ऄणधव स ऄस ल य न न गररक व स ठ ऄजस करत य त ऄस. स ध ररत णवध यक त ह म दत अत ६ वष पय त कम करण य त अल अह. य णवध यक वर ल अक ष प :- य णवध यक वर न सवसप रथम व द णनम सण झ ल त अस ममध य. य य द त ब गल द शच सम व श कर नय, ऄश अस ममध ल म गण अह. ह णवध यक म ज र झ ल य स अस ममध ल णनव सणसत च ल ढ व ढ ल, ऄश भ त व यक त क ल ज त अह. स प दक : मन हर प ट ल 3

8 १९८५ स ल झ ल ल य अस म कर र त परद श त न अल ल य स थल तररत स ठ १९७१ ह मय सद प ळण य च ठरल ह त. २४ म चस १९७१च य मध यर त र न तर भ रत त अल ल य स थल तररत न अस म त न परत व ल ग ल ऄस अस म कर र त ठरल ह त. पर त ल कसभ त म डण य त अल ल य त ज य णवध यक न स र ह मय सद २०१४ ऄश करण य त अल अह अणण य त हहद च सम व श अह. य वर स थ णनक च अक ष प अह. स थ णनक णवर द ध णनव सणसत व द :- स ध ररत णवध यक ल अस ममध ल बर क ख ऱय त ल ब ग ल भ षक हहद च प ठठब अह. क रण ह णवध यक म ज र झ ल य स ब गल द श त ल फकम न १.७० क ट हहद न अस ममध य प रव श शक य ह इल. म त र, तस झ ल य स अस म ब लण र भ णमप त रच त थ ऄल पस ख य ह उन ज त ल, ऄश ब रह मप त र ख ऱय त ल अस म च भ त अह. य म ळ य स घष सल भ णमप त र णवर द ध णनव सणसत ऄश द ख ल फकन र अह. म णस लम न वगळल य न व द :- य णवध यक त न म स ल म सम ज ल ज ण वप वसक वगळण य त अल य च अर प क ल ज त अह. अस ममध य तब बल ३४ टक क आस ल म धम य अह त. अत ह णवध यक म ज र झ ल य स श ज रच य र ष ट र मध न य ण ऱय णनव सणसत म ळ हहद सम ज च प रम ण व ढ ल अणण श वट य च पररण म स म णजक सल ख य वरह ह त ल. य त सरक रन श र ल क अणण म य नम र य द श मध ल म णस लम न क वगळल, ऄस सव लह अत ईपणस थत ह त अह. इश न य भ रत त ल ऄन य र ज य मध य णवर ध :- अस मन तर णत रप र य र ज य तह य णवध यक ल णवर ध दशसवल ज त अह. न ग ल डच न गररक ब गल द शमध ल णनव सणसत, तर णमझ र मच य न गररक न चकम ब द ध न य च यद ह इल, ऄस व टत. य म ळ इश न य भ रत त ल र ज य मध न य ल णवर ध दशसवल ज त अह. स प दक : मन हर प ट ल 4

9 ३. णनय क य प रम द च द र म द : क द र य प र यक ष कर म डळ च (CBDT) नव ऄध यक ष क द र य प र यक ष कर म डळ (CBDT) य च य ऄध यक षपद प रम द च द र म द य च न मण क करण य त अल अह. णनवडण क अय क त म हण न णनय क त झ ल ल य स श ल च द र य च य ज ग वर ह णनवड करण य त अल अह. प रम द च द र म द ह 1982 स लच य ब चच भ रत य महस ल स व ऄणधक र अह त. क द र य प र यक ष कर म डळ (CBDT) :- ह म डळ भ रत त प र यक ष करणवषयक ध रण अणण णनय जन स ठ अवश यक ऄसल ल म णहत प रद न करत. CBDT ह क द र य महस ल म डळ ऄणधणनयम-1963 च य ऄ तगसत फद. 1 ज न व र 1964 प स न क यसरत ऄसल ल एक व ध णनक प र णधकरण अह. UNच य व यवस थ पन ध रण णवभ ग मध य सह य यक मह सणचव पद वर च द रम ल र मन थन य च णनय क त स य क त र ष ट रस घ च मह सणचव ऄ ट णनय ग य ट रस य न भ रत च च द रम ल र मन थन य च व यवस थ पन णनय जन, ध रण अणण प लन णवभ ग च क ट र लर, सह य यक मह सणचव (क यसक रम णनय जन, णवत त अणण ऄथस कल प) पद णनवड क ल अह. य पद वर ऄसल ल ईर ग व च बट न त च बटसणसएतस य च पद वर ल क यसक ळ स प ष ट त य त ऄसल य न ह णनवड करण य त अल अह. ऄथसतज ञ र मन थन य न णवत त अणण ऄथस कल प, व यवस थ पन अणण म णहत त त रज ञ न य क ष त र श स ब णधत अ तरर ष ट र य प तळ वरच स म र 40 वष च ऄन भव अह. स य क त र ष ट रस घ कड न समर थथत ऄसल ल य IPSAS (आ टरन शनल पणब लक स क टर ऄक उ ठटग स ट डर ड स) अणण Umoja (य न यट ड न शन स ए टरप र आझ ररस स ल हनग स ल य शन) य क यसक रम च य ऄ मलबज वण मध य ह य न प ढ क र घ तल ह त. स प दक : मन हर प ट ल 5

10 स य क त र ष ट रस घ (UN) 1945 स ल UN सनद (UNO च य स थ पन च दस तऐवज) प रभ व य उन फदन क 24 ऑक ट बर 1945 र ज स य क त र ष ट रस घ (UN) ऄणस त व त अल. य ल स य क त र ष ट रस घ स रक ष पररषद च (UNSC) 5 क यमस वर प सदस य - च न, फ र न स, रणशय, णब रटन अणण ऄम ररक - अणण आतर सदस य न म न यत फदल. स थ पन च य व ळ स य क त र ष ट रस घ च 51 सदस य र ष ट र ह त ; ह स ख य अत 193 आतक अह. स य क त र ष ट रस घ (UN) ह अ तरर ष ट र य सहक य सल प र स हन द ण र एक अ तरश सक य स स थ अह. स य क त र ष ट रस घ च म ख य लय म नह टन (न य य कस शहर, ऄम ररक ) य थ अह. स य क त र ष ट रस घ च सव सत म ख य ऄणधक र पद मह सणचव ह ऄस न वतसम न त ह पद प त सग ज ऄ ट णनय ग ट रस य च य कड अह. स य क त र ष ट रस घ च य 5 ऄणधक त भ ष अह त, य म हणज - ऄरब, च न, आ ग रज, फ र च, रणशयन, स प णनश. स य क त र ष ट रस घ च सह प रम ख स त भ :- UN मह सभ (General Assembly) UN स रक ष पररषद (Security Council) UN अर थथक अणण स म णजक पररषद (Economic and Social Council - ECOSOC) UN सणचव लय UN अ तरर ष ट र य न य य लय (International Court of Justice) अणण UN णवश वस त पररषद (United Nations Trusteeship Council) (1994 स ल प स न णनणष क रय अह ). स य क त र ष ट रस घ च य प रण ल मध य सम णवष ट ऄसल ल य स स थ :- ज गणतक ब क सम ह ज गणतक अर ग य स घटन (WHO) द वल डस ड प र ग र म स य क त र ष ट रस घ णशक षण, व ज ञ णनक अणण स स क त क स घटन (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization UNESCO) स य क त र ष ट रस घ ब ल णनध (United Nations Children's Fund UNICEF) स घटन च य ईफ ष ट मध य अ तरर ष ट र य श तत अणण स रक ष र खण, म नव हक क ल प र स हन द ण, स म णजक अणण अर थथक णवक स च व द ध करण, पय सवरण च स रक षण अणण द ष क ळ, न सर थगक अपत त, अणण सशस त र स घषस ऄश य घटन मध य म नवत व द मदत प रद न करण य ब ब च सम व श अह. स प दक : मन हर प ट ल 6

11 स श ल च द र : नव णनवडण क अय क त क द र य प र यक ष कर म डळ च (CBDT) ऄध यक ष स श ल च द र य च णनवडण क अय क तपद णनय क त करण य त अल अह. य णनय क त सह णनवडण क अय ग त अत स न ल ऄर र ह म ख य णनवडण क अय क त तर ऄश क लर व ह स अणण च द र ह य च सहक र अय क त अह त. म ज म ख य णनवडण क अय क त ओ. प. र वत ह णनव त त झ ल य न तर स न ल ऄर र ह म ख य णनवडण क अय क त झ ल. भ रत य णनवडण क अय ग (ECI) :- ह एक स व यत त व णनम-न य णयक स स थ अह. अय ग च स थ पन 25 ज न व र 1950 र ज झ ल. अय ग मध य एक म ख य णनवडण क अय क त अणण द न णनवडण क अय क त ऄसत त. अय ग वर र ष ट रपत व ईपर ष ट रपत तस च स सद च ल कसभ अणण र ज यसभ तस च र ज य च य णवध नसभ णनवडण क घ ण य च जब बद र ऄसत. णनवडण क अय क त ह भ रत य णनवडण क अय ग च सदस य अह त, ज य न र ष ट र य व र ज य प तळ वर णनवडण क घ ण य च ऄणधक र अह त. प व अय ग एक सदस य ऄसल ल म डळ ह त, पर त 1989 स ल न तर द न ऄणतररक त णनवडण क अय क त पद णनम सण करण य त अल. आणजप तच र ष ट रपत ऄल-णसस : अफफ रक स घ च नव ऄध यक ष आणजप तच र ष ट रपत ऄब द ल त त ह ऄल-णसस य च अफफ रक स घ च (African Union) ऄध यक ष म हण न णनवड करण य त अल अह. आणथय णपय च र जध न ऄड स ऄब ब प र पडल ल य अफफ रक स घ च य व र थषक णशखर पररषद त सम ह च य सवस सदस य द श च य प रणतणनध कड न ऄल-स स य च णनवड करण य त अल अह. रव ड च र ष ट रपत प ल क ग म य च य ऄध यक ष पद च एक वष सच क यसक ळ प णस ह त अह. य च य न तर ऄब द ल त त ह ऄल-णसस ह पदभ र स व क रत ल. अफफ रक स घ (African Union):- ह अफफ रक ख ड च य 55 द श च सम व श ऄसल ल एक स घ अह. अफफ रक च य सव ग ण णवक स स ठ द श न एकत र अणण य च य ई श न ह व य सप ठ तय र करण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 7

12 फदन क 26 म 2001 र ज य सम ह च स थ पन करण य त अल अणण य च य क मक ज ल दणक षण अफफ रक मध य फदन क 9 ज ल 2002 र ज स र व त झ ल. य च म ख य लय आणथय णपय च र जध न ऄड स ऄब ब य थ अह. य च म ख य ई सव म हण न 25 म य त रख ल अफफ रक फदन प ळल ज त. फदनकर ग प त : प ज ब र ज य च नव प ल स मह णनद शक फदन क 7 ब र व र 2019 र ज 1987 स लच य ब चच IPS ऄणधक र फदनकर ग प त य न प ज ब प ल स णवभ ग च मह णनद शक म हण न पद च भ र स भ ळल अह. ग प त य च णनय क त स र श ऄर र य च य ज ग करण य त अल अह. स र श ऄर र य न स व णच क स व णनव त त घ तल अह. प रम ख य र प य द श न ज अन ग एद य न र व ह न झ एल च र ष ट रपत म हण न म न यत फदल फदन क 4 ब र व र 2019 र ज ऄम ररक च य प ठ प ठ अत अठ य र प य द श न र व ह न झ एल द श च ऄ तररम र ष ट रपत म हण न णवर ध पक षन त ज अन ग एद (उ स ज अन ग व ड ) य न म न यत फदल. ह द श म हणज - णब रटन, फ र न स, स प न, प त सग ल, स व डन, ड न म कस, ऑणस ट रय अणण जमसन. य द श न र व ह न झ एल त नव न णनवडण क लढवण य कररत दब व ट कल अह. र व ह न झ एल च वतसम न र ष ट रपत णनक लस मद र य च य वर र व ह न झ एल च ऄथसव यवस थ नष ट क ल य च अर प तस च द श त न श ह पद धत न च लवत अह त ऄस अर प करण य त अल अह. प श वसभ म :- म 2018 मध य र व ह न झ एल च य र ष ट रपत पद णनक लस मद र य च प न ह एकद सह वष स ठ णनवड झ ल. म त र य च ह णनवड ऄव ध अह, ऄस द श च य स सद न ठरणवल. य न तर णवर ध पक षन त ज अन ग व ड य न स वत:ल द श च र ष ट रपत घ णषत क ल. य म ळ द श त ऄणस थरत च व त वरण तय र झ ल अह. य न तर ऄम ररक च र ष ट रपत ड न ल ड ट रम प य न णवर ध पक षन त ज अन ग व ड य न दणक षण ऄम ररक च य र व ह न झ एल य द श च ऄ तररम र ष ट रपत म हण न अपल म न यत फदल. र व ह न झ एल मध ल म ड र य च सत त ईलथव न ल वण य च ऄम ररक च य प रयत न म ळ फदन क 23 ज न व र 2019 र ज र व ह न झ एल च वतसम न र ष ट रपत णनक लस म ड र य न ऄम ररक श र जन णतक स ब ध त डण य त य त ऄसल य च घ षण क ल. स प दक : मन हर प ट ल 8

13 र व ह न झ एल ह दणक षण ऄम ररक ख ड च य ईत तर भ ग तल एक द श अह. क र क स ह द श च र जध न व सव सत म ठ शहर अह. य द श च र ष ट र य भ ष स प णनश अह. र व ह न झ एलन ब णलर व हर ह र ष ट र य चलन अह. ऊष क म र श क ल : क द र य ऄन व षण णवभ ग (CBI) य च नव स च लक र ज व नयन च ब : UPSC य च नव सदस य र ज व नयन च ब य न फदन क 1 ब र व र 2019 र ज क द र य ल कस व अय ग च सदस य म हण न पद च अणण ग पन यत च शपथ घ तल. त णमळन ड स वग समध ल भ रत य प रश सक य स व मध ल ऄणधक र ऄसल ल च ब य न अपल य 35 वष ह न ऄणधकच य क रफकद च य क ळ त क द र सरक र अणण त णमळन ड सरक रमध य ऄन क महत त व च य पद वर क म क ल अह. वररष ठ IPS ऄणधक र ऊष क म र श क ल य च क द र य ऄन व षण णवभ ग (Central Bureau of Investigation -CBI) य प ल स तप स स स थ च य स च लकपद णनय क त करण य त अल अह. ऊष क म र श क ल ह 1983 स लच य IPS ब चच ऄणधक र अह त. फदल ल णवश ष प ल स अस थ पन ऄणधणनयम-1946 ऄन वय ह णनय क त द न वष च य क ल वध स ठ करण य त अल अह. क द र य ऄन व षण णवभ ग (CBI) :- ह भ रत च प रम ख तप स स स थ अह. क द र य क र थमक, स वसजणनक तक र र अणण णनव त त व तन म त र लय च य ऄणधक र क ष त र मध य ह स स थ क यस करत. य च स थ पन सन 1963 मध य झ ल. क द र य ल कस व अय ग (UPSC):- भ रत सरक रच क द र य ल कस व अय ग (UPSC) य च स थ पन 1 ऑक ट बर 1926 र ज झ ल. ह भ रत च क द र य णनवड स स थ अह. अय ग मध य एक ऄध यक ष अणण दह सदस य ऄसत त. य च णनय क त भ रत च र ष ट रपत य च य कड न क ल ज त. UPSC च य ऄध यक ष पद च णनय क त भ रत च य स णवध न त ल कलम 316 च य ईपख ड (1) ऄन वय क ल ज त. ह स स थ ऄणखल भ रत य स व तस च क द र य स व च य गट 'ऄ' व गट 'ब' कमसच ऱय च य णनवड कररत जब बद र अह. ह अय ग कमसच र, ल क तक र र अणण णनव सहभत त म त र लय च य ऄख य र त कमसच र व प रणशक षण णवभ ग च य ऄ तगसत क यस करत. स प दक : मन हर प ट ल 9

14 ल फ टन ट जनरल र ज व च प र : NCCच नव मह स च लक ल फ टन ट जनरल र ज व च प र य च फदन क 31 ज न व र 2019 र ज र ष ट र य णवद य थ स न (NCC) य च य मह स च लक पद न मण क करण य त अल अह. ल फ टन ट जनरल च प र य न ऑपर शन ह सयन (अस म) य मध य प यदळ च य त कड च न त व क ल ह त. त प व मण प रमध य प वस कम डमध य त कड च प रम ख द ख ल ह त. त ज न 2016 प स न मद र स र णजम टच कनसल द ख ल अह त. ल फ टन ट जनरल च प र त णत रक कमसच र ऄणधक र ऄभ य सक रम च पदव धर अह त. य न NDA खडकव सल, न शनल णड न स य णनर व हर थसट (च न) अणण न शनल णड न स क ल ज (नव फदल ल ) य थ णशक षण घ तल अह. ज न व र 2018 मध य य च य प रणतणष ठत स व स ठ य न ऄणतणवणशष ट स व पदक द उन ग रणवण य त अल. र ष ट र य णवद य थ स न (National Cadet Corps -NCC) ह द श तल य तर ण णपढ ल णशस तबद ध व र ष ट र य न गररक व च य क ष त र त प र स हन द ण र लष कर, न दल अणण हव इ दल य च एक णतह र स व स घटन अह. NCC च 1948 स ल स थ पन करण य त अल अणण य च नव फदल ल त म ख य लय अह. णनव त त न य. ड. क. ज न: BCCIच पणहल ल कप ल सव च च न य य लय कड न भ रत य फक रक ट णनय मक म डळ (BCCI) य च पणहल ल कप ल (Ombudsman) म हण न णनव त त न य यम त ड. क. ज न य च णनय क त करण य त अल अह. क णवथ करण क यसक रम त मणहल णवषय क ल ल य अक ष प हस वक तव य प रकरण ह र ददक प डय़ अणण ल क श र ह ल य च य णवर द धच य य णचक च य स न वण त BCCI वर ल कप ल णनय क त कर व ऄश म गण करण य त अल ह त. भ रत य फक रक ट णनय मक म डळ स दभ सत तक र र च य णनव रण च जब बद र नव य ल कप ल कड ऄसण र अह. भ रत य फक रक ट णनय मक म डळ (BCCI) य च त णमळन ड स स यट न दण क यद य च य ऄ तगसत णडस बर 1928 मध य स थ पन करण य त अल. य च म ख य लय मह र ष ट र च य म बइमध य अह. स प दक : मन हर प ट ल 10

15 फदप क पद क णच म णम च य ऄध यक षपद णनवड म बइ शहर च स स क णतक ओळख म हण न ओळखल य ज ण ऱय म बइ ऄ क डम ऑ म हर व हग आम जच य (म णम) ऄध यक षपद ऄणभन त र फदप क पद क णच णनवड करण य त अल अह. तर य प व ऄणभन त अणमर ख न य च पत न फकरण र व ह म णम च ऄध यक ष ह त. य न तर अत फदप क य पद च जब बद र प र प डण र अह. फकरण र व सध य णतच य अग म णचत रपट मध य व यस त ऄसल य म ळ णतल ऄध यक ष पद च र ज न म द य व ल गल. फकरणच य र ज न म य म ळ क ह फदवस प व म बइ ऄ क डम ऑ म हर व हग आम जच य सदस य म डळ च ब ठक प र पडल. तस च य ब ठक मध य ऄध यक षपद स ठ च य ईम दव र स ठ व ठटग करण य त अल. य मध य फदप क सव सणधक मत णमळव न णवजय झ ल. फदप क च य पद णनवड झ ल य न तर फकरणन णतल श भ च ह फदल य अह त. स प दक : मन हर प ट ल 11

16 ४. प रस क र र ष ट रपत च य हस त वषस 2014, 2015, 2016 स ठ ट ग र प रस क र च णवतरण भ रत च र ष ट रपत र म न थ क हवद य न वषस 2014, वषस 2015 अणण वषस 2016 स ठ स स क णतक सल ख य स ठ च य ट ग र प रस क र च व टप क ल. णवज य च न व प ढ लप रम ण अह त वषस 2014 स ठ - र जक म र हसघणजत हसग (मण प र नतसक) वषस 2015 स ठ - ब ग ल द शच य नट ह स स क णतक स स थ वषस 2016 स ठ - र म व णज स त र (णशल पक र) प रस क र णवषय :- दरवष फदल ज ण र स स क णतक सल ख य स ठ च ट ग र प रस क र (Tagore Award for Cultural Harmony) भ रत सरक रत 2012 स ल प स न द ण य च स र करण य त अल. रहवद रन थ ट ग र य च य क य च तस च ब ग ल स स क त स ब ध कल च प रच र करण य स व यक त ल व स स थ ल ह प रस क र फदल ज त. एक क ट र पय र ख रक कम, सन म नणचन ह अणण प रम णपत र तस च एक प र प ररक हस तकल च वस त ऄस य प रस क र च स वर प अह. स द नच य ऄब द ल ऄझ झ म हमत य न म र टटन एनलस म नव णधक र प ररत णषक णजन र व ह मध य 15 ब र व र 2019 र ज एक क यसक रम त स य क त र ष ट रस घ णनव सणसत ईच च य क त (UNHCR) कड न ऄब द ल ऄझ झ म हमत य स द नच य णनव सणसत ल प रणतणष ठत म र टटन एनलस म नव णधक र प ररत णषक द उन सन म णनत करण य त अल अह. णस व झल डच य म र टटन एनलस ई ड शन कड न य व र थषक प रस क र स ठ णवज य च णनवड क ल ज त. ऄब द ल ऄझ झ म हमत य व यक त ल ऑस ट र णलय च य ह त य ण य स म न स ब ट वर न ऄटक क ल ग ल. प च वष ह न ऄणधक क ळ त र गव स भ गल ल य ऄब द ल म हमतन अपल य स बतच य णनव सणसत च क ळज घ तल ल अह अणण य च य हक क स ठ एक वक ल म हण न लढ द ख ल फदल अह. स प दक : मन हर प ट ल 12

17 य व ळ प रथमच एक व यक त ल ह प रस क र द ण य त अल अह, ज य न णनव सणसत च य समस य न जग प ढ म डल अणण ज स वत स द ध म नव णधक र च य ईल ल घन च बळ ठरल ल अह त. म हमत य न 2015 स ल णनव सणसत ह दज स प रद न करण य त अल ह त, पर त य न क ण य ह द श मध य स थ न फदल नसल य न 2013 स ल प स न प प अ न य णगन च य म न स ब ट वर त ऄटक त अह त. स य क त र ष ट रस घ णनव सणसत ईच च य क त (UNHCR):- स य क त र ष ट रस घ णनव सणसत ईच च य क त (United Nations High Commissioner for Refugees -UNHCR) ह स य क त र ष ट रस घ च क यसक रम अह, ज णनव सणसत, जबरदस त न णवस थ णपत सम ज अणण द श च न गररक नसल ल य ल क न स रक षण द ण य स ठ अणण य च य स व णच क प र य वतसन स ठ ककव णतसऱय च द श त प नवसन स ठ सह य य करण य स ब ध य अह. य स घटन च स थ पन 1950 स ल करण य त अल अणण य च म ख य लय णजन र व ह (णस व झल ड) य शहर त अह. BAFTA 2019: र म णचत रपट न सव क ष ट णचत रपट च प रस क र हजकल ल डनमध य प र पडल ल य णब रट श ऄ क डम ऑ फ ल म ऄ ड ट णलणर व हजन अर टसस (BAFTA) कड न फदल य ज ण य स 72 व य व र थषक प रस क र णवतरण स हळ य त णब रट श णचत रपटस ष ट तल य सव क ष ट क मणगर च प रस क र द उन सन म न करण य त अल अह. द वर ट य णचत रपट न णवणवध श र ण त स त प रस क र हजकल त, तर र म णचत रपट ल सव क ष ट णचत रपट सह अणख त न प रस क र प र प त झ ल त. प रस क र णवज त र म णचत रपट न सव क ष ट णचत रपट, आ ग रज भ ष त नसल ल सव क ष ट णचत रपट, सव क ष ट णसन म ट ग र अणण सव क ष ट फदग दशसक (ऄल स क य र न) ह च र सव च च प रस क र प र प त क ल अह त. सव क ष ट ऄणभन त र ओणलणर व हय क ल मन (द वर ट) सव क ष ट ऄणभन त र म मल क (ब ह णमयन र पस ड ) ईल ल खन य णब ररटश णचत रपट: द वर ट सव क ष ट ऄ णनम ट ड णचत रपट: स प यडर-म न: आनट द स प यडर-र व हसस EE र आहझग स ट र ऄव डस: ल ट णशय र इट BAFTA ल श प: थ ल म श नम कर स प दक : मन हर प ट ल 13

18 फदप म हत ल ऄक दम ऑ क न णडयन णसन म कड न ज वनग रव प रस क र णमळ ल भ रत य व श ऄसल ल य क न ड च य णचत रपट फदग दशसक फदप म हत य न ऄक ड म ऑ क न णडयन णसन म ऄ ड ट णलर व ह जन य स घटन कड न ज वनग रव प रस क र ज ह र करण य त अल अह. फदप म हत य य न फदग दर थशत क ल ल य " यर", "ऄथस" अणण "व टर" णचत रपट स ठ ओळखल य ज त त. प रस क र णवषय क न णडयन स क र न ऄव डस दरवष ऄक ड म ऑ क न णडयन णसन म ऄ ड ट णलर व ह जन य स घटन कड न क न णडय इ णचत रपट, आ ग रज भ ष मध ल म णलक अणण णडणजटल णमड य प र डक शन य क ष त र मध य ई क ष टत क मणगर च ग रव करण य कररत फदल ज त त स ल स ठ 42 कल क र न स ग त न टक ऄक दम प रस क र ज ह र क द र सरक रच कल क ष त र त ल सव च च म नल ज ण र 2017 स ल स ठ च स ग त न टक ऄक दम प रस क र ज ह र करण य त अल अह त. य द 42 कल क र न स ग त न टक ऄक दम प रस क र न ग रवण य त अल अह. 6 ब र व र ल र ष ट रपत र म न थ क हवद य च य हस त एक सम र भ त ह प रस क र फदल ग ल त. स ग त क ष त र त ऄकर, न य अणण र गभ म क ष त र त प र य क नउ, प र प ररक, ल ककल अणण अफदव स स ग त श र ण मध य दह, पर र ममग अर टससमध य द न कल क र न (णवजय वम स अणण स ध य प र च ) ह सन म न फदल ग ल अह. मह र ष ट र र ज य च प रणसद ध न ट यल खक ऄणभर म भडकमकर, न ट य फदग दशसक स न ल श नब ग, ल ककल ऄभ य सक ड. प रक श ख डग अणण ज य ष ठ न य गण स ध य प र च य न स ग त न टक ऄक दम प रस क र ज ह र झ ल अह त. प रस क र णवषय :- स ग त न टक ऄक दम प रस क र ह प रस क र कल क ष त र त स ग त न टक ऄक दम य सरक र स स थ त द ण य त य ण र प रस क र अह. कल क ष त र त ल कल व त न द ण य त य ण र ह एक सव च च भ रत य सन म न अह स ल य प रस क र च स थ पन झ ल. स ग त, न य, ऄणभनय आतर प र पररक सम ह न य, अफदव स न य, स ग त, ऄणभनय व कठप तळ य क ष त र त ल य गद न स ठ फदल ज ण र ह प रस क र अह. य प रस क र च स वर प 1 लक ष र पय र ख, एक म नपत र, एक श ल व एक त म रपत र ऄस अह. ईदय न म ख कल व त प क क ह न णशष यव त त फदल ज त. स प दक : मन हर प ट ल 14

19 र ष ट र य जल प रस क र 2018 सव क ष ट र ज य - मह र ष ट र सव क ष ट णजल ह (भ जल प नर ज ज वन) - ऄहमदनगर सव क ष ट णजल ह (नद प नर थ न) - ल त र (ण त य स थ न - वध स) सव क ष ट णजल ह (जलस त र त प नर ज ज वन) - ब ड सव क ष ट ग र मप च यत - मह द,स ल प र णजल ह ६१ व ग र म प रस क र २०१९:- सव क ष ट ग ण :- This is America (ग यक :- 'च आणल डश ग णम बन '( ड.ज ड न ल ड ग ल र व हर ) र क डस ऑ द आऄर- This is America ( च आणल डश ग णम बन ) सव क ष ट स ल पर रमन स:- Where do you think you are going?'(ग यक :- ल ड ग ग ) सव क ष ट ग र प पर रमन स':- Shallow (ग यक:-ब र डल क पर व ल ड ग ग ) सव क ष ट नव फदत कल क र- ड अ णलप ऄल बम ऑ द आऄर- ग ल डन ऄर व हसस (क स मसग र र व स) सव क ष ट र प ऄल बम- आन व शन ऑ प र यर व हस (क ड ब ) सव क ष ट र प स ग- ग र डस ल न (ड र क ) ग र म प रस क र :- ह स ग त क ष त र त ल ऑस कर म नल ज त. स र व त:- १९५९ स र व त स य प रस क र न ग र म न प रस क र ऄस स ब धल ज त ऄम ररक त ल न शनल ऄक डम र ररक रड ग अर टसस अणण स यन स य स स थ त ह प रस क र फदल ज त पणहल ग र म प रस क र णवतरण स हळ ४ म १९५९ र ज ऄम ररक च य ल स ए ज ल स अणण न य य कस य शहर मध य एक च व ळ झ ल ह त. त र व ह प स न दरवष ग र म प रस क र स हळ य च अय जन क ल ज त अह त. अत पय त सव सणधक ३१ व ळ ग र म प रस क र ज अ जस स ल ट (आ ग ल ड )य न हजकल. स प दक : मन हर प ट ल 15

20 ग र म प रस क र प र प त भ रत य व यक त :- १) प ड त रव श कर (१९६७,१९७२,२००१), २) झ क र ह स न (१९९१) ३) ट.एच.णवनय करम(१९९१), ४) णवश व म हन भट ट(१९९४), ५) ए अर रहम न(२००८), ६) एच श र धर, ७) प ए द पक, ८) ररक क ज, ९) न ल व सव न, १०) स द प द स (२०१७) २०१८ च ६० व ग र म प रस क र २९ ज न व र २०१८ र ज प रद न करण य त अल.य स हळ य त ऄम ररक ग यक,स ग तक र प टर ज न हन सड झ(ब र न म सस) य न ६ प रस क र णमळ ल तर र प स ग त कल व त क.ल मरन प च प रस क र पटक वल. ध र व पट ल य न य च य स व स ठ णब रटनमध य श ह सन म न प र प त भ रत य व श ऄसल ल य ध र व पट ल य न णब रटनमध य व स तव य स ऄसल ल य हहद सम ज च य णवक स स ठ अणण स म णजक सम कलन स ठ य न फदल ल य स व णच क स व च सन म न करण य स ठ श ह सन म न प र प त झ ल अह. बककघहम प ल समध य एक सम र भ त ध र व पट ल य न णप रन स णवणलयम य च य हस त OBE (ऑडसर ऑ द णब ररटश एम प यर) ह श ह सन म न द ण य त अल अह. 35 वष य पट ल म लमत त, फकरक ळ मस अणण णवम णहतस ब ध स भ ळण र एक व य वस णयक अह त. त णसट हहदस न टवकस य न व च एक न -न स स थ च लवत अह त. य न स म णजक अर ग य, णशक षण, ग हणनम सण, अर ग य व कल य ण ऄश य णवषय श ज ळल ल य ऄन क स वसजणनक स स थ मध य जब बद य स स भ ळल ल य अह त. प य ष ग यल य न क न सट प ररत णषक णमळ ल श श वत उज स ईप यय जन च य फदश न फदल ल य य गद न स ठ र ल व म त र णपय ष ग यल य न प नणसल र व ह णनय णवद य प ठ त क न सट प ररत णषक न प रस क त क ल ग ल अह. प नणसल र व ह णनय णवद य प ठ च य क ल नमन स टर र एनज प णलस कड न ह प रस क र फदल ग ल. स प दक : मन हर प ट ल 16

21 उज स ध रण णवषय च समज त णवस त र त करण य त अणण क र त घडणवण य स व यक त न ह प रस क र फदल ज त. णपय ष ग यल य न अ तरर ष ट र य स र य त (ISA) ल ह णनध फदल. म ज उज स म त र ग यल य च य न त व त द श त ल ईवसररत अणण द गसम भ ग त जवळप स 18,000 ग व च णवद य त करण क ल ग ल ह त. य न उज स क ष त र त व य पक स ध रण क ल य अणण जग त ल सव सत म ठ एलइड फदव य च णवतरण क यसक रम र बवल. प तप रध न म द न द. क ररय कड न स उल श तत प रस क र दणक षण क ररय च य द ऱय वर ऄसल ल य प तप रध न म द न अज द. क ररय च य शणहद न श रद ध जल व णहल. य न तर य न द. क ररय च र ष ट र ध यक ष म न-ज -आन य च भ ट घ तल. य भ ट व ळ म द य न स उल श त प रस क र द उन ग रवण य त अल. स उल श त प रस क र 1990 प स न द ण य त य त अह. य अध स य क त र ष ट र च म ज मह सणचव क ऄन न न, जमसन च न सलर ए ज ल मक ल य न य प रस क र न ग रवण य त अल अह. य प रस क र स ठ जगभर त न 1300 न व च य णश रस अल य ह य. प रस क र णनवड सणमत न य मध न 150 ईम दव र णनवडल ग ल. य मध न म द च न व 'द पर क ट क णन डड ट र द 2018 स उल प स प र इज' णनवडल ग ल. ड. फदव य कन सड य न न दरल डच प रणतणष ठत फ य चर र न चर 2019 प रस क र ज ह र ऄश क णवद य प ठ च य पय सवरण-णवषयक ऄभ य स च सह य यक प र ध य पक ड. फदव य कन सड य न ऄन य द घ स बत प रणतणष ठत फ य चर र न चर 2019 प रस क र ज ह र झ ल अह. न ड अब र (ब र झ ल) अणण ऑणलणर व हएर स ज म न (रव ड ) य न द ख ल ह प रस क र फदल ज ण र अह. ह प रस क र न दरल डमध य 3 म 2019 र ज एक स हळ य त फदल ज ण र अह. श कस अणण ऑणलर व ह ररडल सम द र क सव च य श श वत म स म र स ठ य न क ल ल य ईल ल खन य क म स ठ ह प रस क र प र प त झ ल अह. स प दक : मन हर प ट ल 17

22 ड. कन सड य न आनणसजन फ श य य च य प रकल प च य म ध यम त न भ रत च य क र म डल तट जवळ ह ण य स श कस च य ऄव जव म स म र ल अळ घ लण य त यश णमळवल. प रस क र णवषय :- फ य चर र न चर प रस क र वन य प र ण -वनस पत प रज त च स रक षण करण य स ठ क ल ल य ईल ल खन य क य स ठ न दरल डच य सरक रकड न फदल ज ण र एक प रणतणष ठत अ तरर ष ट र य प रस क र अह. प रस क र स बत 50,000 य र (जवळप स लक ष र पय ) एवढ बक ष स च रक कम णवज य ल फदल ज त. स प दक : मन हर प ट ल 18

23 ५. र ज य प ण य त MCCIA-GIZ म णहत अणण नवकल पन स णवध कक ष (IIFC) य च ईद घ टन फदन क 15 ब र व र 2019 र ज प ण (मह र ष ट र) शहर त MCCIA-GIZ - म णहत अणण नवकल पन स णवध कक ष (Information and Innovation Facilitation Cell -IIFC) य च ईद घ टन करण य त अल. आ ड -जमसन MSME नवकल पन प रकल प च य ऄ तगसत मर ठ व णणज य, ईद य ग अणण क ष मह स घ (Mahratta Chamber of Commerce, Industries and Agriculture - MCCIA) अणण जमसन स स यट र आ टरन शनल क -ऑपर शन (GIZ) य स घटन न स य क तपण तय र क ल ल य य णवभ ग च य म ध यम त न स क ष म, लघ अणण मध यम ईद य ग न पतप रवठ करण य स ठ एक व य सप ठ ईपलब ध कर न द ण य त अल अह. MCCIA कड न यन न स र MSME वन स ट प स ल य शन र MSME यन न स य श षसक ख ल अय णजत करण य त अल ल य एक सम र भ त णवणवध ब क न प रस त त क ल ल य सवस प रक रच य MSME ऊण ई प दन च ल भ घ ण य स ठ एक ग तव य म हण न क म करण य स य णवभ ग च ईद घ टन करण य त अल. ग ल य 8 दशक प क ष ज स त क ळ प स न प ण क ष त र च य औद य णगक अणण अर थथक णवक स ल च लन द ण य मध य MCCIAन महत त वप णस भ णमक बज वल ल अह. ईबर स र करण र नव न ब ट स व मह नगर मध य क ब स व द ण र ईबर लवकरच म बइत ब ट स व स र करण र अह. ह ब ट स व ग टव ऑ आ णडय प स न १९ फकम द र ऄसल ल य म डव ज ट पय त द ण य त य ण र ऄस न म बइत ल सव सत जलद ब टस व ऄसण र अह. ग टव ऑ आ णडय त म डव ज ट ह ऄ तर १९ फकम अह. रस य न ह ऄ तर क प यल स ड त न त स ल गत त. तर जह ज न ग ल य स त च ऄ तर एक त स त क पल ज त. ईबरच द व अह क नव ईबर ब ट ह ऄ तर क त २० णमणनट त क प ल. य ब टच क षमत ६-८ प रव स ऄस ल. भ रत त ल ह पणहल ईबर ब ट स व ठरण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 19

24 क मग र स ठ स रक ष ध रण अणण र मह र ष ट र ह पणहल र ज य क म च य रठक ण स रणक षत अणण अर ग यद य व त वरण तय र र व ह व य स ठ क मग र व ईद य जकत णवभ ग अणण अर ग य स च लन लय च य वत न क मग र स ठ प रक व त वरण णनम सण करण य स ठ च ध रण तय र करण य च णनणश चत करण य त अल अह. क मग र स ठ ऄश प रक रच ध रण अणण र मह र ष ट र ह पणहल र ज य ठरल ऄसल य च म णहत क मग रम त र स भ ज प ट ल-णनल ग कर य न फदल. स प दक : मन हर प ट ल 20

25 ६. र ष ट र य क रळमध ल 'आक पररपथ: पठनमणथट ट -गव -व ग म न-थ क कड पयसटन प रकल प क द र य पयसटन म त र लय च य स वद श दशसन य जन च य ऄ तगसत क रळ र ज य त 'आक पररपथ च णवक स: पठनमणथट ट गव व ग म न - थ क कड य प रकल प च ब धक म प णस करण य त अल अह. क द र य पयसटन म त र क. ज. ऄल न स य च य हस त फदन क 17 ब र व र 2019 र ज एक क यसक रम त व गम न य थ य प रकल प च ईद घ टन करण य त अल अह. णडस बर 2015 मध य ह प रकल प म ज र करण य त अल क ट र पय खचस ऄसल ल य य प रकल प च य ऄ तगसत करण य त अल ल य प रम ख क य मध य व ग म न य थ पयसटन प कस, कद मणनत य थ स स क णतक क द र, प र म द (आद क क ) य थ ल ग हट, रस त, च लण य च ट र ल, प आन र व ह ल र स ट य थ र न श ल टर, थ क कड, क णमल, म णझय र धरण, प नस ट क अणण कक क धरण य च सम व श अह. य जन णवषय :- भ रत सरक रच य पयसटन म त र लय न द श त पयसटन ल च लन द ण य स ठ प रस द (Pilgrimage Rejuvenation and Spiritual Augmentation Drive -PRASAD) अणण स वद श दशसन य जन सन मध य स र क ल. द श त णवषय अध ररत पयसटन पररपथ (circuit) प रकल प णवकणसत करण य च य ई श न स वद श दशसन य जन स र क ल ग ल अह. य य जन च य ऄ तगसत णवक स स ठ अत पय त 15 पयसटन पररपथ च ओळख पटणवण य त अल ल अह. त अह त - ब द ध ष ट पररपथ, इश न य पररपथ, त थ क र पररपथ, स गरफकन र पररपथ, णहम लय पररपथ, क ष ण पररपथ, व ळव ट पररपथ, पय सवरण पररपथ, वन यज वन पररपथ, अफदव स पररपथ, ग र म ण पररपथ, स पररपथ, अध य ण मक पररपथ, र म यण पररपथ अणण व रस पररपथ. अत पय त म त र लय न 30 र ज य अणण क द रश णसत प रद श मध ल 77 प रकल प स ठ क ट र पय च य णनध ल म ज र फदल ल अह. स प दक : मन हर प ट ल 21

26 "व द भ रत एक सप र स" ह द श च पणहल ऄधस ऄणत जलद र लग ड स व त व द भ रत एक सप र स (उ स 'ट र न 18') ह भ रत च प रथम ऄधस-ऄणत जलद र लग ड प तप रध न नर द र म द य न फदन क 15 ब र व र 2019 र ज नव फदल ल र ल व स थ नक वर न ध वज फकत क ल अह. द श तच बनल ल मध यम जलदगत च ह र लग ड नव फदल ल -क नप र-ऄल ह ब द-व र णस य म ग सवर ध वण र. व द भ रत एक सप र सच कम ल व ग 160 फकल म टरपय त अह. ह ग ड नव फदल ल -व र णस दरम य नच 755 फकल म टरच ऄ तर 8 त स त प र कर ल अणण स मव र, ग र व र वगळत आतर सवस फदवश ध व ल. ऄणनव स भ रत य णवव ह न दण णवध यक-2019 य ल म णत रम डळ च म ज र क द र य म णत रम डळ न ऄणनव स भ रत य (NRI) णवव ह न दण णवध यक-2019 य ल म ज र फदल अह. भ रत य न गररक च, णवश षत: णस त रय च, ऄणनव स भ रत य पत /पत न कड न श षण र खण य स ठ ऄणधक जब बद र अणण स रक षण प रद न करण र ह णवध यक अह. य णवध यक न भ रत त तस च परद श त भ रत य णमशन अणण द त व स त भ रत य व यक त श ऄणनव स भ रत य च य झ ल ल य णवव ह च न दण करण य ब बत ऄसल ल य क यद श र क यसच कट त द र स त क ल ज ण र अह. य न स र प सप टस ऄणधणनयम-1967 य मध य अवश यक बदल क ल ज त ल अणण ग न ह प रफक रय स णहत य मध य ऄन च द-86A द खल क ल ज ण र स ल पय त क द र च य अफदव स स ठ च य कल य णक र य जन स र ठ वण य स म ज र ऄन स णचत जम त च य (अफदव स ) णवक स स ठ त र क यसक रम च य ऄ तगसत वतसम न त च लण य स ईप-य जन प ढ ह स र ठ वण य स अर थथक व यवह र म णत रम डळ सणमत न (CCEA) अपल म ज र फदल अह. य य जन स ठ 1 एणप रल 2017 त 31 म चस 2020 य क ल वध त क ट र पय च तरत द करण य त अल अह. य य जन च 10 क ट ह न ऄणधक अफदव स न यद ह इल. स प दक : मन हर प ट ल 22

27 प र ऄ ड प स ट म रट रक णशष यव त त, अश रम श ळ, म ल -म ल च वसणतग ह, व यवस णयक प रणशक षण, द खर ख अणण म ल य कन, अफदव स मह सव, अफदव स स श धन, म णहत अणण जन णशक षण, ऄन स णचत जम त च य कल य ण स ठ क यसरत स वय स व स घटन न मदत, णवश षत कमक वत अफदव स गट च णवक स, फकरक ळ लघ वन-ईपज स ठ MSP, अफदव स ईप-य जन स ठ र ज य न णवश ष क द र य सह य य य य जन प रस त व न स र प ढ ह स र र हण र. भ वन श वर य थ प चव अ तरर ष ट र य धरण स रणक षतत पररषद अय णजत ओणडश च य भ वन श वर शहर त अ तरर ष ट र य धरण स रणक षतत पररषद-2019 भरणवण य त अल अह. फदन क 13 अणण 14 ब र व र 2019 र ज च लण य स य क यसक रम च अय जन ज गणतक ब क कड न समर थथत धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) य च य ऄ तगसत भ रत सरक र, ओणडश सरक र अणण ज गणतक ब क य न स य क तपण क ल अह. ह एक व र थषक क यसक रम अह. य क यसक रम त ऄ मलबज वण करण य स स स थ अणण अघ ड च य श क षणणक स स थ य च य सहक य सन DRIP ऄ तगसत य ण य स र ज य सह सवस भ गध रक न एक व य सप ठ प रद न करण य स ठ ह पररषद अह. धरण च य स रणक षतत श स ब णधत सवस प ल वर णवच र करण अणण य स दभ सत सव त तम ईप यय जन करण ह य क यसक रम च ई श अह. क यसरत ऄसल ल 5264 म ठ धरण अणण ब धक म च ल ऄसल ल य 437 म ठ य धरण सह भ रत ज गणतक प तळ वर च न अणण ऄम र क न तर म ठ य धरण च य स ख य ब बत णतसऱय क रम क च द श अह. य धरण च 283 ऄब ज घन म टर (BCM) एवढ प ण स ठव न ठ वण य च क षमत अह. म ठ य धरण प क स म र 80% धरण च ब धक म 25 वष ह न ऄणधक ज न अह. स म र 209 धरण 100 वष ह न ऄणधक ज न अह त. धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) य जन 1990च य दशक त धरण च प नवसन करण य स ठ ज गणतक ब क न धरण स रणक षतत प नवससन प रकल प स र क ल ह त. य च य प श वसभ म वर भ रत सरक रच य जलस त र त, नद णवक स अणण ग ग प नर थ न म त र लय न 2012 स ल धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) र बणवण य स स र व त क ल, ज य मध य 6 वष च य क ल वध स ठ 2100 क ट र पय च अर थथक तरत द करण य त अल ह त. सध य झ रख ड, कन सटक, क रळ, मध यप रद श, ओणडश, त णमळन ड अणण ईत तर ख ड य स त र ज य मध ल 198 म ठ य धरण च प नवसन क ल ज त अह. अत य य जन च द न वष स ठ णवस त र क ल ग ल अह. तस च सवस DRIP धरण स ठ अण ब ण क त य जन (EAP) तय र क ल ज त अह. स प दक : मन हर प ट ल 23

28 पय सवरण म त र लय च "आ णडय - स प यरह हडग क ल यम ट स ल य शन स" श षसक ख ल म णहत प णस तक क द र य पय सवरण, वन व हव म न बदल म त र लय न "आ णडय - स प यरह हडग क ल यम ट स ल य शन स" य श षसक ख ल एक म णहत प णस तक प रक णशत क ल अह, ज य त हव म न तल य बदल श लढ द ण य स ठ अणण पय सवरण श ज ळव न घ ण य स ठ भ रत त च लल ल य क य च न द करण य त अल अह. य त भ रत न णवणवध क ष त र मध य पय सवरण श ऄन क ल ऄसल ल य मह वप णस क त च ईल ल ख क ल अह. य न स र भ रत सरक रन हव म न बदल श लढ द ण य स ठ क ल ल य क त तस च भणवष य स ठ अपल तय र दशसणवल ल अह. ग ल य च र वष त र ज य अणण र ष ट र य प तळ वर णवणवध हररत णवक स स ब ध प ढ क र घ तल ग ल त. इ-म णबणलट, हररत व हत क, ऄक षय उज स, कचर व यवस थ पन, वन करण, प ण आ. स रख य णवणवध क ष त र मध य ऄन क नव न ध रण अणण ईपक रम द ख ल र बवल ज त अह त. हव म न बदल णवषयक र ष ट र य क त य जन (NAPCC), हव म न बदल णवषयक र ष ट र य ऄन क लन णनध (NAFCC), हव म न बदल क त क यसक रम (CCAP) अणण हव म न बदल णवषयक र ज य क त य जन (SAPCC) ऄस प ढ क र भ रत सरक रकड न घ तल ग ल अह त स ल पय त 175 णगग व ट ऄक षय उज स णनर थमत च मह व क क ष ई ष ट, स म टस शहर, णवद य त व हन, उज स क यसक षमत प ढ क र, एणप रल 2020 पय त भ रत स ट ज IV (BS-5) वर न थ ट BS-6 य ई सजसन म नक च ऄवल ब आ य द प ढ क र घ ण य त अल अह त. अज भ रत च ऄक षय उज च क षमत 74 णगग व टप क ष ज स त अह, ज य त स रउज च व ट स म र 25 णगग व ट आतक अह स लच य अकड व र च य त लन त भ रत मध ल वन करण ख ल ऄसल ल क ष त र 1 टक क य न व ढल अह. ईज ल य जन मध न 320 दशलक ष ह न ऄणधक LED फदव य च णवतरण क ल ग ल अणण ईज वल य जन मध न द ररद र यर ष ख ल ल मणहल न 63 दशलक ष ह न ऄणधक घर मध य स वय प क च ग स फदल ग ल अह. भ रत य न दल स ठ 111 NUH ह ल क टर खर द करण य स ठ स रक षण म त र लय च आच पत र भ रत य न दल स ठ 111 न र व हल य रटणलट ह ल क टर (NUH) खर द करण य स ठ स रक षण म त र लय न फदन क 12 ब र व र 2019 र ज आच पत र (Expression of Interest) ज ह र क ल अह. ऑडसर प णस करण य स ठ भ रत च स भ व य ध रण मक भ ग द र अणण परद श स रक षण क पन य च णनवड करण य च य ई श न ह आच पत र तय र करण य त अल अह. स प दक : मन हर प ट ल 24

29 खर द क ल ज ण र न र व हल य रटणलट ह ल क टर (NUH) सध य स व त ऄसल ल य च तक ह ल क टर च ज ग घ ण र. स रक षण ऄणधग रहण पररषद कड न (DAC) य णवषय परव नग प र प त झ ल अह. त त रज ञ न च हस त तरण कर न भ रत य ध रण मक भ ग द र कड न 111 प क 95 ह णलक टर भ रत तच तय र क ल ज त ल. ड र ब ब न नक भ म तप स न क ह भ रत मधल ऄणधक त आणमग र शन क द र बनल प फकस त न द श तल य कत सरप र स णहब ग र र ल भ ट द ण य स ठ ज ण य स भ रत य न गररक स ठ म हण न क द र सरक रन ड र ब ब न नक भ म तप स न क य ल ऄणधक त आणमग र शन क द र बनणवल. य रठक ण व ध प रव स च य क गदपत र सह सवस वग सतल प रव स द श ब ह र अणण द श त म गसक रमण कर शकत त. तस च क यद य च य प रभ व ऄ मलबज वण स ठ सरक रन म ख य आणमग र शन ऄणधक र च न गर प र णधकरण म हण न न मण क क ल अह. फदन क 26 न र व ह बर 2018 र ज ईपर ष ट रपत व य कय य न यड य न ग र द सप र णजल य त ल म न ग व त एक क यसक रम त ड र ब ब न नक-कत सरप र स णहब म र थगक य च भ णमप जन क ल ह त. तर 28 न र व ह बरल प फकस त न प तप रध न आम र न ख न य न प फकस त न च य ब ज न च र फकल म टरच म गस तय र करण य स ठ क णश ल ठ वल ह त. क र क ष त र त त त य स वच शक त ह मणहल सरप च च पररषद प र पडल फदन क 12 ब र व र 2019 र ज प तप रध न नर द र म द य च य हस त हररय ण र ज य तल य क र क ष त र शहर त स वच शक त 2019 य मणहल सरप च च य पररषद च ईद घ टन करण य त अल. स वच शक त य र ष ट र य क यसक रम त, स वच भ रत ऄणभय न त ग र म ण मणहल न बज वल ल न त वप णस भ णमक य वर लक ष क फद रत करण य त अल अह. द शभर तल य मणहल सरप च अणण प च य क यसक रम ल ईपणस थत ह य. भ रत सरक रच य प य जल अणण स वच त म त र लय न हररय ण सरक रच य सहक य सन य क यसक रम च अय जन क ल. स वच भ रत ऄणभय न च य ऄ तगसत ग र म ण भ ग त ऄवल णबल ल य ईत तम प रथ य व ळ प रदशसन स म डण य त अल य. य प रस ग स वच शक त प ररत णषक च णवतरण करण य त अल. णशव य स वच स दर श च लय प रदशसन ह भरणवण य त अल. तस च हररय ण तल य णवणवध णवक स प रकल प च ईद घ टन अणण भ णमप जन द ख ल करण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 25

30 हहद मह स गर त अय णजत कटल स एक सप र स 2019 य स गर सर व च स गत हहद मह स गर त अय णजत करण य त अल ल य कटल स एक सप र स 2019 य बह र ष ट र य स गर सर व त भ रत य न दल च INS णत रक द ह जह ज सहभ ग झ ल ह त. अफफ रक मध ल णजब त न दल तळ वर य सर व च स गत झ ल. ह स गर सर व 27 ज न व र त 6 ब र व र य क ल वध त च लवल ग ल. ह सर व द न ट य त करण य त अल. 27 ज न व र त 2 ब र व र य क ल वध त कम ड प स ट एक सरस आज (CPX) 3 ब र व र त 5 ब र व र य क ल वध त यनल ट र यल एक सरस आज (FTX) य सर व त ऄन क प वस अफफ रक मध ल द श, ऄम ररक, भ रत अणण न दरल ड य द श मध ल न दल, तटरक षक दल अणण मर न प ल स कमसच र तस च अ तरर ष ट र य सम द र स घटन (IMO), क ब आ ड म र ट आम स (CMF) अणण य र णपयन न र व हल स स (EUNAVFOR) य न स य क तपण भ ग घ तल ह त. प र द णशक स रक ष ल प र स हन द ण य स ठ अणण पणश चम हहद मह स गर त ऄव ध क य र खण य स ठ म णहत च अद नप रद न करण य ब बत लष कर दल मध य समन वय र खण ह य सर व च ई श य ह त. र ष ट र य क मध न अय ग य च स थ पन करण य स म ज र ग य अणण ग व श य च य स वधसन, स रक षण अणण णवक स स ठ द श त र ष ट र य क मध न अय ग य च स थ पन करण य च य प रस त व ल क द र य म त र म डळ च य ब ठक त म ज र द ण य त अल अह. ह अय ग पश व द यक, प र ण श स त र, क ष णवद य प ठ तस च ककव क द र/र ज य सरक रच य स श धन स स थ अणण णवभ ग य च य समन वय न अपल क म करण र. र ष ट र य क मध न अय ग स थ पन क ल य स द श तल य ग पश धन च णवक स, स वधसन अणण स रक षण ल च लन णमळण र अह, य चबर बर द श व ण च णवक स अणण स वधसन तस च स फद रय खत, ब य ग स आ य द क ष त र त णवक स स ध य करण य स मदत ह इल. पश धन च णवक स झ ल य म ळ मणहल तस च ट य व मध यम श तकऱय न य च ल भ णमळण र. ग य च य कल य ण स ठ तय र करण य त अल ल य क यद य च य य ग य ऄ मलबज वण च ख तरजम य म ळ क ल ज उ शकण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 26

31 जलप यग ड य थ कलकत त ईच च न य य लय च पररपथ प ठ स थ पन करण य स म ज र क द र य म णत रम डळ न जलप यग ड य थ कलकत त ईच च न य य लय च पररपथ प ठ (Circuit Bench) स थ पन करण य स म ज र फदल अह. य प ठ च य ऄणधक रक ष त र त द र थजहलग, कल मप ग, जलप यग ड अणण क च णबह र य च र णजल य च सम व श ऄसण र अह. भ रत य ईच च न य य लय:- भ रत च य र ज यघटन त नम द कलम क र. 214 ऄन वय प र य क घटकर ज य ल एक ईच च न य य लय ऄस ल ककव एक ककव द न र ज य स ठ णमळ न एक ईच च न य य लय ऄस ल ऄश तरत द करण य त अल ल अह. सध य द श त 25 ईच च न य य लय (नव य अ ध रप रद श ईच च न य य लय म ळ ) क यसरत अह त. य णशव य प र य क र ज य मध य णवभ ग य प तळ वर ख डप ठ णनम सण करण य त अल अह त. मह र ष ट रच ईच च न य य लय म बइ य थ ऄस न य च मह र ष ट र त पणज (ग व ), न गप र, और ग ब द ऄश य त न रठक ण त न ख डप ठ अह त. ईच च न य य लय त एक म ख य न य य ध श अणण र ष ट रपत च य अद श न स र ठरणवण य त अल ल स ख य न स र आतर न य य णधश ऄसत त. ईच च न य य लय तल य सव च च न य य णधश च न मण क करण य च ऄणधक र भ रत च य र ष ट रपत ल अह. र ष ट र य ऄन न त त रज ञ न, ईद य जकत अणण व यवस थ पन स स थ णवध यक य ल म ज र र ष ट र य ऄन न त त रज ञ न,ईद य जकत अणण व यवस थ पन स स थ णवध यक 2019 स सद त चच स ठ म डण य स क द र य म णत रम डळ न म ज र फदल अह. हररय ण र ज य तल य क डल य थ ल र ष ट र य ऄन न त त रज ञ न, ईद य जकत अणण व यवस थ पन स स थ अणण त णमळन ड र ज य तल य त ज व र य थ ल भ रत य ऄन न प रफक रय त त रज ञ न स स थ ल र ष ट र य मह व ऄसल ल स स थ ह दज स बह ल करण य स ठ ह णवध यक तय र करण य त अल अह. र ष ट र य मह व ऄसल ल स स थ (Institute of National Importance) ह भ रत त फदल ज ण र ऄस एक दज स ज भ रत य स सद य क यद य र प रम ख स वसजणनक ईच च णशक षण स स थ न फदल ज उ शकत. द श त/र ज य त ज य स स थ णवणशष ट क ष त र त ऄ य त क शल क मग र च णवक स करण य मध य प रम ख भ णमक बज वत ऄसत त ऄश य स स थ न ह दज स फदल ज त. ह दज स प र प त करण य स स स थ न भ रत सरक रकड न णवश ष म न यत अणण णनध प र प त ह त. स प दक : मन हर प ट ल 27

32 णसन म ट ग र ऄणधणनयम-1952 य मध य द र स त करण य स म ज र स सद त चच स ठ णसन म ट ग र (द र स त ) णवध यक म डण य स ठ च य म णहत व प रस रण म त र लय च य प रस त व ल क द र य म त र म डळ न म ज र फदल अह स लच य णसन म ट ग र क यद य त द र स त करण य स ठ ह णवध यक तय र करण य त अल अह. णचत रपट क ष त र त ऄनणधक त णनर थमत व णवक र ल (प यरस ) अळ घ लण य च य ई श न ऄनणधक त क मर र र क र मडग करण अणण णचत रपट च ब क यद प रत तय र करण ऱय स ठ द ड मक तरत द य त करण य त अल अह. ऄन य ठळक व णशष ट य ऄनणधक त र क र मडगल प रणतब ध करण य स ठ कलम क र. 6AA ह नव तरत द करण य त अल अह. कलम क र. 7 मध य द र स त - णनयम भ ग क ल य स 3 वष सपय त त र गव स ककव 10 लक ष र पय पय त द ड ककव द न ह ऄश णशक ष च तरत द अह. य प रस त णवत स ध रण म ळ, णचत रपट ईद य ग च महस ल व ढ ल, र जग र णनर थमत ल च लन णमळ ल अणण ऄनणधक त णवक र ल अळ बस ल. आ णडय ग ट जवळ र ष ट र य य द ध स म रक ईभ रण य त अल नव फदल ल त आ णडय ग ट च य पररसर त द श तल पणहल र ष ट र य य द ध स म रक (National War Memorial) ईभ रण य त अल अह. फदन क 25 ब र व र 2019 र ज प तप रध न नर द र म द य च य हस त ह रठक ण द श ल समर थपत क ल ज ण र अह. द श ल स व त त र य णमळ ल य प स न त क रग ल य द ध अणण य न तरच य चकमक मध य द श स ठ प र ण च अह त फदल ल य 26,000 स णनक न श रद ध जल व हण य स ठ ह स म रक ईभ रण य त अल अह. स म र 500 क ट र पय खच सन ह प रकल प प णस करण य त अल अह. क नप रमध य 1984 स लच य श ख णवर ध द गल प रकरण ईत तरप रद श सरक रन SITच स थ पन क ल 1984 स ल त क ल न प तप रध न आ फदर ग ध य च य ह य न तर क नप रमध य झ ल ल य श ख णवर ध द गल च य पररणस थत च च कश करण य स ठ ईत तरप रद श र ज य सरक रन एक णवश ष तप स पथक (SIT) य च स थ पन क ल अह. स प दक : मन हर प ट ल 28

33 च र सदस य ऄसल ल य य पथक च न त व र ज य च णनव त त प ल स मह णनद शक ऄत ल य च य कड फदल ग ल अह. आतर सदस य मध य स व णनव त त णजल ह न य य ध श स भ षच द र ऄग रव ल अणण णनव त त ऄणतररक त णनद शक य ग श वर क ष ण श र व स तव य च सम व श अह. ह पथक 6 मणहन य च य अत अपल ऄहव ल स दर करण र अह स ल फदव गत प तप रध न आ फदर ग ध य च य ह य न तर फदल ल त ईसळल ल य श खणवर ध द गल त 2733 जण च म य झ ल ह त. य च तप स करण य कररत, ज न व र 2018 मध य य प रकरण सव च च न य य लय न र ज य ल णवश ष तप स पथक (SIT) स थ पन करण य च अद श फदल ह त. प श वसभ म :- 31 ऑक ट बर 1984 र ज स वणसम फदर त लष कर क रव इ क ल य न द न ऄ गरक षक कड न त क ल न प तप रध न आ फदर ग ध य च ह य झ ल. य न तर ईसळल ल य द गल त ऄन क च बळ ग ल स ल य प रकरण च य च कश स ठ एक अय ग च णनय क त क ल ग ल. णशव य च कश य स ठ अठ सणम य च ह स थ पन करण य त अल ह त. य न तर तप स च य णवणवध ट य त णवणवध सणम य णनय क त क ल य ग ल य. ऄख र स णडस बर 2018 मध य फदल ल ईच च न य य लय न क ग र स न त सज जन क म र य ल 1984 श ख णवर ध द गल प रकरण त जन मठ प च णशक ष स न वल. र ष ट र य ग ग नद णवध यक-2018 भ रत सरक रन र ष ट र य ग ग नद (प नर ज ज वन, स रक षण व व यवस थ पन) णवध यक-2018 य च मस द ज ह र क ल अह. णवध यक च ठळक व णशष ट य क द र सरक रच सशस त र दल म हण न नव ग ग प र ट क शन क स (ग ग स रक ष दल) य च रचन करण. ग ग प र ट क शन क सल क यद य न वय ग न ह द खल करण य च ककव ऄटक करण य च तस च य व यक त स जवळच य प ल स ठ ण य वर न ण य च ऄणधक र फदल ज ण र. प रस त णवत क यद य च य ऄ तगसत ऄणधक त ऄसल ल य ऄणधक र र द खल क ल ल य तक र र च य अध र वर न य य लय प रफक रय च लणवण र.क यद य च ऄ मलबज वण करण य स ठ अणण 2500 फकल म टरच य नद च य प त र च स रक षण करण य स ठ र ष ट र य ग ग पररषद अणण र ष ट र य ग ग प नर ज ज वन प र णधकरण ऄश य स स थ च स थ पन क ल ज ण र. ग ग नद च प नर ज ज वन, स रक षण व व यवस थ पन णवषयक र ष ट र य पररषद (र ष ट र य ग ग पररषद) य न धरण, ट कड वर ल ज गलत ड, जलणवद य त प रकल प अद प रकल प म ळ अणण जवळप सच य क ष त र त ह ण य स क म च नद च य प रव ह वर ह ण र पररण म ज ण न घ ण य स ठ सव क षण करण य ब बतच ऄणधक र द ण य स ठ णवणशष ट तरत द च सम व श अह. नद ल प रद णषत करण य न तस च प रव ह ल ऄडथळ अणण र ब धक म करण य न अणण व यवस णयक पद धत न म स म र करण य न त न वष सपय तच त र गव स अणण प च लक ष र पय च द ड ठ ठ वण य स ब ध णशक ष च तरत द अह. स प दक : मन हर प ट ल 29

34 KCC ऄ तगसत अर थथक सम व शन स ठ श तकय न एकत र अणण य स ठ क द र सरक रच म ह म फदन क 4 ब र व र 2019 र ज भ रत सरक रच य क ष म त र लय न फकस न क र णडट क डस (KCC) ऄ तगसत अर थथक सम व शन स ठ श तकय न एकत र अणण य स ठ एक म ह म स र करण य च णनणसय घ तल अह. प र म ख य न पश प लक श तकर अणण मणच म र न भ डवल ईपलब ध कर न द ण य च य ई श न पतप रवठ व ढणवण य स ठ KCC य जन च णवस त र करण य त अल अह. र ज य सरक र च य सहक य सन णवत त य स स थ र म णहम च ऄ मलबज वण क ल ज इल. णवत त य स व णवभ ग कड न य स ब णधत म गसदशसक ज ह र करण य त अल अह त. फकस न क र णडट क डस (KCC) य जन च ई श एक च णखडक ख ल ऄल पक ल न क ष -कज स ठ श तकय न लवणचक ऄस अणण स लभत न ब ककग व यवस थ कड न प र स अणण व ळ वर अर थथक सह य य प रद न करण ह अह. द शभर त स म र स त क ट सफक रय फकस न क र णडट क डस (KCC) अह त अणण य म ळ क ष पत व ढणवण य त मदत झ ल अह. य च ऄन न स रक ष व ढणवण य स अणण श तकय च य ई पन न त व ढ ह ण य स मदत ह ण र. क रळ: औषध च य ककमत वर लक ष ठ वण र क द र स थ पन करण र पणहल र ज य क रळ र ज य सरक रन औषध ककमत णनय त रण अद श (DPCO) ऄ तगसत ऄ य वश यक औषध अणण व द यक य ईपकरण य च य ककमत ब बत ऄसल ल य क यद य च ईल ल घन झ ल य स य च श ध घ ण य च य द ष ट न ककमत स णनय त रण व स श धन श ख (Price monitoring and research unit -PMRU) य च स थ पन क ल अह अणण ऄस क द र स थ पन करण र त द श तल पणहल र ज य ठरल अह. भ रत सरक रच य र ष ट र य औषधणनर थमत ककमत प र णधकरण (National Pharmaceutical Pricing Authority -NPPA) य स स थ न र ज य अणण क द रश णसत प रद श कररत ऄश प रण ल प रस त णवत क ल य च य प च वष ह न ऄणधक क ळ न तर ह प उल ईचलल ग ल अह. श ख च य क मक ज स ठ क द र सरक रकड न मदत णमळणवण य स ठ स स थ म हण न न दण क ल ग ल अह. र ज य अर ग य सणचव य स स थ च य स रचन त ऄध यक ष ऄसत ल अणण औषध णनय त रक (ड रग स क ट र लर) ह सदस य सणचव ऄसत ल. र ज य सरक रच प रणतणनध, ख जग औषधणनर थमत क पन य च प रणतणनध अणण ग र हक च य हक क स ठ लढण र प रणतणनध य स स थ च सदस य ऄसत ल. स रक षण प रणतफक रय द त न य य च सम व श अह. य णशव य औषध णनय त रक च य ऄध यक षत ख ल स स थ च क यसक र सणमत द ख ल ऄस ल. स प दक : मन हर प ट ल 30

35 ल ह य थ प रद श तल पणहल च ल ख णवद य प ठ ईघडण य त अल फदन क 3 ब र व र 2019 र ज प तप रध न नर द र म द य च य हस त जम म व क श म र र ज य तल य ल ख प रद श त ल ह य थ एक ण 12,000 क ट र पय च य णवणवध णवक स प रकल प च ईद घ टन तस च ब धक म ल स र व त करण य स ठ क णश ल ठ वण य त अल अह. ईद घ टन झ ल ल प रकल प - ल ख णवद य प ठ (ल ह, क रणगल, न ब र, झ स क र, द र स अणण ख ल स य थ ल मह णवद य लय च सम व श) द त ग ग व जवळ 9 म ग व ट द ह जलणवद य त प रकल प 220 KV श र नगर-ऄल स त ग-द र स-क रणगल-ल ह प र षण प रण ल क णश ल ठ वण य त अल ल प रकल प - ल ह णवम नतळ वर ल टर थमनल आम रत णबल सप र-मन ल -ल ह र ल म गस य व यणतररक त, र ज य च य फकश तव ड य शहर त ऄणखल भ रत य व द यक य श स त र स स थ (AIIMS) अणण 624 म ग व ट फकर जलणवद य त प रकल प च य ब धक म स ठ क णश ल ठ वण य त अल अह. पणश चम ब ग लमध ल ऄ द ल-म ल द अणण ख न -स णथय य 294 फकल म टरच य र ल व च णवद य त करण प तप रध न नर द र म द फदन क 2 ब र व र 2019 र ज पणश चम ब ग ल र ज य त ल द ग सप र शहर ल भ ट फदल. य द ऱय दरम य न ऄ द ल-स णथय -पक र-म ल द अणण ख न -स णथय य एक ण 294 फकल म टर ल ब च य र ल व णवद य त करण पर टट य च र ष ट र पसण करण य त अल. य णवद य त करण म ळ क ळस, खड अणण दगड च य णचप य च व हत क ईत तर अणण इश न य भ रत त करण सहज शक य ह ण र अह. य णशव य, 20 फकल म टर ल ब च णहजल -न र यणगड रस त र ष ट र ल ऄपसण करण य त अल. भ रत य र ल व :- भ रत य र ल व ह भ रत च सरक र-णनय णत रत स वसजणनक र ल व स व अह. भ रत य र ल व जग त ल सव त म ठ य र ल व स व प क एक अह. ह जग तल सव त म ठ व य वस णयक स स थ अह. भ रत सरक रच य क द र य र ल व ख य त ल णवभ ग ऄस र ल व णवभ ग ह भ रत त ल स प णस र ल व ज ळ य च णनय जन करत. र ल व ख य च क मक ज क णबन ट दज सच र ल व म त र प हत त व र ल व णवभ ग च णनय जन र ल व म डळ करत. स प दक : मन हर प ट ल 31

36 भ रत त ल र ल व स व च अर भ सन 1853 मध य झ ल. सन 1947 पय त भ रत त 42 र ल व क पन य ह य. सन 1951 मध य य सवस स स थ च र ष ट र य करण कर न एक स स थ बनवण य त अल. भ रत य र ल व ल ब पल ल य च य व ईपनगर य ऄश द न ह प रक रच य स व च लवत. भ रत त पणहल र ल व ग ड 22 णडस बर 1951 र ज र डक मध य ब धक म स णह य च य वहन स ठ च लवण य त अल. य न तर 22 एणप रल 1853 र ज भ रत त पणहल प रव स र ल व ग ड ब र ब दर, म बइ त ठ ण ऄश 34 फकल म टर ऄ तर ध वल. स णहब, हसध अणण स लत न ऄश न व ऄसल ल य त न व च य आ णजन न य ग ड ल ख चल ह त स ल झ ल ल य र ष ट र य करण न तर, सह र ल व णवभ ग मध य (झ न) य च णवभ गण करण य त अल. य न स र ह दर ब दच णनझ म र ल व, ग व ल ह रच हसफदय र ल व अणण घ लप र र ल व य च णमळ न 'मध य र ल' ऄस णवभ ग बनवल. 'ब म ब बर ड ऄ ण ड स ट रल आ णडय र ल व ', स र ष ट र र ल व, र जप त न र ल व अणण जयप र र ल व य न एकत र कर न 'पणश चम र ल व ' णवभ ग बनवण य त अल. ईत तर र ल व ह 'इस टनस प ज ब र ल व ' व ज धप र र ल व, णबक न र र ल व य न णमळ न बनवण य त अल. ऄवध, अस म, णतरह त य र ल व क पन य च य एकत र करण त न इश न य र ल व (ईत तर-प वस र ल) स थ पन झ ल. 'प वस र ल'मध य ब ग ल-न गप र र ल व अणण 'इस ट आ णडय र ल व क पन ' य च सम व श ह त. अज व यवस थ पन स ठ भ रत य र ल व च 16 णवभ ग करण य त अल अह त. क लक त म ट र च म लक हक क व स च लन भ रत य र ल व कड ऄसल तर द ख ल ह म ट र स व क ण य ह प रभ ग मध य य त न ह. स च लन च य द ष ट न य र ल व स णवभ ग य र ल व च दज स फदल ग ल अह. IEAच 'द फ य चर ऑ र ल' ऄहव ल अ तरर ष ट र य उज स स स थ (IEA) कड न 'द फ य चर ऑ र ल ऑपच सणनट ज र एनज ' श षसक ख ल एक ऄहव ल प रणसद ध करण य त अल अह. ऄहव ल न स र, भ रत स रख य णवकसनश ल अणण ईदय न म ख ऄथसव यवस थ त ल व ढत ई पन न अणण ल कस ख य गणतश लत च त व र म गण कर त अह. ब धक म अणण णनय जनच य सध य णवणवध ट य मध य ऄसल ल य प रकल प च य अध र वर, र ल व णवषय च य प य भ त स णवध मध ल ज गणतक व र थषक ग तवण क 2050 स ल पय त $330 ऄब ज एवढ व ढण य च ऄ द ज अह. ठळक ब ब ज गणतक र ल व णवषय च य क य मध य भ रत च 40% व ट अह अणण 2050 स ल पय त आ धन मध य $64 ऄब जच बचत ह इल. स प दक : मन हर प ट ल 32

37 प य भ त स णवध मध य झ ल ल य ग तवण क म ळ आ धन वर ह ण य स खच सत 2050 स ल पय त स म र $450 ऄब जच बचत ह ण र. य च क ल वध त भ रत आ धन वर ल खच सत $64 ऄब जच बचत कर शकत स ल ज गणतक चळवळ सध य च य प तळ प क ष 2.7 पट ऄणधक ऄस ल. अज बह त क र ल व च ज ळ भ रत, च न, जप न, य र प, ईत तर ऄम ररक अणण रणशय य द श मध य अह त, तर म ट र अणण ल आट र लच ज ळ जग त ल बह त क म ठ य शहर मध य क यसरत अह त. य क ष त र मध य प र पररक र ल व मध न 90% ज गणतक प रव स प रव स करत त, य त भ रत (39%) अघ ड वर अह. भ रत न तर च न (27%), जप न (11%) अणण य र प य स घ (9%) य च क रम ल गत अह त. ज गणतक प तळ वर स ध रणत त न चत थ श प र पररक प रव स र ल व व ज व परत अणण ईवसररत ड झलवर ऄवल ब न अह त. द ड य थ र ष ट र य म ठ स य ग रह स म रक च र ष ट र पसण मह म ग ध ज च य प ण यणतथ णनणमत त, ग जर त र ज य च य नवस र णजल य त द ड ग व त र ष ट र य म ठ स य ग रह स म रक य आम रत च ईद घ टन करण य त अल अह. य रठक ण य न 1930 स ल क ल ल य ऐणतह णसक द ड य त र च द श य स क रण य त अल अह. य थ मह म ग ध अणण य च य प ठ प ठ च लण र 80 स य ग रय च प तळ अह त. य थ 24-कथ च णभणत तणचत र द ख ल अह त, ज णवणवध क यसक रम अणण कथ दशसणवत स ल आ ग रज न ल दल ल य णमठ वर ल कर णवर ध त य न द ड य त र मध य प रणतणनणध व क ल स ल य न आ ग रज णवर द ध भ रत ड अ द लन च ल क ल. ल कप ल श ध सणमत ऄध यक ष :- न य. र जन प रक श द स इ सदस य :- सख र म हसह य दव(न य यम त ) ऄर धत भट ट च यस(म ज एसब अय ऄध यक ष ) रणज त क म र (स व णनव त त अयएएस ऄणधक र ) लणलत क. पन वर (म.ग जर त प णलस प रम ख) शब ब र ह स न एस.ख डव ल (न य य ध श) ए. स यसप रक श(प रस र भ रत च ऄध यक ष) ए. एस. फकरण क म र (आस र च म ज प रम ख ) स प दक : मन हर प ट ल 33

38 स व म न थन अय ग ल ग करण र फदल ल ह पणहल र ज य क जर व ल सरक रन श तकऱय स ठ स व म न थन अय ग च य णश रश ल ग करण य च णनणसय घ तल अह. अत फदल ल मध य श तकऱय न स व म न थन अय ग च य णश रश न स र हम भ व णमळण र अह. फदल ल च म ख यम त र ऄरहवद क जर व ल य न स वत ह घ षण क ल अह. क जर व ल य न अज (त.06) ऄणधक त णर टवट कर न ह म णहत फदल अह. स व म न थन अय ग च य ऄहव ल न स र, श तकऱय न अत हम भ व णमळ ल. फदल ल र ज य त श तकऱय च स ख य जवळप स आतक ट ऄसल तर ह णनणसय म त र म ठ ऄसल य च ब लल ज त अह. य र ज य त एक ण त एकर एवढ श त अह. य सवस श तकऱय न अत फदल स णमळ ल व ई प दन व ढ ल ऄश शक यत ववसण य त य त अह. भ रत य म द र क ऄणधणनयम-1899 य मध य द र स त करण य स र ष ट रपत च स मत भ रत च र ष ट रपत र म न थ क हवद य न भ रत य म द र क ऄणधणनयम-1899 य मध य प रस त णवत द र स त करण य स अपल स मत फदल अणण य स ब ध णवध यक वर स व क षर क ल अह. प रस त णवत द र स त म ळ म द र क श ल क अक रण य स ब ध च य त रण तकस स गत अणण स स गत करण य स ठ अणण कर च कव ग र ल अळ घ लण य स ठ मदत ह ण र. क यद य मध ल ह द र स त णवत त ऄणधणनयम-2019 य च एक भ ग म हण न स दर करण य त अल ह त अणण स सद कड न म ज र क ल ग ल. एक आन स म टवर (म हणज समभ ग, IPO/FPO आ.) एक च स स थ र एक च ज ग णसक य ररट ज म क ट आन स म र टसवर ल म द र क श ल क (stamp duty) ग ळ करण य स र ज य न सक षम करण य स ठ क यद श र अणण स स थ मक य त रण तय र करण ह य द र स त च ई श अह. EESL य च नव स पर-एफ णसयन ट व त न क लन क यसक रम उज स क यसक षमत स व मय सफदत (EESL) कड न फदल ल च य BSES य क पन च य क यसक ष त र तल य रणहव स अणण स स थ मक ग र हक स ठ नव ऄ य णधक-क यसक षम व त न क लन क यसक रम (Super-Efficient Air Conditioning program) य च श भ र भ करण य त अल अह. य क यसक रम च य ऄ तगसत णवक र क ल य ज ण य स ऄ य णधक-क यसक षम ऄश य व त न क लक य त रण (Air Conditioners) सध य ब ज र त ईपलब ध ऄसल ल य 3-स ट र व त न क लक य त रण च य स प दक : मन हर प ट ल 34

39 (ISEER 3.8) त लन त 40 टक क य ह न ऄणधक क यसक षम अह अणण महत त व च म हणज य च ककमत द ख ल कम परवडण य ज ग अह. य व यणतररक त, य ईपक रम म ळ द न ह उज स स स थ मध य परस पर स ब ध प रस थ णपत कर न दणक षण अणण पणश चम फदल ल तल य सव च च व ज म गण त 22 म ग व ट (MW) न घट करण य स मदत ह इल. क यसक रम च स वर प:- EESL अणण BSES य द न ईपक रम न 12 मणहन य स ठ प र य णगक तत त व वर ऄ य णधक- क यसक षम व त न क लन क यसक रम च ऄ मलबज वण करण य स ठ कर र क ल ल अह, ज य र BSES र जध न प वर णलणमट ड (BRPL) म गण अणण स थ णनक णवपणन व ढणवण य स तस च सध य स व द त ऄसल ल य य च य क ष त र मध य उज स-क यसक षम त त रज ञ न स प र स हन द ण य स ठ मदत करण र. य त न दणक षण अणण पणश चम फदल ल मध ल स म र 25 लक ष ग र हक न स म व न घ तल ज इल. उज स क यसक षमत स व मय सफदत (EESL) स त र त, प रवठ, तक र र च व यवस थ पन अणण णनर करण तस च ई प दन स ठ व र ट ईत तरद णय व च प तसत य स ब णधत सवस क य करण र अह. क यसक रम ल अणशय इ णवक स ब क (ADB) कड न अवश यक कजस प रवठ क ल ज त अह. तर, स य क त र ष ट रस घ पय सवरण (UNEP) क यसक रम ल त णत रक सह य य प रद न कर त अह. क यसक रम स ठ उज स क यसक षमत स व मय सफदत (EESL) 150 क ट र पय च भ डवल ईभ रण र अह. क यसक रम स ठ ल गण य स ग तवण क मध य ग ल बल एणन वर म न ट णसणलट (GEF) कड न द ख ल ऄ शत णवत तप रवठ क ल ज ण र अह. ग ल बल एणन वर म न ट णसणलट (GEF) ह ज गणतक पय सवरण-णवषयक समस य च णनर करण करण य स ठ 1992 स ल झ ल ल य ररय प थ व णशखर पररषद दरम य न स थ पन करण य त अल ल एक स वत त र णवत त य य त रण अह. द श, अ तरर ष ट र य स स थ, स म णजक स स थ अणण ख सग क ष त र ऄस 183 सदस य GEFच अ तरर ष ट र य भ ग द र अह त. उज स क यसक षमत स व मय सफदत (Energy Efficiency Services Limited -EESL) ह भ रत सरक रच य व ज म त र लय च य ऄ तगसत ऄसल ल य NTPC णलणमट ड, प वर यन न स क प र शन, र रल आल णक ट रफ क शन क प र शन अणण प वरग र ड य च र र ष ट र य स वसजणनक क ष त र त ल ईपक रम च एक स य क त ईपक रम अह. ह जग तल सव सत म ठ स वसजणनक उज स स व क पन अह. उज स क यसक षमत स ब णधत प रकल प न स णवध प रणवण य स ठ भ रत सरक रच य व ज म त र लय च य ऄख य र त य क पन च 2009 स ल स थ पन करण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 35

40 स त र ज य मध य 8 णवम नतळ च ईद घ टन करण य त अल क द र य न गर ईड डयन म त र स र श प रभ य च य हस त फदन क 22 ब र व र 2019 र ज नव फदल ल त णर व हणडओ क न रहन सग र द श च य स त र ज य मध ल ईड डयन क ष त र श स ब णधत णवणवध प य भ त प रकल प च ईद घ टन करण य त अल. प रकल प च न व प ढ लप रम ण अह त - क रळ र ज य मधल णत रव द रम णवम नतळ अणण कणलकट णवम नतळ कन सटक र ज य मधल म गळ र णवम नतळ त णमळन ड र ज य मधल मद र इ णवम नतळ अस म र ज य मधल र पस णवम नतळ र जस थ न र ज य मधल जयप र णवम नतळ प ज ब र ज य मधल ऄम तसर णवम नतळ मण प र र ज य मधल आम ळ णवम नतळ वर ल सवस णवम नतळ भ रत य णवम नतळ प र णधकरण (AAI) कड न व यवस थ णपत क ल ज ण र अह त. ज गणतक दज सप रम ण णवम नतळ च अध णनक करण करण य स ठ य 8 णवम नतळ स ठ 620 क ट र पय एवढ य णनध च तरत द करण य त अल अह. य वष ज न व र त म बइत झ ल ल य ज गणतक ईड डयन णशखर पररषद त "फ ल आ ग र ऑल" य स कल पन वर अध ररत णर व हजन 2040 य श षसक ख ल एक दस तऐवज प रणसद ध करण य त अल. य मध य ऄस ऄ द ज वतसवल ग ल अह क, कम तकम 1.1 ऄब ज प रव श न परद श कड अणण द श तगसत हव इ प रव स करण य स ठ भ रत ल 200 णवम नतळ च अवश यकत अह, ज य मध य ऄ द ज 40 त 50 ऄब ज ऄम ररकन ड लर एवढ ग तवण क अवश यक अह. OFBल भ रत य लष कर स ठ 114 'धन ष य' त तय र करण य स परव नग णमळ ल अय ध क रख न म डळ ल (OFB) भ रत य लष कर अणण स रक षण म त र लय कड न लष कर स ठ 114 'धन ष य' त च य णनर थमत स ठ च य प रस त व स म ज र णमळ ल अह. 'धन ष य' त :- 'धन ष य' ह भ रत तच तय र क ल ग ल ल पणहल द रवर म र करण र त अह. 155 MMच ह त व ळव ट, ड गर ळ प रद श त सहजर य प रस थ णपत करत य ण य ज ग अह. ह त OFB अणण भ रत य लष कर च स य क त ई प दन अह. स वद श धन ष य त 1980 च य दशक त भ रत न खर द क ल ल य स व णडश ब स त च स ध र त अव त त अह. भ रत च य स रक षण स श धन व णवक स स स थ (DRDO) अणण ख जग क ष त र न एकणत रतपण णवकणसत क ल ल य ऄ डर व ह न स ट र व ड अर टटलर गन णसस ट म (ATAGS) म हणज च धन ष य त न 48 फकल म टर ऄ तर वरच लक ष य भ द न नव णवक रम क ल ल अह. स प दक : मन हर प ट ल 36

41 णसक र य म ग ड प कस च प र. णलणम.: णत रप र तल प रथम म ग ड प कस फदन क 19 ब र व र 2019 र ज ट ल क न (अगरतळ णजल ह ) य ग व त ईभ रल ल य णसक र य म ग ड प कस च प र. णलणम. य च य पररसर च ईद घ टन करण य त अल अह. ह णत रप र र ज य तल पणहल म ग ड प कस अह क ट र पय खच सन 50 एकरच य भ ख ड वर ह ड प कस ईभ रण य त अल अह. य थ 5000 MT (म रट रक टन) स ठवण क षमत सह ड र य व ऄरह उस, ऄननस स ठ क हनग अणण पहल पग ल आन, प ककग य णनट, ईबवण क द र, श तग ह, स श धन व णवक स क द र आ य द स णवध ईपलब ध अह त. भ रत सरक रच य क द र य ऄन न प रफक रय ईद य ग म त र लय च य म ग ड प कस य जन च य ऄ तगसत प र य क म ग ड प कस प रकल प ल 50 क ट र पय पय तच अर थथक सह य य फदल ज त. म ग ड प कस ह य जन "सम ह" पध दत वर अध ररत अह. प कस मध य णवश षत: प रवठ स खळ स ठ प य भ त स णवध, ज य मध य स कलन क द र, प र थणमक प रफक रय क द र, क द र य प रफक रय क द र, श तस खळ अणण ईद य जक स ठ प णस णवकणसत भ ख ड सकट ऄन नप रफक रय ईद य ग ईभ रण य च स य ऄसत. म ग ड प कस प रकल प स प शल पपसज र व ह इकल (SPV) कड न व यवस थ प त क ल ज त, ज क पन क यद य च य ऄ तगसत न दण क त क प र ट म डळ ऄसत. फकस न उज स स रक ष एव ई थ न मह णभय न य ल म ज र श तकय न अर थथक अणण जल स रक ष प रद न करण य च य ई श न, अर थथक व यवह र णवषयक म णत रम डळ सणमत न फकस न उज स स रक ष एव ई थ न मह णभय न (म हणज च श तकर उज स स रक ष व ई थ न मह णभय न) य ल म ज र फदल अह. प रस त णवत य जन मध य त न घटक अह त, त अह त - णवक द र क त ग र उ ड म ई ट ड णग रडल ज डल ल 10,000 म ग व ट क षमत च ऄक षय उज स व ज प रकल प लक ष स थ य स र व ज क ष प प प रस थ णपत करण 10 लक ष णग रडश ज डल ल स र व ज क ष प पच स रकरण य य जन च य ऄ तगसत 2022 स ल पय त 25,750 म ग व ट क षमत च स र क षमत ज डल ज ण र अह. य जन ल एक ण 34,422 क ट र पय च क द र य ऄथसह य य प रद न क ल ज ण र अह. य जन मध न प र य क 500 फकल व ट त 2 म ग व ट क षमत च य ऄक षय उज स प रकल प च स थ पन क ल ज ण र. स प दक : मन हर प ट ल 37

42 र ष ट र य आल क ट र णनक स ध रण 2019 क द र य म णत रम डळ न आल क ट र णनक स व म णहत त त रज ञ न म त र लय न प रस त णवत क ल ल य र ष ट र य आल क ट र णनक स ध रण 2019 य ल म ज र फदल अह स ल अखल ल य र ष ट र य ध रण च य ज ग नव ध रण अणल ज ण र. ठरणवल ल लक ष य स ल पय त $400 ऄब ज (जवळप स 26 लक ष क ट र पय ) एवढ य रकम च ईल ढ ल ह लक ष य स ध य करण य स ठ अर थथक णवक स स ठ आल क ट र णनक स य त रण स रचन अणण ई प दन (ESDM) क ष त र च य स प णस म ल य- स खळ त द श तगसत ई प दन स प र स हन द ण. य त 100 क ट म ब आल ह डस टच लक ष य ठ वल अह. ध रण च ईफ ष ट :- ESDM क ष त र त क शल मन ष यबळ च ईपलब धत व ढणवण य स ठ समथसन द ण. द श त द श तच स रणचत म यक र णचपच ई प दन द ण य स तस च य च ध रण मक अणण महत त वप णस अध रभ त स रचन क ष त र मध य व पर करण य स प र स हन द ण. पय सवरण ल ऄन क ल ऄश य पद धत न इ-कचय सणच स रणक षतपण णवल ह व ट, इ-कचय स च प नर प दन घ ण र ईद य ग अणण इ-कचय सरच व यवस थ पन करण य स ठ सव त तम पद धत च णवक स करण य स ठ ईद य ग न स श धन, ऄणभनवत ल प र स हन अणण समथसन द ण. ज गणतक स पध स मक ESDM क ष त र स ठ पय सवरण-प रण ल तय र करण. स थ णनक ई प दन अणण णनय सत व ढ ल प र स हन द ण. म ठ य प रकल प स ठ प र स हनपर णवश ष प क ज प रद न करण अणण स णमक डक टर स णवध, णडस ल ई प दन आ य द क ष त र त म ठ ग तवण क करण. नव न अणण सध य च य ईद य ग च य णवस त र स प र स हन द ण य स ठ य ग य य जन अणण प र स हन पद धत तय र करण. 5G, lot/स व दक, क णत रम ब णद धमत त (AI), मश न लर मनग, र व हच य सऄल ररऄणलट, ड र न, र ब रटक स, ट णनक स, न न णडर व ह आस आ. ईदय न म ख त त रज ञ न च य क ष त र त स श धन व णवक स अणण नवकल पन क ष त र त ईद य ग न प र स हन द ण. ESDM क ष त र मध य ब णद धक स पद च णवक स अणण ऄणधग रहण ल प र स हन द ण य स ठ स वसभ म प ट ट णनध (SPF) तय र करण. र ष ट र य स यबर स रक ष प र आल स ध रण य स ठ णवश वसन य आल क ट र णनक स म ल य श खल प ढ क र च ज णहर त करण. स प दक : मन हर प ट ल 38

43 ७. ज गणतक ज गणतक प सप टस णनद श क 2019 भ रत जग त 67 व य स थ न ग ल य वष भ रत 68 व य स थ न ह त. भ रत स 25 द श त णर व हस म क त प रव श 39 द श त भ रत स ' Visa-On-Arrival' स णवध जग त ल 134 द श त प रव श स ठ भ रत स णर व हस अवश यक अह. वन यप र ण य च य स थल तरण करण य सठ प रज त च पररषद च 13व ब ठक (COP) भ रत त ह ण र स वधसन णवषयक स य क त र ष ट रस घ पय सवरण क यसक रम (UNEP) य स घटन च य न त व त वन यप र ण य च य स थल तरण करण य सर प रज त च स वधसन णवषयक कर र च 13व ब ठक (COP) (Conference of Parties of the Convention on the Conservation of Migratory Species of Wild Animals - CMS) भ रत त ग ध नगर (ग जर त) य शहर त णनय णजत करण य त अल अह. ह क यसक रम फदन क 15 ब र व र त 22 ब र व र 2019 य क ल वध त ह ण र अह. कर र णवषय :- वन यप र ण य च य स थल तरण करण य सर प रज त च स वधसन णवषयक कर र ह एक स य क त र ष ट रस घ पय सवरण क यसक रम (UNEP) य स घटन च य क यसच कट मध य तय र क ल ग ल ल एक पय सवरण णवषयक कर र अह. य मध य वन यज वन च य स वधसन क ष त र त क म करण य स 129 पक ष न स व क षर क ल अह. भ रत 1983 स ल प स न य च एक पक ष अह. स प दक : मन हर प ट ल 39

44 ऄन न, स यसप रक श, त पम न, हव म न आ. घटक म ळ जगभर त स थल तरण करण य सव पश - प र ण य च य प रज त च स वधसन अणण स रक षण करण ह य कर र च ई श अह. ह कर र ब न कर र च (Bonn Convention) द ख ल स दभस द त, ज स थल तररत पश -प र ण य च व य च य ऄणधव स च स वधसन अणण य च य श श वत व पर स ठ एक ज गणतक व य सप ठ प रद न करत. स यबररयन क र न (स रस, बगळ, करक च य स रख ) (सन 1998), सम द र क सव (सन 2007), डग ग स (सन 2008) अणण र टर (गर ड, णगध ड ब णहर सस ण ककव घ बड य स रख पक ष ) (2016) य च य स वधसन अणण व यवस थ पन णवषय CMS सह भ रत न कर र क ल अह. भ रत ह ऄन क स थल तररत प र ण अणण पक ष य स ठ ऄस थ य घर अह. जवळप स 292 स थल तररत जल पक ष च य प रज त प क 182 प रज त भ रत त अढळ न य त त, ज य त ध क य त ऄसल ल य 29 प रज त च सम व श अह. स य क त र ष ट रस घ पय सवरण क यसक रम (UNEP) ह फदन क 5 ज न 1972 र ज स थ पन करण य त अल ल स य क त र ष ट रस घ च एक णवभ ग अह, ज पय सवरणणवषयक ध रण अणण पद धत य च य ऄ मलबज वण मध य मदत करत. य च म ख य लय न र ब (क णनय ) य थ अह. Corruption Perception Index 2018 ज र करण र स स थ - ट र न सपरन स आ टरन शनल 180 द श च य य द त भ रत 78 व य स थ न (भ रत च ग ण - 41) 2017 मध य भ रत 81 व य स थ न य द त ल प रथम 5 द श 1. ड न म कस 2. न य झ ल ड 3. फ नल ड 4. हसग प र 5. स व डन य द त ल श वटच 5 द श 180 व. स म णलय 179 व. स ररय 178 व. - दणक षण स द न 177 व. य म न 176 व. - ईत तर क ररय अणशय ख ड त ल द श ह गक ग - 14 व क रम क भ त न - 25 व क रम क च न - 87 व क रम क प फकस त न व क रम क न प ळ व क रम क ब ग ल द श व क रम क स प दक : मन हर प ट ल 40

45 13 व प ट र ट क पररषद 2019 अय जन - 10 त 12 ब र व र 2019 ईदघ टन - प तप रध न नर द र म द य च य हस त अय जन स थळ - ग र टर न एड Petro-Tech Theme ( स कल पन ) - "Confluence Of Energy जग त ल 'त ल अणण न सर थगक व य ' क ष त र त ल फदग गज पररषद स ईपणस थत. ऄरब जगत त पणहल य द च मणहल बनल ग हम त र ल बन नच य नव न ग हम त र रय ऄल हसन य न ब धव र अपल य पद च स त र घ तल. ल बन न अणण ऄरब जगत त शणक तश ल म नल ज ण र ग ह म त र लय स भ ळण ऱय य पणहल य मणहल ठरल य अह त. ल बन नच य म णत रम डळ त 30 जण च सम व श करण य त अल ऄस न य त च र मणहल अह त. ल बन नमध ल र जक य प रणतणनणध व च य द ष ट न ह ऐणतह णसक क मणगर अह, ऄस ऄस णसएट ड प र स व त तस स थ न म हटल अह. प तप रध न स द हररर य न नव न म णत रम डळ स थ पन क ल ऄस न जवळजवळ नउ मणहन य च य ऄ तर न ह म णत रम डळ ऄणस त व त अल अह. ऄम ररक प ठ प ठ रणशय ह ऄण वस त रब द कर र त न ब ह र ऄम ररक अणण रणशय दरम य न श तय द ध च य क ळ त झ ल ल य ऄण वस त रब द कर र त न ब ह र पडण य च घ षण रणशय न क ल अह. ऄम ररक च परर ष ट रम त र म इक प णम पओ य न श क रव र य कर र त न ऄम ररक ब ह र पडत ऄसल य च ज ह र क ल ह त. य ल ईत तर म हण न रणशय न ह प उल ईचलल अह. मध यम पल ल य च ऄण वस त रध र क ष पण स त र कम करण य स ठ ऄम ररक अणण स णर व हएत य णनयन य च य त 1980 च य दशक त आ टरणमणजएट र ज न य णक लऄर स स रट रट (अयएनए ) ह कर र झ ल ह त. य त न ब ह र पडण य च घ षण ऄम ररक न क ल ह त. ऄम ररक ल प र य त तर म हण न रणशय स द ध अयएनए मध न ब ह र पडत अह, ऄस रणशय च ऄध यक ष र व ल फदणमर प णतन य न शणनव र ज ह र क ल. स प दक : मन हर प ट ल 41

46 ट रक र ह ण य सण हररतग ह व य च य ई सजसन त 30% कप त करण य स य र प य स घ सहमत नव य बस अणण ट रक र ह ण य स, हररतग ह व य च य ई सजसन च य प रम ण त 2030 स ल पय त 30% कप त करण य स ठ य र प य स घ न अपल वचनबद धत दशसणवल ल अह. सर सर क बसन ड य-ऑक स आडच (CO2) ई सजसन 2019 स लच य त लन त कम क ल ज इल. णशव य 2025 स ल पय त ई सजसन त 15% घट करण य च ई ष ट द ख ल ठ वल अह अणण ईद य ग न ई सजसन कम करण र ट रक बनणवण य स ठ अर थथक प र स हन द ख ल फदल ज ण र अह. सध य ऄम र क, च न, जप न अणण क नड स रख य द श प रम ण य र प य स घ त जड व हन च य ई सजसन ब बत म नद ड न ह त. य र प य स घ (EU) ह 28 सदस य र ज य च र जक य अणण अर थथक स घ अह, ज प र म ख य न य र प ख ड त अह त. य र प य स घ च स थ पन 1 न र व ह बर 1993 र ज झ ल अणण य च म ख य लय ब णल जयमच र जध न ब र स ल स य थ अह. स घ त ऄसल ल द श ऑणस ट रय, ब णल जयम, बल ग ररय, क र एणशय, स यप रस, च क प रज सत त क, ड न म कस, एस ट णनय, फ नल ड, फ र न स, जमसन, ग र स, ह ग र, अयल ड, आटल, ल टणवय, णलथ अणनय, ल क सम बगस, म ल ट, न दरल ड, प ल ड, प त सग ल, र म णनय, स ल र व ह फकय, स ल र व ह णनय, स प न, स व डन अणण णब रटन. ऄम र क च य सरक रन ऄ तर ळ दल तय र करण य च णनद श फदल स य क त र ज य ऄम र क च र ष ट रपत ड न ल ड ट रम प य न ऄ तर ळ दल (स प स स) ह द श च सह व सशस त र दल तय र करण य च णनद श फदल अह त. य न य स ब ध च य स प स प णलस ड यर णक टर व ह-4 (SPD- 4) य दस तऐवज वर स व क षर क ल. अद श न स र प ट गन अत प यदळ, न दल, हव इ दल, मर न अणण तटरक षक य च य स बतच स न य च सह व श ख म हण न स प स सच स थ पन करण र अह. स य क त र ज य ऄम र क (USA/US/ऄम र क ) ह ईत तर ऄम र क ईप-ख ड तल एक द श अह. व हशग टन ड.स. ह य द श च र जध न शहर अह. ऄम र क ड लर ह र ष ट र य चलन अह. स प दक : मन हर प ट ल 42

47 ८. अर थथक घड म ड 18 र ज य मध ल धरण च य प नर थ न स ठ ज गणतक ब क कड न 11,000 क ट र पय च कजस प ढ ल 10 वष मध य 18 र ज य मध ल 733 म ठ य धरण च य स रचन ब बत स रणक षतत त व ढ करण य स ठ अणण य च य पररच लन क मणगर त व ढ करण य स ठ भ रत ल 11,000 क ट र पय च कजस प रद न करण य स ठ च य प रस त व ल ज गणतक ब क कड न म ज र करण य त अल अह स ल पय त ज गणतक ब क कड न समर थथत भ रत च य धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) ऄ तगसत ह णनध व परल ज ण र अह. य णनध मध न भ कर धरण (णहम चल प रद श), श र स लम (त ल गण ), क यन अणण ज यकव ड (मह र ष ट र), म त ट ल, र मग ग अणण र ज घ ट (ईत तरप रद श), प ग धरण (णहम चल प रद श), ईक इ (ग जर त), र ण प रत प स गर अणण म ह (र जस थ न), णहर क ड अणण र ग ल ( ओणडश ) अणण ईणमयम (म घ लय) य थ ल धरण च णवक स क ल ज ण र अह. क यसरत ऄसल ल 5264 म ठ धरण अणण ब धक म च ल ऄसल ल य 437 म ठ य धरण सह भ रत ज गणतक प तळ वर च न अणण ऄम र क न तर म ठ य धरण च य स ख य ब बत णतसऱय क रम क च द श अह. य धरण च एक ण 283 ऄब ज घन म टर (BCM) एवढ प ण स ठव न ठ वण य च क षमत अह. म ठ य धरण प क स म र 80% धरण च ब धक म 25 वष ह न ऄणधक ज न अह. स म र 209 धरण 100 वष ह न ज स त ज न अह त. धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) य जन :- 1990च य दशक त धरण च प नवसन करण य स ठ ज गणतक ब क न धरण स रणक षतत प नवसन प रकल प स र क ल ह त. य च य प श वसभ म वर भ रत सरक रच य जलस त र त, नद णवक स अणण ग ग प नर थ न म त र लय न 2012 स ल धरण प नवसन अणण द र स त प रकल प (DRIP) र बणवण य स स र व त क ल, ज य मध य 6 वष च य क ल वध स ठ 2100 क ट र पय च अर थथक तरत द करण य त अल ह त. सध य झ रख ड, कन सटक, क रळ, मध यप रद श, ओणडश, त णमळन ड अणण ईत तर ख ड य स त र ज य मध ल 198 म ठ य धरण च प नवसन क ल ज त अह. अत य य जन च द न वष स ठ णवस त र क ल ग ल अह. तस च सवस DRIP धरण स ठ अण ब ण क त य जन (EAP) तय र क ल ज त अह. स प दक : मन हर प ट ल 43

48 भ रत-स द ऄरब ध रण मक भ ग द र ल च लन द ण य स ठ NITI अय ग अणण SCISP य च य त सहमत भ रत च य र ष ट र य पररवतसन य भ रत स स थ (NITI) अय ग अणण स द स टर र आ टरन शनल स ट र ट ज क प टसनर थशप (SCISP) य न ईपणस थत भ रत-स द ऄरब ध रण मक भ ग द र प ढ ह च ल ठ वण य स ठ य ल च लन द ण य स ठ म न य क ल अह. NITI अय ग च म ख य क यसक र ऄणधक र (CEO) ऄणमत भ क त य च य न त व ख ल ईच चस तर य णशष टम डळ स बत ररय धमध य झ ल ल य व य पक चच न तर य स सहमत फदल ग ल. स द ऄरब ह एक अख त द श अह, ज य न ऄरब ख ड च 80% भ ग व य पल ल अह. ह जग तल सव सत म ठ त ल णनय सतद र अह. ररय ध ह द श च र जध न अह अणण स द ररय ल ह चलन अह. र ष ट र य फकम न व तन णनणश चत करण य च पद धत श धण य स ब ध ऄहव ल प रणसद ध भ रत सरक रच य क द र य क मग र व र जग र म त र लय न 2017 स ल र ष ट र य फकम न व तन णनणश चत करण य च पद धत श धण य स दभ सत ऄन प सतपथ य च य न त व त एक तज ञ सणमत न मल ह त. य सणमत न अपल ऄहव ल म त र लय कड स प दस क ल अह. सणमत न क ल ल य णश रस - सर सर 3.6 ड क ऄसल ल य क ट ब स ठ क ष त र, क शल य, व यवस य अणण ग र म ण शहर रठक ण णवच र त न घ त, गरज न स र र ष ट र य फकम न व तन ज ल 2018 प स न प रणत फदन 375 र पय ककव दरमह 9,750 र पय ऄस व. शहर क मग र स ठ ऄणतररक त घरभ ड भत त (शहर भरप इ भत त ) प रणत फदन सर सर 55 र पय ककव दरमह 1,430 र पय ऄस व. स थ णनक व स तणवकत श ज ळव न घ ण य स ठ तस च स म णजक-अर थथक अणण श रणमक ब ज रप ठ च य स दभ सन स र द श च य णवणवध भ ग णलक क ष त र स ठ व गव गळ र ष ट र य फकम न व तन ऄ द णजत क ल ग ल अह. य न स र प र द णशक प तळ वर र ष ट र य फकम न व तन णनणश चत करण य स ठ र ज य न प च गट मध य णवभ गल ग ल अह. गट-1 (अस म, णबह र, झ रख ड, मध यप रद श, ओणडश, ईत तरप रद श अणण पणश चम ब ग ल): प रणत फदन 342 र पय ककव दरमह 8,892 र पय गट-2 (अ ध रप रद श, त ल गण, त त सगड, र जस थ न, जम म व क श म र अणण ईत तर ख ड): प रणत फदन 380 र पय ककव दरमह 9,880 र पय स प दक : मन हर प ट ल 44

49 गट-3 (ग जर त, कन सटक, क रळ, मह र ष ट र अणण त णमळन ड ): प रणत फदन 414 र पय ककव दरमह 10,764 र पय गट-4 (फदल ल, ग व, हररय ण, णहम चल प रद श अणण प ज ब): प रणत फदन 447 र पय ककव दरमह 11,622 र पय गट-5 (ऄर ण चल प रद श, मण प र, म घ लय, न ग ल ड, णसफक कम, णमझ रम अणण णत रप र ): प रणत फदन 386 र पय ककव दरमह 10,036 र पय RBIन णवणवध णनयम च ईल ल घन क ल य प रकरण स त ब क न द ड ठ ठ वल न य वर कस टमर (KYC) ककव प स घ ट ळ णवर ध म नद ड च प लन न क ल य प रकरण भ रत य ररझर व हस ब क न HDFC ब क, IDBI ब क अणण क टक महहद र ब क य ब क न प र य क 2 दशलक ष र पय च द ड ठ ठ वल अह. णशव य, ऄल ह ब द ब क, ब क ऑ मह र ष ट र अणण आ णडयन ओर व हरस ज ब क य य ब क न द ख ल प र य क 1.5 क ट र पय च तर अ ध र ब क ल 1 क ट र पय च द ड ठ ठ वल अह. य ब क न णनध च ऄ णतम व पर य वर लक ष ठ वण, म णहत च णवणनमय, सवण क च वग करण तस च अणण ख य च प नरसचन करण अणण य च ऄहव ल द ण य स दभ सत ऄसल ल य म नद ड च प लन न क ल य प रकरण ह भ द ड बसल अह. RBI णवषय :- भ रत य ररझर व हस ब क (RBI) ह भ रत त ल क द र य ब ककग स स थ अह, ज भ रत य र पय चलन च अर थथक ध रण णनय णत रत करत. भ रत य ररझर व हस ब क ऄणधणनयम-1934 च य ईपब ध न स र णब ररटश र जवट त स स थ च फद. 1 एणप रल 1935 प स न क यस स र झ ल. फद. 15 ऑगस ट 1947 र ज भ रत च य स व त त र य न तर, RBI च फद. 1 ज न व र 1949 र ज र ष ट र य करण करण य त अल. भ रत य ररझवस ब क च म ख य क य सलय म बइ य थ अह. भ रत य ररझर व हस ब क न श ल अणण द ष ट क न ड. ब ब स ह ब अ ब डकर य च य फद प र ब ल म ऑ र प : आर टस ओर ज न ऄ ड आर टस स ल य शन य प स तक त न घ तल. RBIच य म ख य लय एक प णस व ळ गर व हनसर अणण ज स त त-ज स त च र ईप गर व हनसर णनय क त क ल ज त त. सर ओसब नस णस मथ (1 एणप रल ज न 1937) ह RBI च पणहल गर व हनसर ह त. सर स ड द शम ख (11 ऑगस ट ज न 1949) ह RBIच णतसर अणण प रथम भ रत य गर व हनसर ह त. स प दक : मन हर प ट ल 45

50 गर व हनसम ट इ म क ट ल स (GeM) अणण भ रत य प रणतस पध स अय ग (CCI) य च य त कर र इ-ब ज रप ठमध य व जव अणण स पध स मक व त वरण तय र करण य स ठ, गर व हनसम ट इ म क ट ल स (GeM) अणण भ रत य प रणतस पध स अय ग (CCI) य च य त 6 ब र व र ल एक कर र झ ल. प रणतस पध स-णवर ध पद धत च श ध घ ण य स ठ स वसजणनक खर द म च च ज ञ न प र प त करण य स ठ च य ई श न ह कर र क ल ग ल अह. गर व हनसम ट इ-म क ट ल स (GeM):- ह व णणज य म त र लय च एक ऑनल आन म च अह, ज थ सरक र णवभ ग, स वसजणनक क ष त र तल य स स थ अणण आतर णवभ ग कड न वस त व स व च खर द क ल ज त. सन 2016 प स न वस त व स व च भ रत सरक रच य स वसजणनक खर द प रफक रय म त र लय च य इ-म क ट व य सप ठ र (GeM) व यवस थ णपत क ल ज त अह. CII प र द णशक क य सलय मध य GeM स स धन क द र स थ पन क ल ग ल अह त. भ रत य प रणतस पध स अय ग (CCI) प रणतस पध स ऄणधणनयम-2002 ऄ तगसत स थ णपत भ रत य प रणतस पध स अय ग (CCI) ह भ रत च एक णवणनय मक स स थ अह, ज य च ई श भ रत य औद य णगक व व य प र क ष त र त भ रष ट च र णवरणहत स पध ल प र स हन द ण ह अह. य च 14 ऑक ट बर 2003 र ज स थ पन करण य त अल. ग ल य 9 वष मध य भ रत य ऄथसव यवस थ च व ग न व द ध ह त ऄसल य च य प श वसभ म वर प रणतस पध स क यद मजब त करण य च अवश यकत णनम सण झ ल अह. र प दर अणण ररर व ह स र प दर त 0.25 टक क य च कप त: RBI फदन क 7 ब र व र 2019 र ज भ रत य ररझर व हस ब क च य (RBI) पतध रण सणमत च ब ठक प र पडल. य व ळ RBIच म णसक पतध रण ज ह र क ल ग ल. ब ठक त घ तल ल य णनणसय न स र, र प दर त (repo rate) 0.25 टक क य न कप त करण य त अल अह. य म ळ, नव र प दर 6.25% नव ररर व हसस र प दर 6% य णनणसय म ळ ग हकजस अणण व हन कज च दर कम ह ण र अह त. सवस प रक रच कज स वस त ह ण र अह त. तस च सध य स र ऄसल ल य कज वर ल व य जदरह कम ह ण र ऄसल य न ब क च हप त ह कम ह ण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 46

51 ऄन य ठळक ब ब :- य द च य य अर थथक वष सत सकल स थ णनक ई पन न च (GDP) दर ह 7.4% र हण य च ऄ द ज अह. मह ग इच दर 3.2% र हण य च ऄ द ज वतसवण य त अल अह. पणहल य सह म णहत ह दर त 3.4% अणण णतम णहत 3.9% र हण य च ऄ द ज वतसवण य त अल अह. श तकऱय स ठ णबनव य ज कज सच य रकम त स म र 60 हज र र पय च व ढ करण य त अल अह. य म ळ श तकऱय स ठ य कज सच मय सद 1 लक ष 60 हज र र पय झ ल अह. RBI णवषय :- भ रत य ररझर व हस ब क (RBI) ह भ रत त ल क द र य ब ककग स स थ अह, ज भ रत य र पय चलन च अर थथक ध रण णनय णत रत करत. भ रत य ररझर व हस ब क ऄणधणनयम-1934 च य ईपब ध न स र णब ररटश र जवट त स स थ च फद. 1 एणप रल 1935 प स न क यस स र झ ल. फद. 15 ऑगस ट 1947 र ज भ रत च य स व त त र य न तर, RBI च फद. 1 ज न व र 1949 र ज र ष ट र य करण करण य त अल. भ रत य ररझवस ब क च म ख य क य सलय म बइ य थ अह. भ रत य ररझर व हस ब क न श ल अणण द ष ट क न ड. ब ब स ह ब अ ब डकर य च य फद प र ब ल म ऑ र प : आर टस ओर ज न ऄ ड आर टस स ल य शन य प स तक त न घ तल. RBIच य म ख य लय एक प णस व ळ गर व हनसर अणण ज स त त-ज स त च र ईप गर व हनसर णनय क त क ल ज त त. सर ओसब नस णस मथ (1 एणप रल ज न 1937) ह RBI च पणहल गर व हनसर ह त. सर स ड द शम ख (11 ऑगस ट ज न 1949) ह RBIच णतसर अणण प रथम भ रत य गर व हनसर ह त. ज गणतक ब क च य ऄध यक ष पद स ठ ऄम ररक कड न ड णर व हड म ल प स य च न म कन ज गणतक ब क (WB) य च प ढ ल ऄध यक ष (प र णसड ट) म हण न ऄम ररक कड न ड णर व हड म ल प स य च पद स ठ न म कन द ण य त अल अह. ज गणतक ब कच वतसम न प रम ख णजम य ग फकम य च क यसक ळ स पल य न तर नव य ऄध यक ष पद स ठ णनवड प रफक रय च लणवण य त अल अह. प रथ प रम ण ज गणतक ब क च प रम ख ह ऄम ररक च रणहव स ऄस व ल गत. जर ज गणतक ब क सम ह च य स च लक न मतद न त न ड णर व हड म ल प स य च य न व ल स व क त फदल तर त ब क च प रम ख बनत ल. अ तरर ष ट र य न ण णनध (International Monetary Fund -IMF) य च व यवस थ पक य स च लक (MD) ह पद य र पल द ण य त अल अह. स प दक : मन हर प ट ल 47

52 ज गणतक ब क (WB) :- ह भ डवल प रणवण य स ठ णवकसनश ल द श न कजस द ण र एक अ तरर ष ट र य णवत त य स स थ अह. ज गणतक ब क ह स य क त र ष ट रस घ प रण ल च एक भ ग अह. ऄम ररक च र जध न व हशग टन, ड.स. य थ ज गणतक ब क च म ख य लय अह. य मध य अ तरर ष ट र य प नरसचन अणण णवक स ब क (International Bank for Reconstruction and Development- IBRD) अणण अ तरर ष ट र य णवक स मह म डळ (International Development Association -IDA), ऄश य द न स स थ च सम व श अह. अ तरर ष ट र य न ण णनध (IMF) अणण त न आतर स स थ सह ज गणतक ब क च स थ पन 1944 स लच य ब र ट न व र डस पररषद त करण य त अल. भ रत-ऄम ररक CEO म च य च स थ पन नव भ रत-ऄम ररक CEO म च (US-India CEO Forum) य च स थ पन करण य च य ई श न ऄम ररक च य सरक रकड न द श च य ख सग क ष त र तल य सदस य च न व ज ह र करण य त अल अह त. य मध य म स टरक डस क पन च म ख य क यसक र ऄणधक र (CEO) ऄजय ब ग अणण क व लक म क पन च CEO स ट र व ह म ल नक य च द ख ल सम व श अह. णनवडल ल य व यक त द न वष च य क यसक ल वध स ठ म च च सदस य ऄसत ल. द न ह द श मध ल व यवस णयक अणण अर थथक स ब ध मध य णवश व स अणण मजब त अणण य कररत ह व य सप ठ तय र करण य त अल अह. म च च पणहल ब ठक फदन क 14 ब र व र 2019 र ज नव फदल ल त णनय णजत करण य त अल अह. स य क त र ज य ऄम ररक (USA/US/ऄम ररक ) ह ईत तर ऄम ररक तल एक द श अह. व हशग टन ड.स. ह य द श च र जध न शहर अह अणण ऄम ररकन ड लर ह र ष ट र य चलन अह. प र प त कर ल कअय क त अणण ऄप र यक ष कर ल कअय क त ह स रचन सम प त करण य स म ज र क द र य म णत रम डळ न प र प त कर ल कअय क त अणण ऄप र यक ष कर ल कअय क त ह स रचन सम प त करण य च य प रस त व ल म ज र फदल अह. ल क र णनवडल ल य पय सय तक र र णनव रण य त रण ल लक ष त घ उन ह म ज र द ण य त अल अह. ल कअय क त च स स थ ह प र प त कर ल कअय क त अणण ऄप र यक ष कर ल कअय क त य वतसम न तल य द न ह तक र र णनव रण व यवस थ प क ष ऄणधक प रभ व णसद ध ह उ शकत न ह अणण म हण न ह स रचन ब द क ल ज त अह. प र प त कर ल कअय क त ह स स थ सन 2003 मध य तय र करण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 48

53 ह स स थ प र प त कर च य स दभ सत तक र र च णनव रण करण य स ब ध ल क च य तक र र न ह त ळत. म त र स स थ कड अत ब ट वर म जत य इल आतक य तक र र य त ऄसल य न ह णनणसय घ ण य त अल अह. करद त य य त रण ऐवज क द र क त स वसजणनक तक र र णनव रण व स णनय त रण प रण ल (CPGRAMS), अयकर स व क द र आ य द स रख य पय सय तक र र णनव रण पध दत न प र ध न य द त अह त. ई पन न णवषय द शभर मध ल सवस श तकर क ट ब च सव क षण क ल ज ण र क द र सरक रन च ल प क ह ग म स ठ (ज ल त ज न) द शभर मध ल सवस श तकर क ट ब च सव क षण करण य च णनणसय घ तल अह. र ष ट र य नम न सव क षण क य सलय (NSSO) य क यसक रम च ऄ मलबज वण करण र अह. श तकय च य ऄडचण च अकलन करण य स ठ, श तकय च ई पन न अणण य च य वर अल ल कजस य सह आतर समस य च म ल य कन करण ह य सव क षण च ई श अह. च ल क ल डर वष सत र ष ट र य नम न सव क षण च य 77व य र त "णसच एशन ऄ स सम ट सव ऑ ऄ णग रकल चरल ह उसह ल र डस य श षसक ख ल ह सव क षण क ल ज ण र अह. श तकर क ट ब च पररणस थत, य च ई पन न, खचस अणण कजसद रपण य च य पररणस थत च णवस त त म ल य कन क ल ज ण र अह. य अध ऄस सव क षण वषस (प क वषस) य स ठ करण य त अल ह त. र ष ट र य नम न सव क षण क य सलय (NSSO):- ह भ रत सरक रच य स णख यक व क यसक रम ऄ मलबज वण म त र लय च य ऄख य र त ऄसल ल णवभ ग अह, ज ऄणखल भ रत य अध र वर व गव गळ य क ष त र त म ठ य प रम ण त सव क षण क यसक रम अय णजत करण य स ठ जब बद र अह. ऄथस कल प त ल प च मह व च य घ षण ल कसभ णनवडण क च य त ड वर म द सरक रन श तकऱय न म ठ भ ट फदल ऄस न ऄल प भ ध रक श तकऱय च य ब क ख य त सह हज र र पय थ ट जम क ल ज त ल, ऄश घ षण ऄथसम त र प य ष ग यल य न क ल अह. १२ क ट श तकऱय न य य जन च ल भ णमळण र अह. ऄस घट त क ष त र त ल २१ हज र पग र ऄसल ल य क मग र न ७ हज र ब नसच घ षण क ल अह. तस च ग र च य ट च मय सद १० ल ख वर न २० ल ख र पय क ल य च ग यल य न ज ह र क ल. य च १० क ट ऄस घट त क मग र न यद ह ण र अह. क मग र न प रणतममणहन १०० र पय भर व ल गण र अह त. ६० वष सन तर त न हज र प न शन फदल ज ण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 49

54 ल कसभ णनवडण क प व च य ऄथस कल प त म द सरक रन मध यमवग य न म ठ भ ट फदल अह. प च ल ख पय तच ई पन न करम क त करण य च घ षण य न क ल. अय ष म न भ रत य जन म ळ गररब च त न हज र क ट र पय व चल. अय ष यम न भ रत ग रगररब न ईपलब ध कर न फदल. य र ५० क ट ल क वर ईपच र करण य च व यवस थ म द सरक र ग य स ठ क मध न य जन स र करण र अह. र ष ट र य ग क ळ अय ग च स थ पन क ल ज इल अणण क मध न य जन वर ७५० क ट र पय खचस क ल ज त ल ऄश घ षण ग यल य न क ल. प फकस त नकड न अय त ह ण ऱय सवस वस त वर भ रतन स म श ल क व ढणवल 16 ब र व र 2019 र ज भ रतन प फकस त नमध न अय त ह ण ऱय सवस वस त वर स म श ल क त क ळ प रभ व न 200 टक क य न व ढणवल. जम म अणण क श म रमध ल प लव म दहशतव द हल ल य न तर 15 ब र व र र ज भ रतन प फकस त नल फदल ल सव सणधक पस त च र ष ट र दज स म ग घ तल ह त. य हल ल य त CRPFच 44 कमसच य च म य झ ल अणण आतर ऄन क जखम झ ल. दहशतव द हल ल य च य प श वसभ म वर जम म -क श म रमध ल स रक ष पररणस थत वर चच स करण य स ठ प तप रध न नर द र म द य च य ऄध यक षत ख ल स रक ष णवषयक क णबन ट सणमत च य ब ठक त ह णनणसय घ ण य त अल. ब ठक न तर पत रक र पररषद त ऄथसम त र ऄर ण ज टल य न स णगतल क, हल ल करण ऱय हल ल ख र णवर द ध ग भ र क यसव ह क ल ज इल. क द र य परर ष ट र म त र लय न य दहशतव द हल ल य त स थ द ण ऱय प फकस त नल ऄणलप त करण य च सवस प रयत न क ल अह. 12 स वसजणनक क ष त र तल य ब क मध य र. 48,239 क ट च भ डवल ग तवण क ह ण र भ रत सरक र कजस घ ट ळ य म ळ ऄडचण त अल ल य प ज ब न शनल ब क सह 12 स वसजणनक क ष त र तल य ब क मध य (PSBs) 48,239 क ट र पय च भ डवल ग तवण क करण र अह. य ग तवण क च सव सणधक णहस स क प र शन ब क ल (9,086 क ट र पय ) णमळण र अह. तस च ऄल ह ब द ब क (6,896 क ट र पय ), ब क ऑ आ णडय (4,638 क ट र पय ), ब क ऑ मह र ष ट र (205 क ट र पय ), प ज ब न शनल ब क (5,908 क ट र पय ), य णनयन ब क ऑ आ णडय (4,112 क ट र पय ), अ ध र ब क (3,256 क ट र पय ) अणण हसड क ट ब क (1,603 क ट र पय ) य च य मध य ग तवण क ह ण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 50

55 णशव य स ट रल ब क ऑ आ णडय, य न यट ड ब क, य क ब क अणण आ णडयन ओर व हरस ज ब क मध य णमळ न 12,535 क ट र पय च ग तवण क करण य त य ण र अह. य ग तवण क म ळ स वसजणनक क ष त र त ल ब क न भ डवल च प रम ण र खण य स अणण णवत त य णनय जन करण य स मदत ह ण र अह. य ब क मध य करण य त य ण ऱय भ डवल ग तवण क त न थक त कज च ग ळ ब र ज करण य च स चन ह य न द ण य त अल अह. य णशव य 'आन स ल र व हन स ररझ ल य शन म क णनझम'मध न झ ल ल य थक त कज च य वस ल म ळ ह ब क न थ ड फदल स णमळ ल अह. नव य न ह ण ऱय ग तवण क च यद प र म ख य न णनर व वळ थक त कज सच प रम ण 6 टक क य प क ष कम करण य स ठ ह ण र अह. य ब क च य ढ ब ळ थक त कज च ग ण त तर 16-17% प क ष ऄणधक अह. य म ळ म चसऄख रच य णतम ह पय त य ब क न 12,500 क ट र पय च णनध णमळण य च शक यत अह. अर थथक क मणगर स ध रल य न ब क ऑ मह र ष ट र, ब क ऑ आ णडय अणण ओररएण टल ब क ऑ क मसस य ब क ऄख र अर थथक णनब ध त न म क त झ ल य अह त. य णशव य ऄन य अठ स वसजणनक ब क वर ऄज नह अर थथक णनब ध अह त. स द ऄरब भ रत त $100 ऄब जच ग तवण क करण र स द ऄरबच र जक म र म हम मद णबन सलम न य न फदन क 20 ब र व र 2019 र ज भ रत च य द य सरवर ह त. झ ल ल य चच न तर भ रत त णवणवध क ष त र मध य USD 100 ऄब ज एवढ य रकम च ग तवण क करण य च स ध य न फदल अह अणण य स ठ र ष ट र य ग तवण क अणण प य भ त णनध य त ग तवण क करण य स दभ सत भ रत सरक र अणण स द ऄरब सरक र य च य त स म जस य कर र झ ल. य व यणतररक त द न ह द श मध य च र कर र झ ल अह त. त प ढ लप रम ण अह त भ रत सरक रच पयसटन म त र लय अणण स द ऄरब सरक रच स द पयसटन व र ष ट र य व रस अय ग य च य त पयसटन क ष त र त सहक य स ठ स म जस य कर र ग हणनम सण क ष त र त सहक य स ठ भ रत सरक र अणण स द ऄरब सरक र य च य त स म जस य कर र ण पक ष य ग तवण क स ब ध व ढवण य स ठ भ रत सरक रच य आन र व ह स ट आ णडय अणण स द ऄर णबयन जनरल आन र व ह स टम ट ऄथ ररट य च य त सहक यस क यसक रम अर खड प रस रभ रत (नव फदल ल, भ रत) अणण स द ब र डक हस टग क प र शन (स द ऄरब) य च य त प रस रण क ष त र त द कश र व य क यसक रम अद नप रद न स ठ सहक यस कर र स प दक : मन हर प ट ल 51

56 य ख र ज अ तरर ष ट र य स र अघ ड स ठ कर र च य अर खड य वर स द ऄरबन स व क षर क ल अह. उज स, प ट र क णमकल स अणण ई प दन य स रख य ऄन क क ष त र मध य ग तवण क क ल ज ण र. स द ऄरबन 2016 स ल प स न भ रत त USD 44 ऄब जच ग तवण क क ल अह. स द ऄरब ह एक अख त द श अह, ज य न ऄरब ख ड च 80% भ ग व य पल ल अह. ह जग तल सव सत म ठ त ल णनय सतद र अह. ररय ध ह द श च र जध न अह अणण स द ररय ल ह चलन अह. भ रत त वषस मध य ब र जग र च दर 6.1% ह त : NSSO र ष ट र य नम न सव क षण क य सलय (NSSO) कड न क ल ल य णनयतक णलक क मग र बळ सव क षण (PLFS) य न स र, भ रत मध ल ब र जग र च य दर न ग ल य 45 वष च णवक रम म डल ऄस न णवत त वषस मध य ब र जग र च दर 6.1% ह त. NSSO च य सव क षण न स र, वषस मध य शहर भ ग त ब र जग र च दर 7.8% ह त, तर ग र म ण भ ग त 5.3% ह त. वषस न तरच 6.1% ह ब र जग र च सव च च दर ठरल अह अणण च ल वष सत ब र जग र च प रम ण क यम र हण य च ऄ द ज व यक त करण य त अल अह. सन 2018 मध य द श मध ल ब र जग र च स ख य 1.86 क ट ह त अणण सन 2019 मध य 1.89 क ट वर प ह च ल, ऄस ऄ द ज अह. सन 2017 मध य ह प रम ण 1.83 क ट ह त. वय वष 15 त 29 य वय गट त ल ग र म ण तर ण मध य ब र जग र च दर 17.4 टक क य वर आतक सव सणधक अह, तर य च वय गट त ल ग र म ण तर ण मध य ह दर 13.6 टक क य वर प हचल अह. शहर भ ग त ल ब र जग र च दर प र ष स ठ 18.7% तर मणहल स ठ 27.2% अह. णशक षण घ तल ल य ल क मध य ब र जग र च दर व ग न व ढत अह. णशणक षत ग र म ण मणहल स ठ ब र जग र च दर य वष सत 17.3% पय त व ढल, तर ग र म ण णशणक षत प र ष कररत ह दर 10.5% ह त. अ तरर ष ट र य कमसच र स घटन (ILO) य न य प व ऄ द णजत क ल ल 3.4% ब र जग र च दर अत 3.5 टक क य वर प ह चल अह. अ तरर ष ट र य प तळ वर सन 2017, सन 2018 अणण सन 2019 मध य ब र जग र च प रम ण 5.6 वर न 5.5 टक क य वर अल. स प दक : मन हर प ट ल 52

57 ९. क र ड ल ररयस णवश व फक रड प रस क र 2019 फदन क 21 ब र व र 2019 र ज म न क द श च य म न ट क ल शहर त च थ ल ररयस णवश व फक रड प रस क र 2019 ह प रस क र णवतरण स हळ प र पडल. य द न र व ह क ज क णर व हचन च थ य द ल ररयस वष सतल सव त तम ख ळ ड च प रस क र हजकल अह. तर ल डनच य अस नल टब ल क लबच व यवस थ पक ऄसल ल अस न व गर य न ज वनग रव प रस क र फदल ग ल. प रस क र णवषय ल ररयस णवश व फक रड प रस क र ह फक रड णवश व त व यणक तक व स घ ल य च य वष सतल य सव त तम क मणगर स ठ दरवष फदल ज ण र प रस क र अह. ह प रस क र ल ररयस स प टस र ग ड ई ड शन य ऄम र क च य न -न स स थ कड न फदल ज त त स ल पणहल य द ह प रस क र फदल ग ल. णवज य च न व वल डस स प र ट समन ऑ द आयर श र ण वल डस स प र ट सव मन ऑ द आयर कमब क ऑ द आयर ट म ऑ द आयर स प टग म म ट ऑ द आयर ब र क ऑ द आयर णवज त न र व ह क ज क णर व हच (सर थबय च ट णनसपट ) णसम न णबल स (ऄम र क च णजमन स ट कपट ) ट आगर व र डस (ऄम र क च ग ल पट ) फ र न स (द नद हजकण र प रथम र ष ट र य स घ) श अ ब य (च न पवसत र ह ) न ओम ओस क (जप नच ट णनसपट ) स प र ट सप सन व थ ए णडस णबणलट ह नर एट क स र व ह (स ल र व ह फकय च स क ख ळ ड ) ऄ क शन स प टसप सन ऑ द आयर क ल इ फकम (ऄम र क च ब डस ख ळ ड ) ऄक ड म एक सस शनल ऄच वम ट प रस क र णस पर ट र स प टस प रस क र स प टस र ग ड प रस क र एणलय ड फकपच ग हलडस व न (स क ख ळ ड ) य व (झ रख डच भ रत य स स थ - टब ल) स प दक : मन हर प ट ल 53

58 स ट र ड म म ररयल म णष टय द ध स पध त णनख त, म न अणण ऄणमत य न स वणसपदक भ रत च य णनख त झर न व म न क म र द व य न स फ य (बल ग ररय ) य थ झ ल ल य स ट र ड म म ररयल म णष टय द ध ऄहजक यपद 2019 य स पध त व गव गळ य गट त स वणसपदक हजकल अह. य य स पध त स वणसपदक णमळणवण य पणहल य भ रत य मणहल म णष टय द ध ठरल य. णनख त झर नन मणहल च य 51 फकल वजन गट च य ऄ णतम लढत त फ णलणपन सच य अयररश म ग न च पर भव कर त स वणसपदक हजकल. तर म न क म र द व न मणहल च य 54 फकल ब टमव ट गट त अयर णर व हल ग सच पर भव क ल. णवदभस स घ न द सय द आर ण चषक हजकल न गप र य थ ज जल य च य न त व त णवदभस स घ न य द सलग द सय द आर ण चषक च ज त पद अपल य कड च क यम र खल. यजम न णवदभसच स घ आर ण चषक स पध च ज त पद क यम र खण र ह ग म न तरच पणहल च स घ ठरल. णवदभ सच य ऄक षय क न व र य ल ऄ णतम स मन य च स मन व र म हण न घ णषत करण य त अल. स पध णवषय :- आर ण चषक य स पध च अय जन पणहल य द सन च य ह ग म त अय जन करण य त अल ह त. सन 1928 त सन 1970 य क ळ त अपल य म य पय त भ रत य फक रक ट णनय मक म डळ च य (BCCI) स थ पन प स न ज ळ न र णहल ल य झ ड. अर. आर ण य म ज फक रक टपट च य स म त त ह स पध स ख ळल ज त. ह स पध स प र य क वष च य रणज कर डक णवज त स घ व श ष भ रत त ल स घ त ल णनवडल ल य ख ळ ड च य स घ त ख ळल ज त. र ष ट र य वररष ठ ब डहमटन ऄहजक यपद 2019 ग व ह ट त 83व र ष ट र य वररष ठ ब डहमटन ऄहजक यपद ह स पध स प र पडल. स यन न हव लन प. र व ह. हसध वर म त कर न स पध तल मणहल एक र च णवज त पद र खल अह. प र ष एक र च य ऄ णतम र त स रभ वम सन लक ष य स नवर म त करत णवज त पद पटक वल. प रणव ज र च प र अणण णचर ग श ट ट य ज ड न प र ष द ह र च णवज त पद हजकल. स प दक : मन हर प ट ल 54

59 र ष ट र य णवज य स यन, स रभल 3.25 लक ष र पय च, तर हसध, लक ष य स नल 1.70 लक ष र पय च प ररत णषक द ण य त अल. भ रत य र ष ट र य वररष ठ ब डहमटन स पध स ह 1934 स ल प स न भ रत तल य सव त तम ब डहमटनपट न णनवडण य कररत ख ळल ज ण र व र थषक स पध स अह. व र थषक FIH ह क स ट र प रस क र 2018 अ तरर ष ट र य ह क मह स घ न (FIH) 2018 स लच य ह क स ट र प रस क र च घ षण करण य त अल अह. वष सतल य सव क ष ट ख ळ ड न फदल ल प रस क र प ढ लप रम ण अह - वष सतल सव क ष ट ह क पट (प र ष) - अथसर र व ह न द र न (ब णल जयम). वष सतल सव क ष ट ह क पट (मणहल ) - आर व ह ड ग द (न दरल ड). वष सतल सव क ष ट प रणशक षक (मणहल ) - ऄ णलसन ऄन न न (डच मणहल स घ च प रणशक षक). वष सतल सव क ष ट प रणशक षक (प र ष) - श न म क ल ओड (ब णल जयम स घ च प रणशक षक). वष सतल सव क ष ट ईदय न म ख ख ळ ड (प र ष) - अथसर ड स ल र व हर (ब णल जयम). वष सतल सव क ष ट ईदय न म ख ख ळ ड (मणहल ) - ल य णसन र व ह न डर ह द (ऄज रटन ). वष सतल सव क ष ट ग लरक षक (मणहल ) - म ड णहन च (आ ग ल ड) (सलग णतसऱय वष ). वष सतल सव क ष ट ग लरक षक (प र ष) - णवन स ट वन श (ब णल जयम). वष सतल सव क ष ट प च (प र ष) म र थसन ग र चल (प ल ड). वष सतल सव क ष ट प च (मणहल ) - णमश ल म स टर (जमसन ). अ तरर ष ट र य ह क मह स घ (FIH) ह ल ड ह क अणण आनड र फ ल ड ह क ख ळ च अ तरर ष ट र य प रश सक य म डळ अह. य च म ख य लय ल स न (णस व झल ड) य थ अह. FIH च प च ख ड त एक ण 128 सदस य स घ अह त. FIH दर च र वष न तर प र ष ह क णवश वचषक (1971 स ल प स न) मणहल ह क णवश वचषक (1974 स ल प स न) य स पध स अय णजत करत. स प दक : मन हर प ट ल 55

60 प रक श पद क ण य न स प टसस ट र एस स ज वनग रव प रस क र णमळ ल भ रत त ल सव सत म ठ फक रड प रस क र स हळ ऄसण ऱय स प टसस ट र एस स प रस क र 2019 य स हळ य त ब डहमटनपट प रक श पद क ण य न ज वनग रव प रस क र न सन म णनत करण य त अल अह. म बइत भ रत य फक रड णवश व त वष सतल य सव त तम क मणगर स ठ फदल य ग ल ल य प रस क र च णवज त प ढ लप रम ण अह त वष सतल सव क ष ट ख ळ ड - स न ल त र (प र ष) व ग रज त क र (मणहल ) च ऄरमन स च इस प रस क र - च त श वर प ज र सव क ष ट प र ष ख ळ ड (फक रक ट) - णवर ट क हल व जसप र त ब मर सव क ष ट मणहल ख ळ ड (फक रक ट)- स म त म ध न सव क ष ट प र ष ख ळ ड (ऄन य फक रड प रक र) - स न ल त र ( टब ल) सव क ष ट मणहल ख ळ ड (ऄन य फक रड प रक र) - ग रज त क र (ह क ) सव क ष ट फक रड प र स हक णवद य प ठ - अम स क ल स आणन स टट य ट स वसजणनक क ष त र तल सव क ष ट स स थ - र ल व स प टसस प रम शन ब डस सव क ष ट प र ष ख ळ ड (ट र क ऄ ड फ ल ड) - न रज च प र सव क ष ट मणहल ख ळ ड (ट र क ऄ ड फ ल ड) - णहम द स सव क ष ट प रणशक षक म णस सम क स ट णतन (ट बल ट णनस) सव क ष ट स घ - णवदभस (फक रक ट) सव क ष ट ख ळ ड (व यणक तक ख ळ - प र ष) - बजर ग प णनय (क स त ) सव क ष ट ख ळ ड (व यणक तक ख ळ - मणहल ) - म र क म, णवन श ग ट सव क ष ट ख ळ ड (म ट रस प टस) - क. प. ऄरहवद सव क ष ट फक रड प र स हक र ज य ओणडश सव क ष ट य व ख ळ ड (प र ष) - स रभ च धर (न मब ज ) सव क ष ट य व ख ळ ड (मणहल ) - मन भ कर (न मब ज ) सव क ष ट ख ळ ड (र क ट स प टस - प र ष) - शरथ कमल (ट बल ट णनस) सव क ष ट ख ळ ड (र क ट स प टस - मणहल ) - प. र व ह. हसध (ब डहमटन) व मणनक बत र (ट बल ट णनस) सव क ष ट फदव य ग ख ळ ड (प र ष) - स यश ज धव (जलतरण) व मन ज सरक र (ब डहमटन) सव क ष ट फदव य ग ख ळ ड (मणहल ) - फदप मणलक स प दक : मन हर प ट ल 56

61 क र णन टन म ट ट य न च न नइ ओपन ATP च ल जर स पध स हजकल फ र न सच य क र णन टन म ट ट य न च न नइ ओपन ATP च ल जर 2019 ट णनस स पध स हजकल अह. स पध च य ऄ णतम स मन य त ऑस ट र णलय च य ऄ ड र य ह ररसच पर भव कर न म ट ट य न प र ष एक र गट च णवज त पद पटक वल अह. स पध णवषय 1996 स ल स थ णपत च न नइ ओपन ह अउटड र ह डस क र ट सवर ख ळल ज ण र एक व य वस णयक प र ष ट णनस स पध स अह. त सध य ऄस णसएशन ऑ ट णनस प र शनल स वल डस ट रच य ATP वल डस ट र 250 म णलक च भ ग अह. ह स पध स दरवष ज न व र मध य च न नइ (त णमळन ड ) शहर त ख ळल ज त. भ रत य भ र त त लक ज र म ल लररन न ग ल EGAT चषक 2019 स पध त र यपदक भ रत च भ र त त लक ज र म ल लररन न ग य न थ यल डमध य ख ळल य ग ल ल य EGAT चषक 2019 य अ तरर ष ट र य भ र त त लन स पध त र यपदक पटक वल अह. ज र म ल लररन न ग न 67 फकल वजन गट त न ख ळत न 288 फकल वजन ईचलत र यपदक णमळणवल अह. य न चमध य 131 फकल तर क ल न व जकस मध य 157 फकल वजन ईचलत द सर स थ न पटक वल. य गट त स वणसपदक आ ड न णशय च य ड न न (303 फकल ) हजकल अणण फकर ब त च य र ब न क त एत न (285 फकल ) क स यपदक हजकल. थ यल डमध य EGAT चषक 2019 य स पध च स वणसपदक णमर ब इ च न न हजकल भ रत च मणहल भ र त त लक स यख म णमर ब इ च न णहन थ यल डमध य ख ळल य ग ल ल य EGAT चषक 2019 य स पध त स वणसपदक पटक वल अह. णमर ब इ च न णहन 49 फकल वजन गट त न ख ळत न 192 फकल वजन ईचलत स वणसपदक णमळणवल अह. 24 वष य च न न चमध य 82 फकल तर क ल न व जकस मध य 110 फकल वजन ईचलत पणहल स थ न पटक वल. य गट त जप नच य णमय क णहर म न (183 फकल ) र य व प प अ न य णगन य च य ल अ णडक ट अन (179 फकल ) क स यपदक णमळणवल. स प दक : मन हर प ट ल 57

62 णमत ल र ज: 200 ODI स मन ख ळण र पणहल मणहल फक रक टपट फदन क 31 ज न व र 2019 र ज न य झ ल डच य मणहल स घ णवर द ध ख ळल य ज त ऄसल ल य एकफदवस य (ODI) म णलक च णतसर स मन ख ळत भ रत च कणसध र णमत ल र ज णहन एक ज गणतक णवक रम क ल अह. णमत ल र ज णहन णतच य 200व य एकफदवस य स मन य त भ रत च प रणतणनणध व क ल. एकफदवस य स मन य त 200 एकफदवस य स मन ख ळण र त प रथम मणहल फक रक टपट ठरल अह. 36 वष य णमत ल र ज ह एकफदवस य स मन य त सव सणधक ध व क ढण र ल द ज द ख ल अह. णतन च य सर सर न अत पय त 6622 ध व क ल य ऄस न य त स त शतक च सम व श अह. स प दक : मन हर प ट ल 58

63 १०. णवज ञ न अणण त त रज ञ न आस त र च भर र, GSAT-31 ईपग रह च यशस व प रक ष पण भ रत न ऄ तर ळ त अणख एक म ठ यश प र प त क ल अह. भ रत न ऄ तर ळ त अणख एक म ठ यश प र प त क ल अह. भ रत च स द शव हक ईपग रह ज स ट-३१च (GSAT-31) य र प यन क पन एररयन स प सच य एररयन र क टन ब धव र पह ट ऄड चच य स म र स फ र च गय न य थ ल ऄ तर ळ क द र त न यशस व प रक ष पण करण य त अल. प रक ष पण च य ४२ व य णमणनट न तर ३ व ज न १४ णमणनट न ईपग रह णजओ-ट र न स ऑर थबटमध य स थ णपत झ ल. भ रत न य प व ऄन क ईपग रह फ र च गय न त न प रक ष णपत क ल अह त. एररयनस प सन फदल ल य म णहत न स र, य र क टमध य भ रत च य ज स ट-३१ सह स द णजय स ट शनर ईपग रह १/ ह ल स ईपग रह ४ य च ह प रक ष पण करण य त अल अह त. भ रत य ऄ तर ळ स श धन स स थ न (आस त र ) स णगतल ल य म णहत न स र, य ईपग रह च वजन २५३५ फकल ग र म अह. ज स ट-३१ ह ४० व स द शव हक ईपग रह अह. य म ळ भ -स थ णतक कक ष त क -ब ड ट र न सप डर क षमत व ढव ल. ज स ट-३१ च क यसक ळ १५ वष अह. द श त ल पणहल र ब प ल स क यसरत क रळच म ख यम त र णपनरइ णवजयन य न णत रव द रम प ल स म ख य लय त द श त ल पणहल म नव र ब प णलस 'क प -ब ट'च ईद घ टन क ल. क प -ब ट प ल स म ख य लय च य म ख य क य सलय सम र ईभ र ह न ड य ट करण र अह. क प -ब टल प ल स ईपणनर क षक च दज स द ण य त अल अह. ह भ रत त ल पणहल ह य मन आड, तर जग त ल च थ र ब अह. ड ट ग ळ करण, तस च प णलस च य क मणगर त स ध रण घडव न अणण ह क म क प -ब ट करण र अह.. स प दक : मन हर प ट ल 59

64 र ष ट रपत, PM स ठ णमस आल र धक णवम न भ रत च र ष ट रपत अणण प तप रध न य च य स रणक षत प रव स स ठ द न ऄ य ध णनक अणण ह यट क 'ब आ ग ७७७' णवम न च णनर थमत करण य त य त अह. णवश ष म हणज य णवम न वर णमस आल हल ल य च जर ह पररण म ह ण र न ह ऄश त त रज ञ न च व पर कर न त तय र ह त अह त. ऄम ररक च र ष ट र ध यक ष व परत ऄसल ल य 'एऄर स वन' य णवम न च य धत वर 'ब आ ग ७७७' णवम न च णनर थमत करण य त य त अह. ब रश च य प रज त ल मर ठ म णस च न व बह पय ग ब रश च य स श धन त ल ईल ल खन य क यस क ल य ब ल ड.फकरण रणफदव य च न व ब रश च य नव न प रज त ल द ण य त अल अह. रणशय त ल जगप रणसद ध ब रश तज ड.आर व हन झ णमट र णवक य न ड. रणफदव य च सन म न करण य स ठ फदड णलय गसच न मकरण 'रणफदव य ' ऄस क ल अह. ऄम ररक त ल 'म र टटन ब कर ' य स श धन त ल ज गणतक प रस क र न य न ग रणवण य त अल अह. हलक य लढ उ त जस णवम न ल FOC प रम णपत र णमळ ल फदन क 20 ब र व र 2019 र ज भ रत च य त जस य द श वजन न हलक य लढ उ णवम न ल (LCA) शस त र स त र न स सज ज त लष कर ज ट-णवम न म हण न भ रत य हव इ दल मध य स म ल करव न घ ण य स ठ स टर र णमणलटर एयरवद न स ऄ ड सर टटफ क शन (Cemilac) य लष कर हव इ णनय मक कड न ऄ णतम पररच लन णनद ष व प रम णपत र (final operational clearance certificate - FOC) प र प त झ ल अह. हव इ दल च प रम ख एयर म शसल ब. एस. ध न अ य न ररल ज-ट -सर थर व हस क गदपत र ब गळ र य थ एर आ णडय 2019 दरम य न स पणवण य त अल अह. त जस णवम न भ रत च य स रक षण स श धन व णवक स स स थ (DRDO) य च य एर न रटकल ड र व हलपम ट एजन स य स व यत त स स थ र द श तच णवकणसत क ल ग ल अह अणण हहद स त न एर न रटक स णलणमट ड (HAL) कड न य च ई प दन क ल ग ल. ह वजन न हलक व बह -भ णमक बज वण र च थ य णपढ च एक आ णजन ऄसल ल लढ उ णवम न अह. ह णवम न हव त न जणमन वर हल ल करण य स तस च णवम न र हव तच आ धन भरण य स सक षम अह. स प दक : मन हर प ट ल 60

65 र ष ट र य एर डस स श धन स स थ (NARI) ऄन य र ग च य स श धन वर लक ष क फद रत करण र र ष ट र य एर डस स श धन स स थ (NARI) य स श धन स स थ न ऄ क व यडस आम य न -णडफ णशएन श हसड र म (एर डस) य लणक षत क ष त र बर बरच ऄन य र ग स ठ स श धन वर अपल लक ष क फद रत करण य च णनणसय घ तल अह. णशव य य य क ह मणहन य त स स थ च न व बदलण य च ह प रफक रय स र करण य त अल अह. HIVच स सगस ह ण य च य प रकरण त लक षण य घट झ ल अह, ज य म ळ द श तल र ग णनय णत रत करण य स म ठ यश अल अह. म हण नच, अत आतर क ष त र त स स थ अणण य च य स श धन क यस घ च च गल य प रक र ईपय ग करव न घ ण य स ठ स स थ च प नन समकरण करण य च प रस त व म डण य त अल अह. स स थ ब बत र ष ट र य एर डस स श धन स स थ (NARI) सन 1992 मध य प ण (मह र ष ट र) य शहर त स थ पन करण य त अल. HIV स सगस अणण एर डस य र ग वर स श धन करण य स ठ समर थपत ऄसल ल ह एक प रम ख स स थ अह. भ रत य व द यक य स श धन पररषद (ICMR) य च य ऄ तगसत ह स स थ क यस करत. रटस ट य म ब व ड ट इन (TV): अत न ट य मर नष ट करण र ककस र ग वरच नव पररण मक रक औषध श स त रज ञ न प ष ट क ल अह क शर र च य अत ऄसल ल य ट य मरल नष ट करण य स ठ 'ट र जन ह स' म हण न क म करण र ककस र ग वर ल औषध श ध न क ढण य त अल अह. रटस ट य म ब व ड ट इन (TV) न व च ह नव न औषध ग र टणब रटनमध ल आ स ट ट य ट ऑ क न सर ररसचस य स श धक स स थ च य श स त रज ञ न णवकणसत क ल अह. ककस र ग च य प श च य प ष ठभ ग वर ईच च प तळ वर ईपणस थत ऄसल ल य 'रटश क टर' न व च ररस टर श ध न नष ट करण य स ठ ह औषध तय र क ल ग ल अह. क ल य ग ल ल य ऄभ य स न स र ककस र ग च य प श न नष ट करण य स ठ य औषध र णवष र पद थस स डल ज त. ह औषध सह व गव गळ य स वर प त अढळ न य ण य स ककस र ग वर पररण मक रक ऄसल य च प रय ग त न फदस न अल अह. स प दक : मन हर प ट ल 61

66 NASAच म क क य बस र टस य पणहल य ट य ऄ तर ळय न श स पकस त टल ऄम ररक च य NASAन प ठणवल ल म क क य बस र टस (MarCO CubeSats) य न व च य पणहल य ट य ऄ तर ळय न श स पकस त टल अह. ऄ तर ळ च श ध घ ण य स ठ प ठवणवल ल ह ट ऄ तर ळय न 2018 स ल प ठणवण य त अल ह त. प रय ग मक द ष ट न तय र क ल ल ह य न सव सणधक कम फकमत च त त रज ञ न व पर न तय र क ल ग ल ह त. ऄस य न ख ल ऄ तर ळ त क यस कर शकत क, ह तप सण य स ठ य च णवक स क ल ग ल ह त. य य न च द न ज ळ भ ग ह त अणण य न इर व ह अणण व ल-इ ह न व द ण य त अल ह त. त म गळ वर प ठवणवल ल य आनस आट य न न घ तल ल य प रणतम न प थ व वर प ठणवण य त मदत कर त ह त. श स त रज ञ न प रथमच मन ष य वर 'ज न एणडट ग त त र च प रय ग क ल आणतह स त प रथमच मन ष य च अन व णशकत व हक घटक म हणज ज न (gene) य च य ऄ तगसत स रचन त बदल करण य स ठ 'ज न एणडट ग त त र च प रय ग करण य त अल अह. ब र यन म डक स य न व च य व यक त वर ह प रय ग क ल ग ल अह. श स त रज ञ च ऄस द व अह क य न ह प रफक रय यशस व पण प र प डल अह. एख द य अन व णशक र ग ल जन म ह ण य च य अध च र खण य स ठ मन ष य च य DNAमध य बदल करण य च प रयत न क ल ग ल अह. अत य च पररण म णवषय ऄभ य स क ल ज इल. स य क त र ज य ऄम ररक च य य णनर व हर थसट ऑ न थस क र णलन य थ ल ड. ज स म एनझर य च य न त व त श स त रज ञ च य एक चम न ह म नव प रय ग प णस क ल अह. य प व च न श स त रज ञ न द ख ल ऄस च एक प रय ग क ल य च द व क ल अह. स णलड फ य एल डक ट ड र मज ट (SFDR) क ष पण स त र च च चण यशस व द श च य स रक षण स श धन व णवक स स घटन न (DRDO) तय र क ल ल य स णलड फ य एल डक ट ड र मज ट (SFDR) त त र वर अध ररत क ष पण स त र च च चण यशस व पण घ ण य त अल अह. फदन क 8 ब र व र 2019 र ज ओणडश मध य ह च चण घ ण य त अल. DRDOन द श तच णवकणसत क ल ल य स णलड फ य एल डक ट ड र मज ट (SFDR) य घन-आ धन वर च लण य स प र पल शन त त र न क ष पण स त र ईड ड ण घ ण य स सक षम अह. स प दक : मन हर प ट ल 62

67 य म ळ द श त द घस पल ल य च हव त न हव त म र करण र क ष पण स त र णवकणसत करण य च म गस प रशस त झ ल अह. स रक षण स श धन व णवक स स घटन (DRDO):- स रक षण स श धन व णवक स स घटन (DRDO) ह भ रत च य स रक षण क ष त र त स श धन स ठ ऄसल ल म ख य स घटन अह. य च स थ पन 1958 स ल करण य त अल अणण य च म ख य लय नव फदल ल त अह. च नच य त लन त भ रत य शहर मध य हररतग ह व य च य ई सजसन त सव सणधक व ढ झ ल अह एणन वर म टल ररसचस ल टसस य णनयतक णलक त प रणसद ध क ल य ग ल ल य एक ऄभ य स न स र, व ढ य शहर करण म ळ भ रत त व हन मध न णनघण य स हररतग ह व य च य ई सजसन मध य व ढ झ ल अह अणण त च नमध ल शहर च य त लन त ऄणधक अह, ऄस फदस न अल अह. ठळक ब ब :- क बसन ड यऑक स आड (CO2) व य च य ई सजसन च प रम ण ग र ग र म णजल य त (हरय ण ) सव सणधक (140 फकल ) अह तर श र वस त णजल य त (ईत तरप रद श) सव सत कम (1.8 फकल ) अह. क म स ठ प रव स करत न भ रत य दरड इ 20 फकल CO2 ई सर थजत करत. च नमध य शहर करण त 1% व ढ झ ल य म ळ CO2च य ई सजसन त 0.12 टक क य न व ढ ह त अह, तर भ रत त ह प रम ण 0.24% एवढ अह स ल भ रत त CO2च ई सजसन ऄ द ज 4.6 टक क य न व ढल अणण त दरड इ 1.8 टन एवढ ह त. जग तल च थ सव सत म ठ CO2च ई सजसक द श ऄस नह भ रत च दरड इ ई सजसन ज गणतक सर सर (4.2 टन) प क ष ख प कम अह. पर त ग ल बल क बसन प र ज क टच य अकड व र न स र, ग ल य दशक त य ई सजसन मध य 6 टक क य च य सर सर न स त य न व ढ झ ल अह. णडझ लच य ककमत त 1 र पय च व ढ झ ल य म ळ क ह णजल य मध य 11 टक क य न ई सजसन कम झ ल. तर क ह कम ई पन न ऄसल ल य णजल य मध य ह प रम ण क वळ 3 टक क य न कम झ ल. फदल ल त दरड इ सव सणधक ई सजसन ह त अणण र ष ट र य र जध न क ष त र त ह प रम ण म बइ, क लक त, च न नइ, ब गळ र अणण ह दर ब दप क ष 2.5 पट न ऄणधक अह. स प दक : मन हर प ट ल 63

68 प थ व च च बक य ईत तर ध र व दरवष 55 फकम न सरकत अह : WMMच णनष कषस प थ व च य गभ सत गरम ल र व ह च य प रव ह म ळ च लण य स फक रय च य पररण म, प थ व च य च बक य ईत तर ध र व च णस थत बदलल ल ऄस न त क नड प स न सरकत स यब ररय कड हलत अह, ऄस एक ऄभ य स त अढळ न अल अह. ऄम ररक च य क ल र ड ब ल डर णवद य प ठ अणण न शनल ओश न क ऄ ड ऄ टम स यररक ऄ डणमणनस ट र शन (NOAA) य च य न शनल स टर र एणन वर म टल आन म शन य थ ल तज ञ न तस च ज गणतक भ गभस तज ज ञ न य ब बत वल डस म गन रटक म ड ल मध ल ऄद यय वत क ल ल य म णहत त ऄस फदस न अल अह क, प थ व च च बक य ईत तर ध र व दरवष 55 फकल म टर (34 म ल) एवढ य रक न अपल ज ग बदलत अह अणण ग ल य 100 वष प स न ह बदल ऄप र य णशत झ ल अह. ह ऄस क घडत अह य णवषय स श धक कड ठ स प र व ऄज नह न ह. म णहत त प ढ ल बदल 2020 स ल पय त ह ण र न ह, पर त ईत तर ध र व च य ऄच नक ह लच ल म ळ स श धक न ह ब तम प रक श त अणण अवश यक झ ल अह. प थ व च प रस सरण:- स यस अक शग ग त फ रत ऄसत, अक शग ग ह व णश वक स प क षत न फ रत ऄसत अणण ऄश ऄस ख य अक शग ग य य च य त ल त ऱय सकट स थ न बदलत ऄसत त. स यस णस थर न ह अणण अपण ज य ल ध र व त र म हणत त ह ऄढळ न ह, य च प रम ख क रण अह प थ व च प रस सरण. थ डक य त ऄक ष च फदश ह सतत बदलत ऄसत. ध र व त र म हणज प थ व च य ईत तर ध र व च य ड क य वर ऄसण र त र ह य. प थ व च भ ग णलक ईत तर ध र व अणण च बक य ईत तर ध र व य द न ह व गव गळ य स ज ञ अह त. भ ग णलक ईत तर ध र व ह बऱय प क णस थर ऄसत. सध य च च बक य ईत तर ध र व भ ग णलक दणक षण ध र व जवळ अह. क ल य ग ल ल य ऄभ य स न स र, NASAच य गणणत न स र त दरवष स ठ त प सष ट फकल म टरन सरकत अह. च बक य ध र व च फक य क व ळ ल ऄदल बदलह झ ल अह अणण प व च य ऄदल बदल 2.5 त 3.5 लक ष वष सत झ ल ल य अह त. पण श वटच ऄदल बदल म त र 7.5 लक ष वष प व झ ल अह. य म ळ ध र व त ऱय ल फदश दशसक मध य मह व च स थ न अह. प थ व च य प रस सरण म ळ य च ईत तर ध र व व गव गळ य त रक कड र खल ज त अणण य य व ळ ल त त ध र व त र म नल ज त त. प थ व च य प रस सरण च य एक अवतसन ल वष ल गत त. सध य च ध र व त र प ल ररस म हण न ओळखल ज त वष प व थ ब न ह क ल य नक षत र सम ह त ल त र ध र व त र म हण न ह त. ग म स ल ह त र 31व य शतक त य स थ न वर य इल तर य च सम ह त ल अय ट स ल ह 52व य शतक त य च य ज ग वर य इल. तर 101व य शतक त ड न ब ह त र ध र व त ऱय च ज ग घ इल. स प दक : मन हर प ट ल 64

69 DAC न 6 प णब ड च य स वद श ब धक म ल म ज र फदल स रक षण म त र णनमसल स त र मन य च य ऄध यक षत ख ल स रक षण ऄणधग रहण पररषद च य (DAC) ब ठक त भ रत य न दल स ठ सह प णब ड च य स वद श ब धक म ल म न यत द ण य त अल अह. प र ज क ट 75 (I) ऄ तगसत 40,000 क ट र पय च खचस ऄसल ल य य प रकल प त द श तच प णब ड तय र क ल ज ण र अह. प णब ड तय र करण य च प रकल प ध रण मक भ ग द र पद धत च य ऄ तगसत च लवल ज ण र, ज य म ळ परद श क पन य च य भ ग द र न प णब ड च य ब धक म स भ रत मध ल णनवडक ख जग क पन य न स णवध प रद न क ल ज ण र. ह ध रण मक भ ग द र पद धत च य ऄ तगसत च लवल ज ण र द सर प रकल प ऄस ल. य प व न दल स ठ 111 य रटणलट ह ल क टर खर द करण य च णनणसय घ तल ग ल अह. य व यणतररक त, भ रत य लष कर स ठ ऄ द ज 5000 णमल न रणग ड -णवर ध म गसदर थशत क ष पण स त र च य खर द स ठ म ज र फदल ग ल. श स त रज ञ न णवच र न भ ष य त बदलण र AI अध ररत प रण ल णवकणसत क ल ऄम ररक च य क ल णबय णवद य प ठ त ल श स त रज ञ न म नव च य णवच र न ऐकण य स ठ भ ष च य स वर प त भ ष तररत करण य स ठ क णत रम ब णद धमत त (AI) अध ररत एक प रण ल णवकणसत क ल अह. श स त रज ञ न ऄस करण य त प रथमच यश अल अह. ब ह रच य जग श स व द स धण य च क षमत गम वल ल य ल क न स व द स धण य त य श ध म ळ मदत ह उ शकण र अह. म नव म द मध य णवच र करत न एक प रफक रय च लत. मज ज त त मध य ह ण य स य प रफकय च स क त पकड न एक ऄल ग र दमच य म ध यम त न य च भ ष त र प तरण क ल ज त. स प दक : मन हर प ट ल 65

70 ११. व यक त णवश ष ज य ष ठ ऄणभन त रम श भ टकर य च णनधन मर ठ णचत रपट अणण न ट यस ष ट त ल ज य ष ठ ऄणभन त रम श भ टकर य च णनधन झ ल. त 69 वष च ह त. म बइत ल एणलझ ब थ र ग ण लय त य न ऄख रच श व स घ तल. रम श भ टकर य न ककस र ग झ ल ह त. य वर एणलझ ब थ र ग ण लय त ईपच र स र ह त. ऄख र अज य च प र णज य त म लवल. क न सरच णनद न झ ल य न तर अपल य कड ऄवघ क ह फदवस णशल लक ऄसल य च य न कळल. य म ळ श वटच फदवस क म कर यच य आर द य न प न ह एकद त म ठ य पडद य वर झळकल ह त. न क य च अल ल य 'द ऄ णक सड टल प र इम णमणनस टर' य णचत रपट त य न मह र ष ट र च म ज म ख यम त र प थ व र ज चर व ह ण य च व यणक तर ख स क रल ह त. रम श भ टकर य न ऄन क णचत रपट, म णलक मध य क म क ल ऄसल तर र गभ म ह य च पणहल प र म अह. य न र गभ म वर नच य च य क रक द ल स र व त क ल. ऄश र च झ ल ल ह य च न टक तर प रच ड ग जल ह त. तस च य च क र व ह तर पह ट, ऄख र त य श लच, र ह क त, म क त य स रख ऄन क न टक ग जल अह त मध य "च द ब च द ब भ गल स क " य णचत रपट र य न य च य मर ठ णचत रपटस ष ट त ल क रफकद ल स र व त क ल. य न तर य न ऄष टणवन यक, द णनय कर सल म, अपल म णस य स रख य ऄन क णचत रपट मध य क म क ल. य न म ह रच स ड, सवत म झ ल डक ऄस एक ह न एक णहट णचत रपट फदल. य न 90 ह न ऄणधक मर ठ णचत रपट मध य क म क ल ऄस न ऄन क हहद णचत रपट मध य ह त महत त व च य भ णमक त फदसल अह त. म त र कम डर अणण ह ल आन स प क टर य म णलक न रम श भ टकर य न खऱय ऄथ सन ल कणप रयत णमळव न फदल. य णशव य द णमन, ब फदन, य ग धर य क यसक रम तह त फदसल. त न कत च म झ पत स भ ग यवत य म णलक तह झळकल ह त. रम श भ टकर ह प रणसद ध ग यक स ग तक र हल व स द व भ टकर य च स प त र अह त. रम श भ टकर य च य पत न म द ल भ टकर य ह यक ट सच य न य य ध श ऄस न य न हषसवधसन न व च एक म लग अह. य च जन म 3 ऑगस ट 1949 र ज झ ल ह त. य न अणख द न भ व ड ऄस न य च ब लपण म बइत ग ल. क ल ज ज वन त त णस वहमग च णम पयन ह त. तस च ख -ख य ख ळ तह त प र गत ह त. स प दक : मन हर प ट ल 66

71 प रणसद ध स णहण यक न मवर हसह य च णनधन, वय च य 92 व य वष घ तल ऄख रच श व स हहद स णह य त ल प रणसद ध ल खक, सम क षक न मवर हसह य च वय च य 92 वष णनधन झ ल.. न मवर हसह य च जन म 28 ज ल 1927 र ज व र णस मध ल एक ट य ग व त झ ल ह त. हहद स णह यमध य य न एमए अणण प एचड च णशक षण घ तल अह. य न स णह य ऄक दम प रस क र न सन म णनत करण य त अल अह. य न य व द (1955), आणतह स और अल चन (1957), कह न : नय कह न (1964), कणवत क नए प रणतम न (1968), द सर पर पर क ख ज(1982), व द णवव द स व द (1989), य स रख य क द बऱय य न णलणहल य अह त. य च म ल खत ऄसल ल 'कहन न ह ग ' ह प स तक द ख ल स णह य जगत त प रणसद ध अह. त मध य स गर णवश वणवद य लय (म.प र.) हहद णवभ ग त सह यक प र ध य पक ह त त 1965 पय त य न व र णस त न स वत त र ल खन क ल मध य 'जनय ग स प त णहक च स प दक म हण न फदल ल त क म क ल. कर न कप र ख न: SIIच य स वस थ आम य न इज ड आ णडय म णहम च द त ऄणभन त र कर न कप र ख न य च स वस थ आम य न इज ड आ णडय म णहम च द त (ambassador) म हण न णनय क त करण य त अल अह. स वस थ आम य न इज ड आ णडय म णहम च य ऄ तगसत लह न म ल -म ल च य लस करण ब बत ज गर कत पसरव न मणहल न णशणक षत क ल ज ण र अह. लस तय र करण र जग तल सव सत म ठ क पन ऄसल ल य स रम आ णस टट य ट ऑ आ णडय (SII) कड न लस करण अणण र गक षम करण स दभ सतल ह र ष ट रव य प ज ग त म ह म च लवल ज त अह. स रम आ णस टट य ट ऑ आ णडय :- ह भ रत तल लस च सम व श ऄसल ल य र गप रणतक रक औषध च ई प दन घ ण र णनम सत क पन अह. ह क पन प न व ल सम ह कड न व यवस थ णपत क ल ज त, ज प णसपण स यरस प न व ल य च य म लक च अह स ल य क पन च स थ पन करण य त अल ह त. स प दक : मन हर प ट ल 67

72 १२. य जन प ज ब र ज य न स म टस ख ड म ह म य य जन ल म न यत फदल फदन क 1 ब र व र 2019 र ज झ ल ल य प ज ब र ज य च य म णत रम डळ ब ठक त र ज य त स म टस ख ड म ह म (Smart Village Campaign) र बणवण य स म ज र द ण य त अल अह. र ज य च य ग र म ण भ ग त प य भ त स णवध अणण अवश यक स व -स णवध ईपलब ध कर न द ण य स ठ णवक स क म प णस क ल ज त अह. य स ठ म णत रम डळ न क ट र पय च णनध म ज र क ल अह. 14 व णवत त य अय ग अणण मनर ग क यसक रम मध न य य जन स ठ णवत तप रवठ क ल ज इल. य य जन च य ऄ तगसत ईप य क त ऄणधक र णवभ ग णवक स, प च यत ऄणधक र व आतर प र द णशक णवभ ग कड न प रस त व प र प त करत ल. 25 लक ष र पय पय तच य प रकल प न ईप य क त अणण ऄणतररक त ईप य क त (णवक स) य च य कड न म न यत फदल ज इल अणण 25 लक ष र पय प क ष ज स त खच सच य प रकल प न स य क त णवक स अय क त च य ऄध यक षत ख ल ल र ज यस तर य सणमत कड न म ज र द ण य त य इल. ईज ज वन लघ णवत त ब क च फकस न स णवध कजस य जन ईज ज वन लघ णवत त ब क (USFB) य स स थ न अपल ईज ज वन फकस न स णवध कजस य जन स दर क ल अह, ज य मध न लह न अणण स म त श तकय न अर थथक पत स व द ण र. ऄश य य जन म ळ, ईज ज वन लघ णवत त ब क ह द श तल पणहल लघ णवत त ब क ठरल अह, ज क ष अणण स ब णधत प रक फक रय कल प स ठ त रणम क त म क त कजस द त अह. ह कजस य जन त णमळन ड, पणश चम ब ग ल, कन सटक अणण ओणडश य च र र ज य मध य ल ग करण य त अल अह. य य जन मध न एक व यक त ल 60,000 त 2 लक ष र पय पय तच कजस प रद न क ल ज ण र. ह कजस द ग ध खर द व व यवस थ पन, क पण न तरच व हत क, श तक ईपकरण च खर द, म स यप लन, श ळ प लन, र श म ई प दन, ल च श त, मशर म श त तस च न रळ च य श त च द खर ख अणण भ ज प ल य च श त ऄश य क ष त र त णवक स क म स ठ ईपलब ध अह. स प दक : मन हर प ट ल 68

73 ईज ज वन लघ णवत त ब क (USFB):- ब र व र 2017 मध य य ब क न अपल य ब ककग क य न स र व त क ल. ब गळ र य थ प रथम श ख ईघडण य त अल. अज 24 र ज य अणण क द रश णसत प रद श मध य ब क च य 450 प क ष ऄणधक श ख अह त. य ब क न औपच ररक ब ककग व यवस थ ब ह र म ठ य प रम ण त ऄसल ल य म ग स ग र हक न अध र द ण य त यशस व रर य ब ज रप ठ ईभ क ल अह. क द र सरक रच प रध नम त र श रमय ग म नधन य जन क द र सरक रन प रध नम त र श रमय ग म नधन य जन य र ऄस घरटत क ष त र त ल क मग र स ठ म ग णनव त त व तन य जन ऄथस कल प त प रस त णवत क ल अह. य जन च स वर प:- प रध नम त र श रमय ग म नधन य जन प धर हज र र पय पय तच म णसक ई पन न ऄसल ल य घटक स ठ ऄस ल. ह य जन य क मग र न त न हज र र पय पय तच म णसक णनव त त व तन द इल. य जन वय वष स ठ न तर स र ह इल. वय च य ऄठर व य वष य य जन त सहभ ग ह ण र व यक त स ठ 55 र पय म णसक हप त द ण अवश यक ऄस ल. तर वय च य एक णणतस व य वष य य जन त सहभ ग ह ण ऱय ऄस घट त क ष त र त ल क मग र स ठ 100 र पय म णसक हप त वय च य 60 वष पय त द ण अवश यक ऄस ल. य य जन च ऄ मलबज वण वषस प स न स र ह इल. य य जन स ठ 500 क ट र पय च तरत द करण य त अल अह तस च गरज न स र व ढ व णनध प रवल ज इल. भ रत च य सकल घर ल ई प दन त ल महत त व च घटक ऄसल ल य 42 क ट क मग र स ठ ऄस घरटत क ष त र त ल रस य वर ल णवक र त, ररक ष ओढण र, ब धक म मज र, श तमज र, चम द य ग ऄस ईद य ग करण ऱय व यक त स ठ ह य जन ऄस ल. दह क ट क मग र अणण मज र न य य जन च ल भ णमळ ल. क द र सरक रच प रध नम त र श तकर सन म न णनध य जन ट य अणण ऄल पभ ध रक श तकय न ख त र श र ऄथस सह य य ईपलब ध कर न द ण य स ठ प रध नम त र श तकर सन म न णनध (प रध नम त र फकस न सम म न णनध ) य य जन च घ षण क द र सरक रन क ल अह. य जन च स वर प य क यसक रम च य ऄ तगसत, 2 ह क टरपय त ल गवड य ग य जम न ऄसल ल य ऄल प भ ध रक श तकऱय न स प दक : मन हर प ट ल 69

74 व र थषक 6000 र पय पय तच ऄथसह य य ईपलब ध कर न फदल ज ण र अह. ह ई पन न प र य क द न हज र र पय ऄश त न सम न हप तय मध य थ ट ल भ थ श तकय च य ब क ख य मध य हस त तररत क ल ज इल. ह ऄथसह य य क द र सरक र र क ल ज ण र अह. ह क यसक रम फदन क 1 णडस बर 2018 प स न ल ग ह इल अणण फदन क 31 म चस 2019 पय तच य क ल वध स ठ च पणहल हप त य वष सतच द ण य त य इल. य क यसक रम स ठ 75,000 क ट र पय व र थषक खचस ह ण र अह. य य जन म ळ स म र 12 क ट लह न अणण ऄल पभ ध रक श तकर क ट ब न यद ह ण र अह. य क यसक रम म ळ स ब णधत श तकऱय न क वळ प रक ई पन नच ईपलब ध ह ण र नस न य बर बरच स ग च य क ळ त श त स दभ सत अकणस मक गरज प णस करण य स ठ स द ध यद ह ण र अह. प रस र भ रत च य प रस रण प य भ त स णवध अणण ज ळ णवक स य जन ल म ज र अर थथक व यवह र णवषयक म णत रम डळ सणमत न प रस र भ रत च प रस रण प य भ त स णवध अणण ज ळ णवक स य जन य ब बत म णहत व प रस रण म त र लय च य प रस त व ल म ज र फदल अह. प रस र भ रत च य प रस रण प य भ त स णवध अणण ज ळ णवक स (Broadcasting Infrastructure and Network Development) य जन स ठ त य वष च य क ल वध त क ट र पय च द ख ल तरत द करण य त अल अह. एक ण णनध च क ट र पय अक शव ण (AIR) अणण क ट र पय द रदशसन य च य र च लवल य ज ण य स य जन स ठ म ज र करण य त अल अह. य य जन च ऄ मलबज वण णवणवध ट य मध य सध य क ल ज त अह अणण णनय णजत क ष टक न स र प णस करण य त य इल. य जन मध न फदल ल, म बइ, क लक त अणण च न नइ य थ ल द रदशसनच य क द र च अध णनक करण करण तस च क द र वर ह य ड फ न शन ट णलणर व हजन (HDTV) ट र न सम टर बसवण ; 19 रठक ण णडणजटल ट र णस ट रयल ट र न सम टर (DTT) बसवण ; 15 रठक ण णडणजटल स ट ल आट न य ज ग दठरग (DSNG) व न; 39 रठक ण स ट णडओच णडणजटल करण अणण 12 रठक ण प थ व वर ल स ट णडओच अध णनक करण य च प तसत क ल ज ण र अह. अक शव ण (All India Radio) य स ठ, य जन मध न 206 रठक ण FM स व च णवस त र, 127 रठक ण स ट णडओच णडणजटल करण क ल ज ण र. य णशव य ऄर ण चल प रद श र ज य मध ल आट नगर य थ DD ऄर णप रभ य व णहन च श भ र भ करण य स म ज र फदल ग ल अह, ज इश न य भ रत तल य र ज य मध ल ल क च य म गण य प णस करण य त मदत करण र अह. स प दक : मन हर प ट ल 70

75 ऄक षय उज स म त र लय च नव क स म (KUSUM) य जन क द र सरक रच य ऄक षय उज स म त र लय न श तकय मध य स र उज च व पर व ढव य ई श न फकस न उज स स रक ष एव ई थ न मह ऄणभय न (KUSUM/क स म) य जन तय र क ल अह. य जन च स वर प ग र म ण भ ग त प र य क 500 फकल व ट त 2 म ग व ट एवढ य क षमत च य णग रडल ज डल ल य ऄक षय उज स प रकल प च स थ पन करण. हसचन च गरज प णस करण य स ठ णग रडश ज डल नसल ल स लर व टर प प प रस थ णपत करण. णग रडश ज डल य ग ल ल य ईपणस थत व टर प पल स र उज स क षमत वर च लवण अणण तय र झ ल ल ऄणतररक त उज स णडसक म ल णवक न ऄणतररक त प र प त करण. णबह र र ज य सरक रच म ख यम त र व द धजन प शन य जन णबह र र ज य सरक रन म ख यम त र व द धजन प शन य जन न व च व द ध स ठ च एक स वसणत रक णनव त त व तन य जन ज ह र क ल अह, ज 60 ह न ऄणधक वय ऄसल ल य सवस ल क स ठ अह. र ज य त ह य जन फदन क 1 एणप रल 2019 प स न ल ग क ल ज ण र अह. य जन मध न सरक र स व मध न स व णनव त त ह ण य स ज य ष ठ न गररक न वगळत, सम नर प न र ज य मध ल सवस ज ष ठ न गररक न 400 र पय म णसक णनव त त व तन फदल ज ण र. ज ष ठ न गररक स ठ र ज य त सध य ऄणस त व त ऄसल ल णनव त त व तन य जन क वळ द ररद र यर ष ख ल ल ल क न च ल ग अह. य णशव य, ज ल क प रस रम ध यम क ष त र त णनयणमत स व द त अह त अणण आतर क णत ह णनव त त व तन णमळवत न ह त ऄश य न णबह र पत रक र सन म न य जन मध न 60 वष सप क ष ज स त वय च य पत रक र स ठ 6,000 र पय म णसक णनव त त व तन द ण य च ज ह र करण य त अल अह. मन ष य अणण प र ण य मध य प रणतज णवक च य णनय णत रत व पर स ठ भ रत सरक रच 'वन ह ल थ' ईपक रम नव फदल ल त फदन क 18 ब र व र 2019 र ज वन ह ल थ आ णडय पररषद च ईद घ टन क द र य णवज ञ न व त त रज ञ न म त र हषस वधसन य च य हस त करण य त अल. अर ग य स दभ सत म नव, पश तस च पय सवरणजन य अर व ह न च स मन करण य च य ईप य वर चच स करण य स ठ य पररषद च अय जन करण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 71

76 वन ह ल थ (एक अर ग य) य च ऄथस मन ष य अणण प र ण द घ च य अर ग य श स ब णधत ऄस ह त. सध य पश जन य अज र स वसजणनक अर ग य स ठ म ठ ध क ठर शकत ल, ऄश भ ग णलक क ष त र त भ रत म डत. भ रत सरक रच वन ह ल थ' प ढ क र य च म द द द य वर न, मन ष य अणण प र ण ऄश य द न ह च अर ग य ऄब णधत र खण य स ठ य न फदल य ज ण य स प रणतज णवक च णनय णत रत व पर करण य स ठ भ रत सरक रन वन ह ल थ' ईपक रम स र करण य च य जन अखल अह. प रस त णवत य जन न स र, ज वत त रज ञ न णवभ ग अणण भ रत य क ष स श धन पररषद (ICAR) य च य त एक कर र झ ल अह, ज य च य ऄ तगसत लस करण मध न प रणतब ध क ल य ज उ शकण य स र ग न स ब णधत करण य स ठ "ऄणनव यस" र ष ट र य लस करण क यसक रम च लणवल ज ण र अह. सद यणस थत 2010 स लच य अकड व र न स र क क क ट, वर ह अणण ग य -ढ र प लन क ष त र त प रणतज णवक च य व पर त भ रत ज गणतक प तळ वर 3% व ट ठ वत अणण य ब बत च न, ऄम ररक अणण ब र झ ल य द श सह अघ ड च ग र हक अह. एक ऄ द ज न स र 2030 स ल पय त BRICS र ष ट र मध य य च प रम ण द पट ह इल ऄश ऄप क ष अह. मध यप रद श र ज य सरक रच म ख यम त र य व स व णभम न य जन मध यप रद श र ज य सरक रन फदन क 22 ब र व र 2019 र ज 'म ख यम त र य व स व णभम न य जन ' ल ग करण य स स र व त क ल अह. य जन च स वर प य जन च य ऄ तगसत सम ज च य अर थथकद ष ट य कमक वत गट त म डण य स शहर य वक-य वत न वषसभर त 100 फदवस र जग र ईपलब ध करव न द ण य च हम फदल ग ल अह. क ट ब च व र थषक ई पन न 2 लक ष र पय प क ष कम ऄसल य स अणण वष य वय गट तल य वक-य वत य य जन स ठ प त र ऄसत ल. य जन च य ऄ तगसत णनवडल ल य य वक-य वत न णनय णजत 100 फदवस च य क ल वध त दरमह 4,000 र पय ऄन द न णमळण र. म हणज च 100 फदवस मध य प र य क एक ण 13,500 र पय च कम इ ह ण र. य जन च य ऄ तगसत णनवडल ल य य वक-य वत न क शल य णवक स च प रणशक षण फदल ज ण र. स प दक : मन हर प ट ल 72

77 प रध नम त र ईज वल य जन न ग ठल 6 क ट च ट प प रध नम त र ईज वल य जन न स वय प क च य सह क ट ग स ज डण य द ण य च ट प ग ठल अह. अज ईपर ष ट रपत एम. व य कय य न यड य च य हस त जणस मन ख त न य मणहल ल ग स ज डण प रद न कर न सह क ट च ट प प णस झ ल. य जन च ई श:- द श तल य द ररद रय र ष ख ल ल क ट ब न स वय प क स ठ स वच आ धन प रणवण य च य ई श न प रध नम त र ईज वल य जन स र करण य त अल. द ररद रय र ष ख लच य क ट ब तल य 5 क ट मणहल न म त ग स ज डण द ण य च ईफ ष ट ठ वण य त अल ह त. णनय णजत व ळ प व च त ग ठण य त यश अल. य न तर ह ईफ ष ट 8 क ट पय त व ढणवण य त अल. स प दक : मन हर प ट ल 73

78 MPSC-PSI-STI (२०१८) णडस बर Reliable Academy १३. मह व च फदवस ज गणतक ककस र ग फदन: 4 ब र व र दरवष 4 ब र व र ल ज गणतक अर ग य स स थ (WHO) य च य न त व त जगभर त ज गणतक ककस र ग फदन प ळल ज त. सन 2019, सन 2020, सन 2021 य त न वष स ठ 'अय एम ऄ ण ड अय व ल' य स कल पन ख ल एक ज गणतक म ह म च लवल ज त अह. य ब बत जगभर त ककस र ग णवषय जनज ग त ल वण य स ठ णवणवध क यसक रम च अय जन क ल ज त. ज गणतक ककस र ग फदन दरवष 4 ब र व र ल ककस र ग ब ल ज गर कत व ढणवण य कररत अणण प रणतब ध, श ध अणण ईपच र न प र स णहत करण य कररत अय णजत क ल ज त. य फदन च स थ पन अ तरर ष ट र य ककस र ग णनय त रण स घटन (UICC) य न सन 2008 मध य णलणहल ल य ज गणतक ककस र ग घ षण पत र च समथसन करण य स दभ सत क ल ह त. ककस र ग स ब ध ज गणतक द ष य:- दरवष जगभर त जवळप स 9.6 दशलक ष ल क च ककस र ग न म य ह त. स म न य ककस र ग मध य अढळ न य ण र फकम न एक त त य श प रक र प रणतब णधत क ल ज उ शकत. ककस र ग ह जगभर त ह ण य स म य स ठ द सर ऄग रगण य क रक अह. 70% ककस र ग स ब ध म य कम -त -मध यम ई पन न ऄसल ल य द श मध य ह त त. ककस र ग च एक ण व र थषक अर थथक खचस ऄ द ज USD 1.16 लक ष क ट (रट रणलयन) एवढ अह. ककस र ग श लढण य स ठ अ तरर ष ट र य स तर वर अ तरर ष ट र य ककस र ग णनय त रण स घटन (UICC) ह स स थ णनर तर क यसरत अह. य च य स चन न स र, सवसप रक रच य ककस र ग मध य स म र एक त त य श प रक र अपल य ज वनश ल मध य बदल कर न ऄणधक णधक श र ररक क म कर न अणण ब ठ क म कम तकम कर न र खल ज उ शकत त. म ठ य स ख य न ऄस ह फदस न अल अह क ईपच र दरम य न ककव य न तर व य य म म ळ च गल पररण म फदस न य त त. अ तरर ष ट र य ककस र ग णनय त रण स घटन (UICC):- अ तरर ष ट र य ककस र ग णनय त रण स घटन (UICC) ह ककस र ग णवर द धच य लढ य त ल सव सत म ठ अणण जगभर त जवळप स 155 द श मध य 800 ह न ऄणधक सदस य स स थ च एक अ तरर ष ट र य स घटन अह. स प दक : मन हर प ट ल 74

79 1933 स ल य स घटन च स थ पन झ ल अणण य च म ख य लय णजन र व ह (णस व झल ड) य थ अह. ह स घटन ज गणतक अर ग य अणण णवक स ईफ ष ट य मध य ज गणतक ककस र ग च भ र कम करण य स ठ, ऄणधक ध क सम नत ल प र स हन द ण य स ठ अणण ककस र ग णनय त रण एक ग र त करण य स ठ ककस र ग सम द य न एकत र अणण य स ठ क षमत ब धण करण य स ठ अणण प ढ क र मध य अघ ड घ ण य स ठ समर थपत अह. UICC अणण य च बह -क ष त र त ल भ ग द र ह जग त ल सरक र न य द ष ट न ग णवत त प णस अणण श श वत क यसक रम च लवण य स ठ ईत त जन द ण य स ब ध ल अह त. र ष ट र य रस त स रक ष अठवड 2019: 4 ब र व र त 10 ब र व र भ रत त 4 ब र व र त 10 ब र व र य क ळ त 30व र ष ट र य रस त स रक ष अठवड (National Road Safety Week) प ळल ज ण र अह. ईद घ टनप रस ग नव फदल ल त एक क यसक रम च अय जन क ल ज ण र अह. य क यसक रम त श ल य णवद य थ, ऄश सक य स स थ अणण सरक र व ईद य ग मध ल रस त स रक ष च य स ब णधत ऄसल ल भ गध रक य च सहभ ग ऄस ल. य अठवड य त णवणवध क यसक रम च अय जन क ल ज ण र. य मध य स रक ष स ब ध ईदय न म ख कल, रस त स रक ष स ब ध ऄणभय णत रक, व हन च णवम, अप तक ल न व यवस थ, य व च भ णमक य स ब ध क यसश ळ अणण पररस व द तस च रस त स रक ष स ब ध क प र टच भ णमक य णवषय ईद य ग/क प र ट पररषद अय णजत करण. य णशव य एक म ट रक र र ल द ख ल च लवल ज ण र, ज य मध न णनय णजत प रव स क यसक रम मध न भ रतभर प रव स कर न प ढ ब ग ल द श अणण म य नम र य द न श ज र द श न भ ट फदल ज इल. मह म ग ध ज च य 150 व य जय त णनम त त अय णजत क ल ग ल ल ह र ल ग ध ज च य ज वन श ज ळल ल य भ रत मध ल ऐणतह णसक रठक ण न भ ट द त, ब ग ल द श च य ढ क शहर कड ज ण र अणण 24 ब र व र ल म य नम रमध ल य ग न शहर त य च सम र प ह इल. य प रव स त स म र 7250 फकल म टरच ऄ तर क पल ज इल. अ तरर ष ट र य म त भ ष फदन: 21 ब र व र दरवष 21 ब र व र य फदवश अ तरर ष ट र य म त भ ष फदन प ळल ज त स ल स य क त र ष ट रस घ श क षणणक, व ज ञ णनक अणण स स क णतक स घटन न (UNESCO) सवसप रथम य फदन च घ षण क ल ह त. भ णषक अणण स स क णतक णवणवधत अणण बह भ णषकत ल प र स हन द ण य स ठ ब र व र 2000 प स न दरवष ह फदन प ळल ज त. जग त ब लल य ज ण य सठ ऄ द ज 6000 भ ष प क फकम न 43% भ ष ल प त ह ण य च य म ग सवर अह त. स प दक : मन हर प ट ल 75

80 MPSC-PSI-STI (२०१८) णडस बर Reliable Academy आणतह स: स ल य च फदवश प वस प फकस त नमध य (अत त च ब ग ल द श) ईद स भ ष ल र ष ट र य भ ष म हण न णनवडल य न तर य णवर ध त क ल ल य अ द लन दरम य न प ल स च य ग ळ ब र त ऄन क णवद य थ य च म य झ ल. य घटन च य स म त त ब ग ल द श अणण भ रत च य ब ग लमध य ह फदन 'भ ष फदबस' ककव 'शह द फदबस' म हण न ओळखल ज त. प व च य प वस प फकस त नन य च य भ ष स ठ लढ फदल य न तर ऄख र स भ रत च य मदत न 1971 स ल ब ग ल द श पणश चम प फकस त नप स न (अत त च प फकस त न) स वत त र झ ल. स प दक : मन हर प ट ल 76

81 १४. MPSC-PSI-STI-ASO स भ व य प रश न Ñß. 1. ØððÜÃððÙðÏÚð GDP µðó ±ðâðððð îüâúððçðð ó îð ÂðÃð ãðæðá ðïððüøðõãð ãðæðá ÙèÂðõÐð ÑßçÃððòãðÃð îüâúððãð ðâð ðè? ) ð) î) À) Ñß Üð ðó Ùðù±Ðð ò¾ î ÙðèðÜðæ¾à ±ðôüãðãðâðõ î òäð ðü ÑðòÜæðÇ âðð çðôüãððãð îüâúððãð ðâðó? ) 18 Ò î ßôãððÜó ð) 19 Ò î ßôãððÜó î) 31 ðððð ãððüó À) 2 Ò î ßôãððÜó Ñß. 3. îð ÂðÃÚðð Ç äðððð Ñð ¾àð ¾ î Úðð Ðððãðð ððâðó 13 ãðó ðüãðüüðæ¾àóúð Ãð âð ãð ãððúðõ ÑðòÜæðÇ ðòâð ÑßÇäðáÐðóµð ðúðð ððð îâð ðè? ) ýüðâð ð) ýüðâð î) ôîãðøãð À) çððøçó Ü ð Ñß. 4. òãðìðððððãð ÑßÆðÙðµð ÐÚðôÜð - ýüò ðððóúðçðáµúðð îð µðùðõðð äðó ÑßÂððâðó ÃðÚððÜ îâðó ðè, ðó òãðµððüðüððð ð ú ðâúððúðð ±Úð ØððæÚððÃð ØððæððüÃðÜóÃð îüãð. è ÐÚðôÜð - ýüò ðððóúðçðáµðó µðùðõ îð ÂðÃÚðð ÑßòçðÊ ðð±ðòãð î òãðìððñðó ðµðó ðè? ) èðãðáàá òãðìððñðó ð) ðù çðòîàá òãðìððñðó î) îð âðüò ðúðð òãðìððñðó À) ç¾ùððòîð Àá òãðìððñðó Ñß. 5. Ü ýüòàúððµð ýüð îµúðð îð ÂðÃÚðð äðèüð îàóâð çð ãðð 14 Ò î ßôãððÜó 2019 ÑððçðõÐð ÑðôÐèð îçð çðôý îüâúððµðó ³ðð æðâðð îâðó ðè ) Ðð ððòî ð) ð±ðçðç î) ðçðüð À) òèâððè Ñß. 6. îð Âð ÑðËðåóÐð çððùððòððãð èð ÂððñÚðð ÑßÆðÙð ØððÜÃðóÚð ò îðððü ÜâÚðð? ) ÐðÃðá îó Ðð¾Üð ð ð) ज ईत म डल î) çð. Ñðó. ôîâðð À) çðôü äðððó Ùðòââð îð Ñß. 7.âð è ãð âðéð ð ÑßÇ äððãðâúðð ÑßÆðÙð üîíóúð òãðìððñðó ðµð Ðððãð îðúð ðè? ) âð è òãðìððñðó ð) âðéð ð òãðìððñðó î) îðüò±ðâð òãðìððñðó À) ÙðÍðçð òãðìððñðó Ñß. 8. îð ÂðÃðó ØððÜÃðóÚð ðû î èó Ç äððãðâðó Ñðòèâðó âð³ðõ òãðäð ðû î Üâðó, ðó öîæðó ðòâð çðü ðüòïðãð ÑðõÜ î òªîúðð îâððñððüçðð ó ÃððÜÂðÙðô Ãð î ðá Ç Ãð ðè? ) Úðõ âð³ðõ òãðäð ðû î ð) ýò ãð¾ðçð âð³ðõ òãðäð ðû î î) IDFC ðû î À) ðóãððð âð³ðõ òãðäð ðû î स प दक : मन हर प ट ल 77

82 Ñß. 9. Ç ðù çðòîàá ýüòàúðð ±ððüïðó - ýçð Ðäðó âð ÜðÚð¾óü±ð Úðð ÑðôçÃð îðµð âð ð î îð Âð ðè Ãð? ) ðù ¾ùòãð ð Ñðð»ð ð) ±ðð Ñððú öîæâð ±ððüïðó î)»ðüùùðð À) ÙðóÐðð Ùð ÐðÐð Ñß. 10. Üðæ¾àóÚð ÐðÙðôÐðð çðãð áêðâð îðúððáâðúð ( NSSO).. Úðð ãðæððáãð Ç äðøðüðùðïðóâð çðãðá äð Ãð îüó ôî¾ôü ððµð çðãð áêðâð îüâððü ðè? ) 2021 ð) 2019 î) 2020 À) 2022 Ñß. 11. îð ÂðÃÚðð òµðëðñð¾ððð ò ßò¾äð ððó¾ð ÑðôÜç îðü 2018 çðùððüüøððãð çðãðð à öîæ¾ òµðëðñð¾ðµðð ò îãðð ð ò ðü îâðð? ) ÙðõÐðâððý¾ ð) Ç Àð áîç¾ ãðü î) Æßó ò ðâð ðð Àáþçð À) Ç äð Ñð ðùòî ãððù¾ü Ñß. 12. îð ÂðÃð Üð Úð 8 Ùððµðáâðð ðüãðüüðæ¾àóúð Ùðòèâðð òçãðçððµúðð òððòùðäðððð òçùðãðð Úðð ðððð Úððµðð äðôøððüüøð îüâððü ðè? ) ÙðèðÜðæ¾à ð) ò ðèðü î) ÄðÜÑßÇ äð À) ÃððòÙðúÐððÀõ Ñß. 13. îð ÂðÃÚðð Üð ÚððÐð UDAN Úðð ððð üãð±ðáãð ÃÚððµðó Ñðòèâðó òãðùððððçð ãðð çðôý îâðó? ) ÑðòäµðÙð ðü±ððâð ð) ð òàäðð î) Üð ðçæðððð À) ±ðô ðüðãð Ñß. 14. Ùð òü îð Úðð Ç äðððð 2 Ò î ßôãððÜóÑððçðõÐð ÙðÏÚðÙð Ñðââðð Âðô Çâð ( INF) çðüòïð üãð±ðáãð ÃÚððµðó îãðáãúð ÑððÜ ÑððÀÂÚððçð Ùðð³ððÜ ³ð Ãðâðó ðè. èð îüðü îð ÂðÃÚðð Ç äððçðð ðãð îâðð ±ð âðð ðè? ) ÜòäðÚðð ð) ò ß¾Ðð î) ðñðððð À) ÄðÜ îð òüúðð Ñß. 15. îð ÂðÃÚðð Üð Úð çðü îðüðð ±ßðÙðóÂð ÑððÚððØðõÃð çðôòãðïððüµúðð ððüïð îðùððçðð ó çùðð¾á ð À Ùðð òèùð Úðð ÐððãððÐð î ±ßðÙðóÂð òãð îðçð Úðð ðððð Ùðü ðõü îâðó? ) èòüúððâðð ð) Ñðü ðð ð î) ±ðô ðüðãð À) ÙðèðÜðæ¾à Ñß çððâðó ðð±ðòãð î ÑððÂðÆðú ØðõÙðó òçðððµðó çðü îâñðððð îðúð ðè? ) ãð ¾âðûÀþçð ÒîðùÜ çðç¾ Ðð ðâð ðáðð ÓÚðôµðÜ ð) ãð ¾âðûÀþçð ÒîðùÜ òà»ððúðü òüç î ÜóÀ äððð î) ãð ¾âðûÀþçð ûà âððúðùð ¾ µð ü ð À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß. 17. îð ÂðÃÚðð ðüãðüüðæ¾àóúð çðüçæð Ðð Ç ÓÚðõµðÜ ðùòî Ü âð èãððâð ÑßòçðÊ îâðð? ) ðð±ðòãð î ðòæðá î Ùðüµð ð) ðüãðüüðæ¾àóúð ððá çðüçæðð î) ðð±ðòãð î ðû î À) ðüãðüüðæ¾àóúð ÐððÂð òððïðó स प दक : मन हर प ट ल 78

83 Ñß. 18. îð ÂðÃÚðð Üð ÚððÃð Üðæ¾àóÚð Ùðó çðãúðð±ßè çùððü î ðòâð çðü±ßèðâðúððµð Çþ³ðð¾Ðð îüâúððãð ðâð? ) ÑðòäµðÙð ðü±ððâð ð) ÃððòÙðúÐððÀõ î) ±ðô ðüðãð À) ð òàäðð Ñß. 19. ¾àðÐçðÑðÜÐçðó ýü¾üððùäðððâðµúðð ±âðð ðâð îüñäððð ýüà çð 2019 ÐðôçððÜ ØððÜÃððµðð ªîÙððü î îðúð ðè? ¾óÑð : ¾àðÐçðÑðÜÐçðó ýü¾üððùäðððâðµúðð ±âðð ðâð îüñäððð ýüà çð 2019 ÐðôçððÜ, ØððÜÃððÐð 3 ±ðôâððüçðè ÃÚððµð çæðððð çðôïððüâð ðè. ) 22 ð) 78 î) 19 À) 21 Ñß. 20. òüúððïðùðïúð ØððÜÃð - çððøçó Ü ð çðüúðô Ãð ðúðð ±ððµúðð 12 ãúðð ðø îóãð ØððÜÃððµð ÑßòÃðòÐðòÏðÃãð ð Âðó îâð? ) ÐðÜ üí Ùðð Çó ð) Üð ððððæð òçðüè î) ÝÂð ð ¾âðó À) òððùðáâðð çðóãððüðùððð Ñß. 21. âðó îà µð ÑßòçðÊ»ððâð âúðð Ãðð Úðð ATP ªîÙðãððÜóÃð îð Âð ªîÙðüð î. 1 µðð ÑðôÝæð ¾ òððçðñð¾õ Üâðð ðè? ) ÜðÒ îâð ÐðÇðâð ð) Üðù ðü Ò îàüü î) ûàó ÙðôÜ À) òâð üàü Ñð çð Ñß. 22. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð Üðæ¾àóÚð îúó Ùðèð Ãçðãð 2018 ðúðð ò ðãð îüâúððãð ðâð? ) òæðýãðððüãðñðôüùð ð) Ùðôü ðýá î) ØðôãðÐð äãðü À) âð ððð Ñß. 23. ôî ðùùðõ- îðòäùðüùðïúð Ñðòèâð ±ßðÙðóÂð ãúððñððü üîí ³ðÀÂÚððÃð ðâð? ) îðüò±ðâð ð) åóðð±ðü î) ðùùðõ À) îð îüððð±ð Ñß. 24. îð ÂðÃÚðð ãúð Ãðóâðð ØððÜÃððÃðóâð ð áµúðð Ïðð ÜÂððçðü ðüïðó êð ëððãðóâð îðü îóçóáçðð ó îððð á¾ ÑðôÜç îðü 2018 òçâðð ±ð âðð? ) ÙððÚð îâð òçðü±ð ð) òãð ðúð ±ðð òãðüçüð ððð î) òððâð î. ±ðôñãðð À) òñðúðôæð ±ðð Úðâð Ñß. 25. îð ÂðÃÚðð Üð Úð çðü îðüðð äðèüó ÇòÜÍó Úðôãð î - ÚðôãðÃðóüçðð ó Úðôãðð çãððòøðùðððð Úðð ðððð çðôý îâðó? )»ððü ðüà ð) Üð ðçæðððð î) ÙðÏÚðÑßÇ äð À) Äðóçð±ðÀ Ñß Ò î ßôãððÜó 2019 Üð ðó üîíóúð âðð îçð ãðð ðúðð ±ð ( UPSC) Úððµð çðççúð ÙèÂðõÐð ÑðÇðµðó äðñðæð ³ð Ãðâð âúðð ãúð Ãðóµð Ðððãð ð ú ðð. ) òçãð öîãðó îðâðð ð) ܳðô ðóü Çðçð î) Üð ðóãð ÐðÚðÐð µððø ð À) Ñß îðäð Ùð èüð स प दक : मन हर प ट ल 79

84 Ñß. 27. Üðæ¾àóÚð ÜçÃð çðôüêðð ð ãðàð 2019 Úððµðð î Øðð±ð ÙèÂðõÐð, ÙðèðÃÙðð ±ððüïðóü ðóüµúðð 150 ãúðð ðúðüãðóòððòùðäð îð Ùðð ¾ðÜ îðü Üùâðóâðð çðôýãððãð îüâúððãð ðâðó. ØððÜÃððÃð Ãðçð µð îð ÂðÃÚðð Ç äð / ÑßÇ äððüùðïúð èó Üùâðó Ñßãððçð îüâððü ðè? ) Øðô¾ðÐð ðòâð ððü±âððç äð ð) Øðô¾ðÐð ðòâð ÙÚððÐðÙððÜ î) òãð ð ¾ ðòâð ÙÚððÐðÙððÜ À) ððü±âððç äð ðòâð ÙÚððÐðÙððÜ Ñß. 28. ÐððùÇáÐð âððý¾çðþ ÙèÂðõÐð ð ú ðâúðð ððâððñúðð ð îðäððãðóâð Üü±ðóÃð Ñß îðäððçðð ó îðüâðóøðõãð ýâð ¾àðùÐðµðð ãðæððáãð ÑßÃÚðêð ð³ðâúðð îòüãðð äððçëðìððüîðü îð ÂðÃÚðð Ñð±ßèðµðð ãððñðü îüâúððãð ðâðð? ) NASA µðð µðüíäð ðü Ñð±ßè ð) JAXA µðð ERG Ñð±ßè î) ISRO µðð ùç¾àð çðù¾ À) JAXA µðð èðúðð ðõçðð Ñð±ßè Ñß. 29. ±ððüïðóüµðó ÑßòçðÊ ÇðüÀó Úððëðð îð ÂðÃÚðð Üðæ¾àóÚð µðúãðúóµðð Øðð±ð èð Ãðð? ) çðè îðü µðúãðú ð) çðòãðððúð îðúðç Øðü±ð µðúãðú î) Üðùâð ¾ çðãúðð±ßè À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß Ò î ßôãððÜó Úðð îðúðãð ØððÜÃð 30 ãðð Üðæ¾àóÚð ÜçÃð çðôüêðð ð ãðàð 2019 ÑððúÂððÜ ðè? ) 4 Ãð 10 Ò î ßôãððÜó ð) 6 Ãð 12 Ò î ßôãððÜó î) 11 Ãð 17 Ò î ßôãððÜó À) 9 Ãð 15 Ò î ßôãððÜó Ñß. 31. îð ÂðÃÚðð ØððÜÃðóÚð ý îð ÑðòÜÑðÆð : Ñð ÐðÙðòÆð¾þ¾ð - ±ðãðó - ãðð±ððùðð Ðð - Æð îàó Úðð Ñß îâñððµð Çþ³ðð¾Ðð»ððâð? ) îðððá¾ î ð) ðüïßñßç äð î) ÃððòÙðúÐððÀõ À) îüú Ñß. 32. ØððÜÃððµðð îð ÂðÃðð äð ððüó Ç äð 1948 çððâðó ò ß¾óäð äððçððððñððçðõðð Ç äððµúðð Üð ð îóúð çãððãðüëúððµðó ð ãðâð ÙèÂðõÐð ÇÜãðæðóá 4 Ò î ßôãððÜóâðð çãððãðüëúð òçðð çðð ðüð îüãðð? ) Øðô¾ðÐð ð) ÙÚððÐðÙððÜ î) åóâðü îð À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß Ò î ßôãððÜóâðð îð ÂððµÚðð èçãð òãð ð ÃÚðüðÐðð 2017 çððâððçðð ó çðü±ðóãð Ððð¾ î îðçùðó ÑðôÜç îðü Ç Ðð çððùððòððãð îüâúððãð ðâð? ) ÑðüÃðÑßÏððÐð ÐðÜ üí Ùðð Çó ð) Üðæ¾àÑðÃðó ðü. Ðð. îð òãðüç î) ±ðöèùðüëðó Üð ððððæð òçðü±ð À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß. 34. Üðæ¾àóÚð ±ðü±ðð ÐðÇó (ÑðôÐðÝ ðóãððð, çðüüêðâð ãð ãúðãðçæððñððð) òãðïð Úð î ÚððÙðÏÚð üîí çðü îðüµð çðäðçëð Çâð ÙèÂðõÐð Úððµðó ܵðÐðð îüâúððµðó ÃðÜÃðõÇ ðè. ) ±ðü±ðð ÙðùÐð ðùð ü¾ îðùñçðá ð) ±ðü±ðð Ñßð ¾ äððð îðùñçðá î) ±ðü±ðð üî ðãè áäððð îðùñçðá À) (B) ðòâð (C) Çð Ðèó स प दक : मन हर प ट ल 80

85 Ñß. 35. ÐðãÚððÐð çðôý îüâúððãð ðâð âðó ÝÂððµðâð çðñß çð ÝÂððµðâð ÑßÇ äðùðïðóâð ÐððèÜâðð±ðôÐð Ü âãð çæðððð î Ãð Úðð ÇÜÙÚððÐð ÏððãðÂððÜ. ) èùðçð ððç ð) ðððüç òãðèðü ¾òÙðáÐðâð î) Ùðôü ðýá À) µðüòç±ðà Ñß. 36. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð òçëðúððüµúðð çðôüòêðãðãð çðð ó òððøðáúðð òððïðó üãð±ðáãð 2,900 îð ¾ó ÝÑðÚððüµðð Ñß îâñð Ùðü ðõü îüâúððãð ðâð âðð Ðððèó? ) òçââðó ð) Ùðüô ðýá î) îð âð îðãðð À) ýüòîðú Ñß. 37. NAFED µúðð ò üîùðãðó çðùðæðáðð ãð Úðð ððð üãð±ðáãð ò îùðððð çðùðæðáðð ÇÜðÃð (MSP) Àðúó ãð Ãð âðò ðúððüµúðð ðü Çóçðð ó î ðáçðãúðð ðû îâðð ò îãðó Ü îùðó çðü îðüó èùðó ÑßÇðÐð îüâúððãð ðâðó.? ) 9500 îð ¾ó ÝÑðÚð ð) îð ¾ó ÝÑðÚð î) îð ¾ó ÝÑðÚð À) 9000 îð ¾ó ÝÑðÚð Ñß. 38. îð ÂðÃÚðð Ç äððãð 6 Ùððµðá 2018 ÑððçðõÐð ýüòàúðð ððúð Ç Ðððýâð Ùðèð Ãçðãððâðð çðôýãððãð èð ÂððÜ? ) â ð òüúðð ð) òâðò ðúðð î) ýò ðñãð À) ÜòäðÚðð Ñß. 39. ãðâàá Ùðù±ðÐð ò¾ î ÙððùÀ âð ÙðÏðóâð ÌðÚððãðÃð îâð âúðð ÙððòèÃðóÐðôçððÜ, çðüäðð Ïð îðüµð çð ÙèÂðÂð ðè îó ÑðöÆãðóµðð µðôü ð îóúð ÄðÜ Ïßôãð ÇÜãðæðóá ãðáúðð ÒîÜ îððð ðñðâðó ðð±ðð ðçâðãð ðè. ) 34 ò îâðð Ùðó¾Ü ð) 55 ò îâðð Ùðó¾Ü î) 20 ò îâðð Ùðó¾Ü À) 100 ò îâðð Ùðó¾Ü Ñß. 40. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð ØððÜÃððµð Ñðòèâð Üðæ¾àóÚð ÚðôÊ çùððü î ØððÜâð ±ð âð ðè? ) µð ÐÐðýá ð) µðüçó±ðà î) òçââðó À) èøçüð ððç Ñß. 41. îð ÂðÃÚðð ð ððãðó Ç äððùðïúð µðµðá ðùòî çð ü¾ Ô ðòðçðçð ðòâð ±ßûÀ ýùððùð èùðç âð - ÃðøÚð ð ÙðòäðÇ ÚððüµÚðð ððüïð îðùððâðð çðôýãððãð îüâúððãð ðâðó? ) çðüúðô Ãð Ü ð ÙðóÜðÃð ð) ðèüóðð î) çððøçó Ü ð À) îãððü Ñß. 42. îð ÂðÃÚðð üãðüðú üîíðãðýðð ISRO ðóçðù¾- 31 Ðððãððµðð ÇúÂðãðúÂð Ñð±ßè ãð îðäððãð Ñðð ãðâððü? ) ÑððâðÙððòµðÙð, ý»ßð âð ð) ððúð îðùððõü, ÜòäðÚðð î) ò ð ãðððð, µðóðð À) Ô üµð ò±ðúððððð, Ô ððçð Ñß Ò î ßôãððÜó 2019 Üð ðó Ùðôü ðýáãð îð ÂðÃÚðð ð æ ÙðÜð ó òøððð ÃÚððµð òððïððð»ððâð? ) òãð ðúð µðãèðâð ð) ÑßçððÇ ð î î) ÜÙð äð Øðð¾ îü À) è ÙðüÃð Áð Ùð स प दक : मन हर प ट ल 81

86 Ñß. 44. îð ÂðÃðð Ç äð ÄðÜ ¾âððüò¾ î îüðü çðü³ð¾ððð ( NATO) ÚððÙðÏÚð çððùðóâð èð ÂððÜð 30ãðð Ç äð çðâððü ðè? ) µðóðð ð) ÄðÜ Ùðù îàð òððúðð î) ýçßð âð À) Ùð ò çð îð Ñß. 45. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð Ððãð ðüïßñßç äð µµð ÐÚððÚððâðÚððµðð ÑðòÜçðÜ ØððÜÂÚððÃð Úð ýáâð? ) ÙðÜðãðÃðó ð) ±ðôü¾õüü î) òãð ðúðñððàð À) èøçüð ððç Ñß Üð ðó 30 ãúðð Üðæ¾àóÚð çðôüêðð ð ãðàð Úððµðð äðôøððüüøð»ððâðð. ) 1 Ò î ßôãððÜó ð) 2 Ò î ßôãððÜó î) 3 Ò î ßôãððÜó À) 4 Ò î ßôãððÜó Ñß çððâðó îðððñðõüùðïúð çðúâð âúðð Çü±ðâðóµÚðð ÑðòÜòçÆðÃðóµðó µððø îäðó îüâúððçðð ó îð ÂðÃÚðð Üð Úð çðü îðüðð òãðäð æð ÃðÑððçð ÑðÆð î ( SIT) Úððµðó çæððñðððð îâðó ðè? ) ÄðÜÑßÇ äð ð) ÙðÏÚðÑßÇ äð î) ±ðô ðüðãð À) ð òàäðð Ñß. 48. ððâðóâðñðø îó îð Âððµðó ðùð áòððúððµð ÑðôÁóâð Üðæ¾àÑðÃðó ÙèÂðõÐð òððãðà»ððâðó? ) çð ðá çðüò îòçðúððð ð) âð ãðð Ðð Ãð Ü- Ñð ¾àð çððúððð î) Ùð áðð çðüò îòçðúððð À) Üðù ð¾á îð µðüðúððð Ñß. 49. ððâðóâðñðø îó îð ÂðÃðð îðúðçð çðüçðç µúðð çðççúððüððð òçâúðð ððâððñúðð ØðÄÚððçðü ðüòïðãð Ðððèó? ) òððãððçð ãð ¾ òâðòîð Ðð çðôòãðïðð (çðüçðç çðççúð) òððúðùð 1956 ð) çðüçðç çðççúð (ÙðÃðÇðÜçðü³ð ØðÄðð) òððúðùð î) çðüçðç çðççúð ( îðúððáâðúð ðµðá ØðÄðð ) òððúðùð 1988 À) âðð îñßãðóüòððïðó îðúðçð ( RPA) Ñß. 50. ðùùðõ ãð îðäùðóüùðïúð ÃðªîðÜóµð òððãððüâð îüâúððçðð ó ððâðóâðñðø îó îð ÂðÃð ãúððçðñðó îðúðáüãð îüâúððãð ðâð? ) Üð ðãðð ð) ÜðèÃð î) ÙðÇÇ À) îðòäùðüóúðãð Ñß. 51. îð ÂðÃÚðð ãúð Ãðóâðð çðüúðô Ãð Ü ð ÙðóÜðÃðµÚðð çðü îðü îàõðð ÑßÆðÙð èúðõùððð Ô ù¾üòðð¾ó ãððùàá èð ÑðôÜç îðü òçâðð ±ð âðð? ) Ñðð Ñð Ô ðòðçðçð ð) Çâððýá âððùðð î) ±ßûÀ ýùððùð èùðç âð ÃðøÚð ð À) (A) ðòâð (C) Çð Ðèó Ñß Ò î ßôãððÜóâðð Ùð òü îµúðð Ñðð ð Ñðð ãè Ðð»ðô âðð Ç äððµð üãðòüùð Üðæ¾àÑðÃðó ÙèÂðõÐð òãðüð Ïðó ÑðêðÐð Ãðð ðô ððð ±ðô Çð ÚððüÐðð ÙððÐÚðÃðð òçâð âúðð ÚðôÜð ÑðóÚð Ç äððüùðïúð îð ÂðÃðð Ç äð çðùððòãðæ¾ Ðððèó? ) ò ß¾Ðð ð) Ô ððçð î) çñð Ðð À) ÜòäðÚðð स प दक : मन हर प ट ल 82

87 Ñß Ò î ßôãððÜó 2019 Üð ðó ÑßòçðÊ»ððâð âúðð ICC Ùðòèâðð ªîÙðãððÜóÃð Ñðòèâðð ªîÙððü î Ñð¾ îðãðâððñúðð ØððÜÃðóÚð Ùðòèâðð ÒîâðüÇð ððµð Ðððãð ð ú ðð. ) òùðæððâðó Üð ð ð) èüùðððñßóãð îðøü î) ÑðõÐðÙð ÚððÇãð À) çùðöãðó ÙðüÏððÐðð Ñß. 54. èó 2019 çððâðó ðð±ðòãð î î áîüð ±ð òçðððµðó çðü îâñðððð ðè. ) ãðó Ùðç¾ ùâà ãðó ãðóâð ð) ðúð ùîðð î) ðúð ùîðð ùâà ðúð ãðóâð À) ðúð Ùð ùâà ðúð ãðóâð Ñß. 55. ÑßÏððÐðÙðüëðó äð Ãð îüó çððùðððð òððïðó üãð±ðáãð äð Ãð îñúððâðð ò îãðó ãððòæðá î ÆðáçðèðÚÚð Ñðâð Ïð îýðð òçâð ððâððü? ) Ý ð) Ý î) Ý À) Ý Ñß. 56. ÇÜãðæðóá. Úðð òçãðäðó ðð±ðòãð î î áîüð ±ð òçðð Ñððúâðð ððãðð. ) 4 Ùððµðá ð) 4 Ò î ßôãððÜó î) 4 òñßâð À) 4 ðõðð Ñß. 57. ØððÜÃð - ÐÚðõ»ðóâðûÀ îòçãðçðóúð Ùððòâð îð 2019 ÙðÏÚð Ùððòâð îðãðóüðµðð ò îãðð ð Ç ÂÚððçðð ó îð Âððâðð òððãðàâð ±ð âð? ) Üð òèãð äðùððá ð) î¾ òãðâúðùðçððð î) Ùðð èùùðç äðùðó À) òãðüð¾ îð èâðó Ñß Ò î ßôãððÜó 2019 Üð ðó öîæðó ÙðüëððâðÚððÐð ðòæðá î çðùððãð äððððçðð ó äð Ãð îñúððüððð îëð ðâðâúððçðð ó. Úðð Úðð ððð µúðð üãð±ðáãð î Ùðð òèùð çðôý îüâúððµðð òððâðáúð ³ð Ãðâðð. ) ò îçðððð òãð îðçð Ñðëð ð) ò îçðððð ª îòྠîðàá î) (A) ðòâð (B) Çð Ðèó À) Ððð (A) ðòâð Ððð (B) Ñß. 59. îð ÂðÃÚðð ÇõÜçðüµððÜ üîñðððóðð µðüíðãðü Ñðòèâð 4G Ðð ¾ãð áî çðôý îüâúððçðð ó Úðð ðððð ÃðÚððÜ îâðó ðè? ) ò ð ð ð) Úðܾ âð î) ðúðòàúðð À) ãèð ÀðÒîð Ðð Ñß. 60. Ñð ¾àð ¾ î èó Ãð Üðãðó ðüãðüüðæ¾àóúð Ãð âð ãð ãððúðõ ÑðòÜæðÇ îð ÂðÃÚðð äðèüðãð ØðÜòãðÂÚððÃð ðâðó? ) ±ß ¾Ü Ððð Àð ð) èøçüð ððç î) ±ððüïðóðð±ðü À) Ùðôü ðýá Ñß. 61. îð ÂðÃÚðð èðù îó çðü³ðððð Ððãðãðó ãðòüæ Üðæ¾àóÚð ÑðôÝæð èðù îó ò ðü ÚðÑðÇ 2019 çñðïððá ò ðü îâðó? ) üîíóúð òü»ðãðá Ñðð âðóçð Çâð ð) üîíóúð ðøìðð ò±ð î çðôüêðð Çâð î) Ñðü ðð ð À) Ü âãð çñðð ¾áþçð ÑßÙðð äððð ðð Àá स प दक : मन हर प ट ल 83

88 Ñß. 62. ±ß ¾ò ß¾ÐðÙðÏðóâð ýüç¾ó¾úðõ¾ ðùòî ùîðçðü òüçðµðá Úðð çðüäðð Ïð î çðüçæð µúðð äððçëðìððüððó äðüóüðµúðð ðãð çðâð âúðð î áîüð ±ððµúðð Ñð äðó Ððæ¾ îüâððü ÐðãðóÐð ðøæðïð òãð îòçðãð îâð ðè. ÃÚðð òøðððãð ðøæðïððµð îðúð ðè? ) ò¾çðð ¾ÚðõÙðù ð ãð Àð ¾ðýáÐð ( TV) ð) Ùðð áîñ¾ð ÑÚðõÜðýáÐð î) çððúð¾ðüð ððýáðð À) ð Ùðòçð¾ð ððýáðð Ñß. 63. ýððçððýá¾ ÚððµÚðð Ùðü±ðú Ùðð òèùð Ãð çðüñð îðáãð ÙðÇÃð îüâððñúðð 2018 çððâðó Ñðð òãðâð âúðð ÑðòèâÚðð ð ¾Úðð üãðüðúúðððððäðó NASA µðð çðüñð áî Ãðô¾âðð ðè. Úðð üãðüðúúðððððµð Ðððãð îðúð ðè? ) Ùðð îð á Úðô ðçðù¾þçð ð) PSO âðûà Üð ãèü î) è Úðôáòâðçð À) Ñðð âðð III Ñß. 64. ÝÂððµðâð ÑßÇ äððçðð óµúðð ÐðãðóÐð ÇõÜÇäðáÐð ãððèóððóµð Ðððãð îðúð ðè? ) ÀóÀó ÝÂðÑßØðð ð) ÀóÀó òùð»ðð î) ÀóÀó òùðäðó À) ÀóÀó Ððð Ãð Ñß. 65. îð ÂðÃÚðð Ç äðð îàõðð ÑðôÜòãðâð âð CH-47F (I) Ðððãððµð Ñðòèâð òµðððõ î è ãðó òâðó¾ è âðó îðùñ¾ü ØððÜÃðóÚð èãððýá ÇâððÃð âðãð îüµð çððùðóâð îâð ððâððü ðè? ) ýçßð âð ð) çðüúðô Ãð Üð Úð Ùð òü îð î) ÜòäðÚðð À) ðñðððð Ñß. 66. îïðó îïðó ãðøìð îäððçëð òãðæðúð î ððãðùúððüùðïúð CRISPR -Cas9 Úðð çðüìð µðð ââð ð èð Ãð ðè, ðó î. ðè. ) ðóððð Ùð òàò¾ü±ð òçðç¾ùð ð) ð Ðð ò¾ î ÙððùÀóòÒî îäððð ðùòî ªîðùÑð ¾ îððó î î) ùîðçðü ò¾àò¾ü±ð ðü¾ À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß îàõðð äðüóüðµúðð ðãð ÑßÆðÙðµð ðóðð òàò¾ü±ð Ãðüëððµðð ãððñðü îâðð? ) çðû±ðùðð Æð ÜÑðó¾ó çð ð) ü±âðð - Ùð òü îðð ÀãððüçÀ ç¾àó ð î) ò ðâð ØððÜÃðóÚð ãðøìð îäððçëð çðüçæðð À) Ñðð âðð è âæð î Ü Ñß. 68. îð ÂðÃÚðð ØððÜÃðóÚð ãðüäððµúðð òµðëðñð¾ òç±çäðá îðâðð ùîà Ùðó ðùòî ùîðð òàúððð òçððð Ùðð îàõðð ðóãððð±ððøüãð ÑðôÜç îðü òùðúðâðð? ) ÙðóÜð ÐððÚðÜ ð) òçñðð Ùð èãðð î) Ðððýá¾ äúððùðâððð À) ÝÂð Ç çððýá Ñß. 69. îð ÂðÃÚðð ØððÜÃðóÚð ØððÜð Äðð âð îððð ÆððÚðâðûÀÙðÏÚð EGAT µðæð î 2019 Úðð çñðïð áãð ÑðôÝæððüµÚðð 67 ò îâðð ãð ððð ±ð¾ðãðõðð ÜðøÑÚðÑðÇ î Ñð¾ îðãðâð? ) çðãðóäð òäðãðòâðü±ðùð ð) òãðªîùð ôîùððü î) ð Ü Ùðó âððâðòüðððôü±ðð À) Ý ð Ðð îð¾ð Ãðð स प दक : मन हर प ट ल 84

89 Ñß. 70. îð ÂðÃÚðð ãúð Ãðóâðð çðùðôçðúððçðð ó òçâð âúðð çð ãð çðð ó OBE ( ðùàáü ðùòî Ç ò ßò¾äð ÙÑððÚðÜ èð äððèó çððùðððð òùðúðâðð? ) îòðð îð îñðõü ð) Ô Àó Ùð ÚðôáÜó î) Ç ãð Ñð¾ âð À) Ïßôãð Ñð¾ âð Ñß. 71. îð ÂðÃÚðð Üð Úððµðó Ùðð±ðÂðó ÑðõÂðá îüâúððçðð ó DD ÝÂðÑßØðð ÐððãððÐð ÐðãðóÐð ãððèóððó çðôý îüâúððãð Úð ÂððÜ ðè? ) ðüïßñßç äð ð) ÝÂððµðâð ÑßÇ äð î) ðçððùð À)»ððÜ ðüà Ñß ðððð ãððüó Üð ðó üîíóúð ÙðüòëðÙðüÀúðÐð ÑßðÑÃðó Ü âðð î ðúðô Ãð ðòâð ÑßÃÚðêð îü âðð î ðúðô Ãð èó çðüüµðððð çðùððñãð îüâúððµðð òððâðáúð ³ð Ãðâðð. ÚððÙðð±ðóâð îðüâð îðúð ðè? ) âðð î çðü îðüó çðüçæððüãðü òãðäãððçð ãðãð ÐððèóÃð ð) âðð î ðùððâððýðð ÃðªîðÜ òððãððüâð ÚðüëðÂðð ÑðçðüÃð îüãððãð î) ØððÜÃðóÚð îü ð çðùðïúð îùðó èð Ãð ðè À) îüçðãúððüµúðð ÃðªîðÜóüµð òððãððüâð îüâúððçðð ó ØððÜÃð çðü îðü ÐðãðóÐð çðüçæðð ÃðÚððÜ îüâúððµðð òãðµððü îüóãð ðè Ñß. 73. ÑðòäµðÙð ðü±ððâðµúðð îð ÂðÃÚðð ò ðâèúððãð îâð îäðð µµð ÐÚððÚððâðÚððµð ÑðòÜÑðÆð Ñðó ( Circuit Bench ) çæððñððð îâð ððâððü ðè? ) Çðò ðáòâðü±ð ð) îâðóùðñðð ü±ð î) ðâðñððúð±ðôàó À) õîµð ò ðèðü Ñß Ò î ßôãððÜóâðð DRDO Ðð çãðç äðó òãð îòçðãð SFDR Ñßð ÑðâäðÐð ÃðüëððãðÜ ðïððòüãð êð ÑðÂððçëð ÑßÂððâðóµðó µððµðâðó ÚðäðçãðóÑðÂð ÑððÜ ÑððÀâðó. Úð Æð SFDR ÙèÂð ð îðúð? ) ç¾óâæð Òîð Àá ÀðÚðÜ ¾Ü ð) çððùòâðà ÓÚðô âð À ¾ À ÜðÙð ð ¾ î) çððùòâðà ÓÚðô âð òà»ððýðà Üðù î¾ À) ç¾óâæð Òîð Àá òà»ððýðà Üðù î¾ Ñß. 75. ÄðÜ ¾âððüò¾ î îüðü çðü³ð¾ððð ( NATO) Úððµðð 30 ãðð çðççúð ðððâððñúðð Ç äððµð Ðððãð ð ú ðð. ) ððùò ðáúðð ð) ÄðÜ Ùðù îàð òððúðð î) Úðôª îðð À) çððøçó Ü ð Ñß. 76. îð ÂðÃðð Ç äð çðüúðô Ãð Üðæ¾àçðü³ð ÑðÚððáãðÜÂð îðúðáªîùð (UNEP ) ÚððµÚðð Ðð ÃðöÃãððÃð ãððúðñßðâúððüµúðð çæðâððüãðüâð îüâððñúðð Ñß ððãðóüµð çðüãðïðáðð ( CMS) òãðæðúð î îüðüðµðó 13 ãðó ðø î ( COP) Úðð îðúðáªîùððµðð ðúðð ð î ðè? ) Ðð Ñððú ð) ØððÜÃð î) Ñððò îçãðððð À) Òî±ððòÐðçÃððÐð Ñß. 77. ðüãðüüðæ¾àóúð ÑðùÜðâðüòÑð î çðòùðãðó ( IPC) Äð ð î µððüµðâðóãð Çð æðó ÜâÚðð ðð ðãðµúðð ³ðð ¾ðúÚððãðÝÐð. Úðð Ç äððãðüóâð ðüçó 15 ÙððµðáÑðÚðáïüÃð çðäðãðá òãðâððü ðè. ) ØððÜÃð ð) µðóðð î) ùîððàð À) ÜòäðÚðð स प दक : मन हर प ट ल 85

90 Ñß. 78. ýá - ðð ððüñð ÙðÏÚð ãðð ðãðó ðòâð çñðïððáãùð î ãððãððãðüâð ÃðÚððÜ îüâúððçðð ó, ±ðãèáððáùð ü¾ ýá Ùðð áî¾ñâð çð ( GeM ðòâð.. ÚððüµÚððÃð 6 Ò î ßôãððÜó 2019 Üð ðó î îüðü»ððâðð. ) ãððòâð Úð ãð Ìðð ±ð ÙðüëððâðÚð ð) îðùñðð Ü ¾ îâúððâð ÙðüëððâðÚð î) ØððÜÃðóÚð Ìðð ±ð Ùðèðçðü³ð À) ØððÜÃðóÚð ÑßòÃðçÑðÏððá ðúðð ±ð Ñß. 79. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð òçðððü î 14 Ò ßôãððÜó 2019 Üð ðó Ùð òü îð - ØððÜÃð CEO Ùðüµð Úððµðó Ñðòèâðó ðø î òððúðð ò ðãð îüâúððãð ðâðó ðè? ) ÐÚðõÚððù áî ð) ãððùòäðü±¾ðð Àó. çðó. î) Ùðôü ðýá À) òçââðó Ñß. 80. ±ððúðó ðòâð ±ðð ãðüäð ÚððµÚðð çðüãðïðáðð, çðüüêðâð ðòâð òãð îðçððçðð ó ØððÜÃð çðü îðüðð îð ÂðÃÚðð ðúðð ±ððµðó çæððñðððð îüâúððçð ÙððÐÚðÃðð òçâðó? ) Üðæ¾àóÚð îðùðïð Ððõ ðúðð ±ð ð) Üðæ¾àóÚð ±ððø çð ãðð ðúðð ±ð î) Üðæ¾àóÚð ±ððø çðôüêðð ðúðð ±ð À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß. 81. ÐðÀðùо À : çð òãèü±ð Ç ðúðòàúðð ðùòî ýüòàúðð è ÑðôçÃð î îð Âðó òâðòèâð ðè? ) Àðù. ÙðÐðÙðð èðð òçðü±ð ð) Ñðó. òµðçü ðüùð î ãðýâð ±ððüïðó À) çðôäðóâðð ÐððÚðÜ Ñß. 82. ÑðòäµðÙð òèüç Ùðèðçðð±ðÜðÃð 27 ðððð ãððüó Ãð 6 Ò î ßôãððÜó Úðð îðúðãð î ðèôüðæ¾àóúð ÑßòäðêðÂð çðüðãð ðúðð ò ðãð îüâúððãð ðâðð èð Ãðð. ÃÚðð çðüðãððµð Ðððãð ð ú ðð. ) IO çð ÚðôâðÜ 19 ð) Òîðâ îðð 2019 î) î¾âððçð çðñß çð 2019 À) ÚððÑðø îó Ðððèó Ñß. 83. îð ÂðÃðð òãðøðð±ð òãðøðð±ðóúð Ç ððá ÑßðÑÃð çðâð âðð ðùùðõ ãð îðäùðóü çðü îðüµðð Øðð±ð Ðððèó? ) âðéð ð ð) ðùùðõ î) îäùðóü À) òµðððð ð ðð Ü Ñß. 84. îðùðô ó çððøü ððá Ñß îâñð èð îµð ò îðâðó çðâð âðð ð±ððãðâðð çðãððáãð Ùðð ð çððøü ððá Ñß îâñð ðè. èð Ñß îâñð îð ÂðÃÚðð Üð ÚððÃð ðè? ) ÃððòÙðúÐððÀõ ð) ðüïßñßç äð î) Üð ðçæðððð À) ±ðô ðüðãð Ñß èó ØððÜÃððµðó ÑßÆðÙð Ïðá - òãð ðâðç Ü âð±ððàó ðè. ) ãðüç ÙððÃðÜÙð çðñß çð ð) ãðüç ØðõÙðó çðñß çð î) ãðüç ØððÜÃð çðñß çð À) ãðüç ÇõÜó çðñß çð Ñß. 86. Âð çðüâð±ðð ØððüÀãðâðó ÐðôÇðÐð ðòâð ÃðüëðìððÐð ÌðÚððãðÃð Úðð ðððð (CLCS - TUS) îð ÂðÃÚðð êð ëððãðü ØðÜ Ç ÂððÜ ðè? ) öîæðó ð) ÐÐðÑßòªîÚðð î) çðõêùð, âð³ðô ðòâð ÙðÏÚðÙð Ìðð ±ð À) ÙððòèÃðó ÃðüëðìððÐð स प दक : मन हर प ट ल 86

91 Ñß. 87. ÐðôçðõòµðÃð ðùððãðóµúðð òãð îðçððçðð ó üîí çðü îðüµúðð ëð îðúðáªîùððµðð îðâððãðïðó ÑðÚðáïüÃð ãððáòãðâúððãð ðâðð ðè. ) Ùððµðá 2020 ð) Ùððµðá 2025 î) Ùððµðá 2021 À) Ùððµðá 2022 Ñß. 88. îð ÂðÃÚðð Üð ÚððÃð ØððÜÃððµð Ñðòèâð Ùð ±ðð ù ãðð ÒõîÀ Ñðð áî ³ðÀÂÚððÃð ðâð ðè? ) ÃððòÙðúÐððÀõ ð) ðüïßñßç äð î) îüú À) ð òàäðð Ñß Ò î ßôãððÜóâðð RBI Ðð ÚðôãðÜ îç¾ùðü ( KYC) ò üîãðð Ñðøçð ³ðð ¾ðúð òãðüð Ïðó ÙððÐðÇüÀðµð ÑððâðÐð Ðð îâúððñß îüâðó îð ÂðÃÚðð ðð ð±ðó ðû îâðð ÇüÀ ð ðãðâðð? ) HDFC ð) IDFC î) HSBC À) Ùð òü îðð çðñß çð Ñß. 90. îð ÂðÃÚðð ÙðüëððâðÚððÐð ýüòàúðð - çñðóúðüè òàü±ð âððúðùð ¾ çðð âúðõäððçð Úðð äðóæðá îð ððâðó î ÙððòèÃðóÑðôòçÃð îð ÑßòçðÊ îâðó? ) ±ðöè ÙðüëððâðÚð ð) öîæðó ãð äð Ãð îüó îâúððâð ÙðüëððâðÚð î) ãððòâð Úð ãð Ìðð ±ð ÙðüëððâðÚð À) ÑðÚððáãðÜÂð, ãððð ãð èãððùðððð ðçâð ÙðüëððâðÚð Ñß. 91. Ððóâð Úðð Ãðó ª ðüãðó ÚððµÚððäðó çðü ðüòïðãð ðè. ) Íãð Ñð ¾àð òâðúðùð ãððúðõ ð) Ñð ¾àð âð î) çððøü ððá À) ÑðãðÐð ððá Ñß. 92. îð ÂðÃÚðð òµðëðñð¾ðâðð ò ßò¾äð îðçùðó òµðëðñð¾ ( BAFTA) ÑðôÜç îðü 2019 Úðð îðúðáªîùððãð çðãðð à öîæ¾ òµðëðñð¾ðµðð ÑðôÜç îðü òçâðð ±ð âðð? ) Üð Ùðð ð) Ç Ò îãðü ¾ î) Ç ò îà èõ ãðõà ðó ò üî±ð À) ðð è òùðúððð Üð ÀþòçðÚðð Ñß. 93. îð ÂðÃÚðð äðèüðãð çãðµ äð Ãðó ÑðôÜç îðü òãðãðüâð çðð èúð ðúðð ò ðãð îâðð ±ð âðð? ) µðüçó±ðà ð) èøçüð ððç î) òçââðó À) ôîýêð ëð Ñß. 94. îð ÂðÃÚðð ¾ òððçðñð¾õðð µð ÐÐðýá ð ÑðÐð ATP µðùâð ü ðü 2019 çñðïððá ò ðü îâðó? ) ûààþúðõ èùòüçð ð) îð Ü òð¾ðð Ùðð ¾ ¾ î) Üð èðð ðð ÑðÐÐðð À) ÜðÒ îâð ÐðÀðâð Ñß. 95. ±ß ¾ò ß¾ÐðÙðÏðóâð ýüç¾ó¾úðõ¾ ðùòî ùîðçðü òüçðµðá Úðð çðüäðð Ïð î çðüçæð µúðð äððçëðìððüððó äðüóüðµúðð ðãð çðâð âúðð î áîüð ±ððµúðð Ñð äðó Ððæ¾ îüâððü ÐðãðóÐð ðøæðïð òãð îòçðãð îâð ðè. ÃÚðð òøðððãð ðøæðïððµð Ðððãð îðúð ðè? ) ò¾çðð ¾ÚðõÙðù ð ãð Àð ¾ðýáÐð ( TV) ð) Ùðð áîñ¾ð ÑÚðõÜðýáÐð î) çððúð¾ðüð ððýáðð À) ð Ùðòçð¾ð ððýáðð स प दक : मन हर प ट ल 87

92 Ñß. 96. ØððÜÃðóÚð Ü âãð À çðâð âúðð Ü âãð ýüò ðòððãðü µððâðâððñúðð ±ððàóðð ç¾ ¾þçðÙðùÐð µðùâð ü ðü µðæð î 2019 ò ðü îâðð çððâðµúðð Úðð ±ððàóµð Ðððãð îðúð ðè? ) î±ððððù¾ ÒîòÀáÚðÜ ð) èùü îðù î ð òùðð ðçð î) ð ü»ð - Ùðð ¾Üãðù±ðÐð À) ððùðð ÙððùòÜçð ù ð çð ÒîðÚðÜ ýüò ððð Ñß. 97. KUSUM Úðð ðððð èð îð ÂðÃÚðð üîíóúð çðü îðüó ÙðüëððâðÚððµðð î ÑðªîÙð ðè? ) ±ðöè ÙðüëððâðÚð ð) öîæðó ãð äð Ãð îüó îâúððâð ÙðüëððâðÚð î) ãððòâð Úð ãð Ìðð ±ð ÙðüëððâðÚðÐðãðóÐð ãð êðúð ððá ÙðüëððâðÚð À) ÐðãðóÐð ãð êðúð ððá ÙðüëððâðÚð Ñß. 98. òððãððçðó ØððÜÃðóÚð ( NRI) òãðãððè Ððð üçâðó òãðïð Úð î 2019 ÚððÐðôçððÜ, ØððÜÃðóÚð Ððð±ðòÜ î òü îüãðð ýãðü òððãððçðó ØððÜÃðóÚððäðó âð±ðð îüâððñúðð òððãððçðó ØððÜÃðóÚððâðð ò îãðó òçãðçððüùðïúð òãðãððè Ððð üçâðó îüâð òððãððúðá ðè? ) 45 òçãðçð ð) 30 òçãðçð î) 90 òçãðçð À) 7 òçãðçð Ñß. 99. îð ÂðÃÚðð Üð Úð çðü îðüðð 60 ãðæððáèõðð òïð î ãðúððµúðð Ñðëð îðüðüçðð ó Ùððòçð î 6,000 ÝÑðÚððüµðó òððãðöäðóãð ÃðÐð Úðð ðððð çðôý îâðó ðè? ) ò ðèðü ð) ÄðÜÑßÇ äð î) ÃððòÙðúÐððÀõ À) ðüïßñßç äð Ñß îð ÂðÃÚðð Üð Úð çðü îðüðð 60 èõðð òïð î ãðúð çðâð âúðð çðãðá âðð îðüçðð ó Ùðô ÚðÙðüëðó ãðöê ððð Ñð üäððð Úðð ðððð Ðððãððµðó ãðöêðüçðð óµðó î çððãðáòëð î òððãðöäðóãð ÃðÐð Úðð ðððð ððèóü îâðó? ) ÄðÜÑßÇ äð ð) ò ðèðü î) ÃððòÙðúÐððÀõ À) òèùððµðâð ÑßÇ äð स प दक : मन हर प ट ल 88

93 ईत तरपणत रक ANSWER KEY 1 À 26 î 51 À 76 ð 2 27 À 52 À 77 Àî 3 ð 28 ð 53 À 78 À 4 î 29 ð 54 À 79 À 5 î ð À 56 ð 81 ð 7 ð 32 î 57 î 82 î 8 À 33 ð 58 ð 83 À 9 ð 34 ðî 59 À ð 35 ð 60 î 85 î 11 î 36 À 61 À 86 î ð À 38 î ð ð ð 40 î 65 ð 90 À 16 î ð 42 À î 43 î 68 ð 93 À 19 ðî 44 ð 69 î 94 ð 20 î À 95 î 21 ð 46 À 71 ð 96 À À 97 À 23 À 48 î 73 î 98 ð 24 À 49 À 74 ð î ðî 100 ð स प दक : मन हर प ट ल 89

94 Founder:Manohar Patil

95 Founder:Manohar Patil

96 Founder:Manohar Patil