आच य हज र प र द द व व द क द वहत य म म नवत व द प र.पट ल र श भ ई एच. द वहन द त रवभ ग ध यक ष एम. एम. च धर आर ट क ल ज, र ज द र नगर तह ल भ ल ड, बरक ठ, ग जर त श ध क ष प म ध न य द वहत यक र आच य हज र प र द द व व द श र ष सनब धक र और उपन य क र क र प म ख य त ह उनक द वहत य म व म नवत व य प त ह व एक सनष पक ष पक षप त द वहत यक र ह, ज हम श श त रषत, प ड त क पक ष म खड द वदख ई द त ह मन ष य क म नवत क त रवस त र म द वहत य क उन ह न द व व परर म न ह द वहत य मन ष य क सचत त क पररश द ध करत ह यह पर उनक द वहत य म म नवव द क पडत ल क गई ह प रस त वन आच य हज र प र द द व व द आध सनक द वहन द द वहत य क ज य सत स त भ म एक ह उन ह न अन क त रवध ओ और त रवषय पर अपन ल खन चल कर द वहन द द वहत य क ग रव डन वत द वकय ह उनक त रवच र म शय अथव अस पष त क व थ अभ व ह व ल क-म गल क ध य य बन कर चलन व ल सच तक म प रम ख ह श स त र य पर पर क उप डक षत कर उच छ खलत क नव नत क र प म प रस त त करन व ल सच तक सभन न; पर पर क य क अग र र करन व ल आच य म द व व द ज क स थ न अन यतम ह आच य हज र प र द द व व द क सच तन-सनष कष क सनकश म नवत ह व ऐ स कछ सतक मन ष ह, डजनक मक ष मग र भ यत एक व यत र क र प म उपडस थत ह त ह द वहत य क द वक भ त रवध क द वक भ द त रष क पररप र क ष य म त रवश ल षण द वकय ज रह ह, उ द व व द ज व म नव म ज, म नव ज वन, म नव स वभ व क असभन न अ ग म नकर ह चलत ह द वहत य क इसतह ह य सनब ध, उपन य ह य म क ष, अन व द ह य श ध, कत रवत ह य भ षण द व व द ज क त रवच रध र क म ल क द र म नव ह रह ह उन ह न कह ह, व स तव म हम र अध ययन क मग र प रत यक ष मन ष य ह अपन इसतह म इ मन ष य क ध र व ह जय-य पढ ह, द वहत य म इ क आव ग, उ ग और उल ल क स प दन द ख ह र जन सत म इ क ल क स प क ख ल क दश न द वकय ह अथ श स त र म इ क र ढ क शत र क अध ययन द वकय ह यह मन ष य क व स तत रवक लक ष य ह 1 वस त त द व व द ज क अन र द वहत य क प रय जन म नव क व स तत रवक र प म मन ष य बन न ह व द वहत य क म ध यम मस त म नव-ज सत क पररष क र, उ क व ग ण उन नसत, उ क द वहत करन च हत ह, अत भ वन त मक धर तल पर उ क मस त अभ व क द र करन ह द वहत य क प रय जन ह, क य द वहत य और क य र जन सत, बक एकम लक ष य इ मन ष यत क व ग ण उन नसत ह 2 द व व द ज श र ष द वहत य क परख प ठक पर पड म नव य प रभ व करत ह वस त त द वहत य क स वर प उनक प रय जन ब ध स द ध त क अन र प ह ह ज द वहत य उ प रय जन क प ण करत This paper is published online at www.shabdbraham.com in Vol 1, Issue 6 14
ह, वह श र ष द वहत य क र प म स व क र द वकय ज कत ह एक जगह पर व कहत ह, म द वहत य म नत ह उनक सच तन क यह सनष कष द खन य ग य ह, ज द वहत यक र अपन ज वन म म नव क मन ष य क द त रष द खन क पक षप त ह ज ह न भ सत पररप ण नह ह और ज वन क व ग ज ल मन ष य क द ग सत, ह नत और परम ख प डक षत बच न क, ज उ क आत म क त ज द प त न बन क, ज उ क ह दय क त रवसभन न स तर क स न ह द र द त रष नह द ख क ह, वह बड द वहत य क छत रष नह कर कत 4 द व व द ज क द वहत य म मन ष य ह क द र स थ न म व दनश ल न बन क, उ द वहत य कहन म रह ह म झ क च ह त ह 3 वस त त इन उत र य यह स पष ह ज त ह द वक उनक मक ष म नव ज सत क त न क द वटय ह : प रथम द न-ह न, द ब ल तथ परम ख प क ष म नव ज श त रषत ह कर पष र ख ज वन व यत त कर रह ह, द व त य व ज दय -त रवव क-धम ह न वछत रत तय क क रण क र र एव कठ र कछ त य करत ह तथ श षक और प डक क र प म र क ष ज वन व यत त कर रह ह तछत य क द वट म व मन ष य ह ज न श त रषत ह न श षक ह न प ड त ह न प डक ह व ल ग दय -धम, त रवव क-य त सलत म नव य ज वन व यत त कर रह ह द व व द ज क अन र द वहत य क प रय जन प रथम वग क बल-शत र - ह, ज ञ न तथ प रक श द कर उन नत कर तथ द व त य वग क मन ष य क द व व द ज उत तम द वहडत यक द त रष क ण क चच करत ह त उनक मक ष म नवत क प रखर त जव न र प ह रहत ह द व व द ज क मन ष य क वल द वत व क आक क ष नह बडल क कई स थल पर द वत भ बड ह, क य द वक उ म ऐ ग ण ह, डज क द वत म अभ व ह द व व द ज क, मन ष य क षम कर कत ह द वत नह कर कत मन ष य ह दय ल च र ह, द वत सनयम क कठ र प रवत क ह मन ष य सनयम त रवचसलत ह ज त ह पर द वत क क द वटल भछक द वट सनयम क सनर तर रखव ल करत ह मन ष य इ सलए बड ह त ह द वक वह गलत कर कत ह, द वत इ सलए बड ह त ह द वक वह सनयम क सनय त ह 5 म नव क द व व द ज न छत रष क त रवत रषष एव दय -त रवव क-धम स ख उनक ह दय क क मल व सधक महत वप ण प र ण म न ह इनक द त रष बन, उन ह भ त सलत म नव बन त ह इ प रक र द वहत य मन ष य क मस त अभ व क म म नव छत रष क अज य प र ण ह उ क द द म य डजज त रवष उ सनर तर त रवक न म ख बन त ह प सत कर उ व स तत रवक मन ष य बन त ह वह ज भ च ह बन कत ह, ज भ च ह कर द व व द ज क म नवत व द द त रष यथ थ न म ख ह व अपन म नवत व द द त रष क सनर पण क सलए आद वदक ल म इसतह क ह र ल त ह त सनब ध म स कछ सत द वहत ज ञ न-त रवज ञ न क कत ह यह क रण ह द वक द व व द ज जब म नव क शत र क म सनध ररत करन च हत ह त उन ह क ई म र ख नह समलत उनक द त रष क मक ष ज वतत व क उद भव और म नव र प द व व द ज भ त, वत म न और भत रवष य म क शल म उ क पररणसत क प ण सच अ द वकत ह य जन ब ठ न म फल त रबत ह त ह व ज त ह अपन प ण ज वन म एक द वहत यक र क सलए उपन य म म नवत व द म नव ह न भ सत पररप ण ह न आवश यक आच य हज र प र द द व व द क च र उपन य This paper is published online at www.shabdbraham.com in Vol 1, Issue 6 15
क असधक श प म नव य ग ण ओतप र त ह व म नवत व द उपन य क र ह म नव कल य ण क म ल भ वन क ल कर ह उन ह न द वहत य रचन क ह न र उद ध र क प भ उनक यह भ वन ह यह म नवत व द स वर इ उपन य म प र तरह य ह आ ह द व व द ज क इ म नवत व द द त रष क ण म व यत र -स व त त र य एव न र स व त त र य क ब ध महत वप ण ह आय क व मछण ल द न एक-द र क प रसत आकछ ष ह न क ब वज द ल क च र क ब ध क क रण त रवव ह ब धन म नह ब ध प रह थ वछद ध ग प क त ष कर प न क उप य द वदनर त चत रह व यह म न रह थ द वक ल क च र इ म ब धक ह त भ वह करण य ह मछण ल व आय क क इ ब ध क द व व द ज न ऊ च-न च य ज सत--प सत क मन ष य क चरम उपलडधध द वत व क प र सप त ह मन ष य जडत च तन क ओर ज त ह पश त व य जडत व क पररह र ह मन ष यत व ईश वर क व श र ष र प ह उन ह न अपन स पष त रवच र व य द वकए ह द वक मन ष य सनत त पश त म ज त रवत नह रह कत उ क स वभ व ह उपर क ओर ज त ह, वह एक म डजक प र ण ह अत म ज क त लन बन य रखन क सलए उ क मन ष यत व एव उ क द वत व र प क अप क ष ह द व व द ज क ब णभर टट क आत मकथ उपन य म त रवष व म नवत क र गमय बन न क कल प ह इ उपन य म आध सनकत क स वर न ज कत ह भडर टटन क ज सतव द त रवर ध आक र श म आध सनकत क स वर ह भडर टटन एक नय म ज क सनम ण क कल पन करत ह, जह आध र पर नह द ख वरन श द ध म नव य उ म डजक न य य समल क भडर टटन क र प द त रष क ण द ख ह अ त म यह त रवव ह पन न ह त ह यह अ तज त य त रवव ह क ओर क त ह पर इच क त रवर द ध पन न ह ए त रवव ह क द व व द ज स व कछ सत नह द त च द स वय ऐ त रवव ह क त रवर द ध ब ल द स वर म कहत ह, म र त रवव ह म र इच क त रवर द ध म र त रपत न एक ऐ मन ष य र पध र पश कर द वदय ज प र ष ह ह म द व व द ज क न य य और मत य व यत र त व प रस फ द वटत ह आ ह भडर टटन क थ थ ब णभर टट क सनप डणक, मह म य इत य द वद प भ इ त रवष ल म नवत व द क आदष क व यवह र म पररडणत करन क सलए घष रत ह द व व द ज ब ब और ब ण क मध य ज व त ल प इ उपन य म प रस त त करत ह उ म नह म उ पसत नह म न कत हल प क म नवत व द क त रवत रवध पक ष पर अच प रक श म ह म क सलख लगत ह त ब र लग कर ज म ज इ प रक र क त रवव ह क स व कछ सत द त ह, वह उ क म ह म क सलख पहल ह प त ल त ह 6 द व व द ज क म नवत व द व यत र परक नह ह वह वछहत तर म नव म द य क त रवक क ओर इ सगत करत ह यह म नवत व द मन ष य म प र ष थ पडत ह.र मदरश समश र क शधद म, ब ब ह क थ म नव य ज वन ध वसनय क ऊ च म ल य प रद न करत ह 7 द व व द ज न च र च द रल ख म भ म नवत व द क स वर पर अपन ल खन चल ई ह द व व द ज क म नवत व द ट व सनम नज सत क उपडक षत व यत र य क भ तर भ आत मग रव क भ व तथ व च ररक च तन क प र त हन द त ह जग कर उन ह म ज म उसचत स थ न पर द व व द ज न प नन व म यह स पष द वकय ह द वक प रसतत रष त करत ह द व व द ज ध रणत म This paper is published online at www.shabdbraham.com in Vol 1, Issue 6 16
मह नत क दश न करत ह च र च द रल ख म एक जगह पर व कहत ह, एक ध रण द वक न डजनम दय, म य ह, च-झ ठ क त रवव क ह और ब हर-भ तर एक क र ह वह भ बड बड स द ध ऊ च ह चरर बल मस त शत र य क अक षय कह ह, द व व द ज म नवत व द आल चक ह व मन ष य क मस त म डजक उपलडधधय क द वहत य क मग र म नत ह, द वक त व द वहत य क म ल तत व क थ उनक व ज ञ सनक ब ध ज डत ह आदश व द वदय य उपय सगत व द वदय क भण र ह 8 तरह ऊपर आर त रपत नह करत 10 अन मद क प थ म भ नव म नवत व द क आच य द व व द म नव म क ज डन व ल र प म यह स वर प प रकट ह आ ह नव म नवत व द क द म ख य त रब द ह त रवष व च तन क प रसत ह न भ सत तथ म नव व द व व द ज न अपन उपन य म डज धम, दष न, धन क अपन य ह, वह मन ष य क म डजक ज वन म धक ह, क य द वक मन ष य क क ई भ धम, दष न द वहत य क आर धन क ह श र यस कर म नत ह व द वहत य क वछहत तर म नव य च तन क अन करण म नत ह, क य द वक ज वन उद भ त द वहत य मन ष य क दय धन ह ज मन ष य क दर बन त ह सनष कष भत र य धन यद वद मन ष य क हज म डजक सनष कष र प हम यह कह कत ह द वक ज वन प रव ह अथव मन ष यत क स त रद ध म अवर धक स द ध ह त ह त वह मन ष य कहल न क असधक ररण नह ह इन ब म मत रष, मन ष यत क द वहत- धन व परर ह एक जगह पर ऋ तभर क म ह प प और प ण य क व य ख य भ म ज क द त रष म रखकर द व व द ज न क ह, डज क य द वक क श र ररक य द व व द ज म नवत व द क शत र ष ल मथ क ह व म नव क ब श र ष म नत ह व म नवत क चच प ज र ह उनक द वहत य द वक वग त रवश ष क सलए न ह कर मत रष क सलए ह व अपन म भ क म ट ल त ह सनस द ह मन ष य क क द वद रत यह द त रष क ण द व व द ज क म नवत व द द वहत य सच तक क र प म नस क कष ह त ह, वह प प क य ह पर म स थ त रपत करत ह उनम ज न क र त डज द वक क द ख द र ह, उ क इहल क और परल क धर ज य, र ग सनर ग ह ज ए, द डखय ख ह ज ए, भ ख अन न प य, प य जल प य, कमज र ल ग आष व न प य, व ब प ण य ह, क य द वक इन अ त करण म त रवर जम न परम द वत प र न न ह त ह 9 म नवत व द इ कथन स पष ह त ह द वक द व व द ज क द त रष म मन ष य श र ष क भ नह ह द व व द ज क द वहत य यह स पष ह त ह द वक व म नवत व द आल चक ह.र मदरश समश र न.द व व द ज क त रवच र क त रवव चन करत ह ए सच तन क प रखरत एव म नवत व द ज वन क द त रष क उद रत आद वद क र द वहत य क छत रष करन व ल क स थ न ब व शत धद क द वहन द द वहत य क इसतह म एक प रक श स त भ क र प म म न ज एग दभ 1 अश क क फ ल, हज र प र द द व व द, ल कभ रत प रक शन, इल हब द पछष 182 2 अश क क फ ल, हज र प र द द व व द, ल कभ रत प रक शन, इल हब द, पछष 41 3 अश क क फ ल, हज र प र द द व व द, ल कभ रत This paper is published online at www.shabdbraham.com in Vol 1, Issue 6 17
प रक शन, इल हब द, पछष 166 4 त रवच र और त रवतक, हज र प र द द व व द, र जकमल प रक श, नई द वदल ल, पछष 129 5 म घद त, एक प र न कह न, हज र प र द द व व द, र जकमल प रक शन, नई द वदल ल, पछष 4 6 प नन व, हज र प र द द व व द, र जकमल प रक शन, नई द वदल ल, पछष 125 7 द वहन द उपन य : एक अ तय, र मदरश समश र, र जकमल प रक शन, नई द वदल ल, पछष 175 8 च र च द रल ख, हज र प र द द व व द, र जकमल प रक शन, नई द वदल ल, पछष 135 9 अन मद क प थ, हज र प र द द व व द, र जकमल प रक शन, नई द वदल ल, पछष 355 10 द वहन द द वहत य क बछहद इसतह, र मदरश समश र, र जकमल प रक शन This paper is published online at www.shabdbraham.com in Vol 1, Issue 6 18