: 2017; 2(2): 13-17 ISSN: 2456-4427 Impact Factor: RJIF: 5.11 Jyotish 2017; 2(2): 13-17 2017 Jyotish www.jyotishajournal.com Received: 12-11-2017 Accepted: 15-12-2017 श र मत ल डद व शम प च ल आदश स स क त मह ववद य लय, बर न दन, भ लव ड़ (र जस थ न) क ल जवमश izlrkouk ज य वतष श स त र क प रण त आच य गण क ल क ह ववश व क उत प दक प लक और स ह रक रक म न ह स वय भगव न स य न कह ह --- ल क न मन तक त क ल क ल ऽन य कलन त मक स व ध स थ लस क ष मत व न म त श च म त उच यत (स. वस. मध यम वधक र श ल क. स.१०) ववश व क उत प दक और प रलय क रक क ल क द भ द ह एक त समस त ल क (चर-अचर ) क स ह र करक स वय अव यय अन त र प रहन व ल मह क ल ह द सर क ल स वयव कलन त मक व यवह र थ गणन करन य ग य ह वह (कलन त मक) क ल स थ ल और स क ष म भ द स म त (प रत यक ष ) और अम त (अप रत यक ष ) र प द प रक र क ह ववश ष ववच र- यह ह वक (क ल द प रक र क ह त ह ) एक क ल प र वणय (स व ) क स ह र करन व ल तथ द सर गणन करन व ल ह त ह कलन त मक क ल (गणन करन व ल ) द तरह क ह त ह पहल स थ ल ह न स म त स ज ञक (व यवह ररक) और द सर स क ष म ह न स अम त स ज ञक (अव यवह ररक) कह ज त ह स थ ह म त स ज ञक म वदन, घट, पल, म स, वष, य ग कल प वद ह आथ त त र वट आवद स ब रह म क आय पय न त क ल क, म न तथ म ष क स वन ध (र वत यन त) स थ न म लङ क वक षवतज पर ग रह क वस थवत म रववव र क वदन च त र श क ल प रवतपद आरम भ क समय स, प रव वत ह ई अथ त इस समय स य ग वद, मन वन तर, कल प, स रवषष वद क प रव वत ह ई आच य न क ल क अन वद अनन त कह ज न क य व क वलए श स त र न तर स उद हण वदय ह क ल पचवत भ त वन सव ण य व सह त मन क न त च पक वस त न व सह व य लय व रज त Correspondence श र मत ल डद व शम प च ल आदश स स क त मह जवद य लय, बर न द दन, भ लव ड़ (र स थ न) यह श ल क वसद ध न तवशर मवण ग रन थ क स स क त व य ख य क र न वस ह द वज ञ न अपन ट क म कह ह क ल क मवहम क प र ण म वण न कलन द, सव भ त न स क ल पररक वत त अन वदर ष भगव न क ल $नन त $जर पर सव गत व त स वतन त रत व त सव त मत व न मह श वर ब रह मण बहव र द र अन य न र यण दय एक $वह भगव न श क ल कववररवत स म त ब रह मन र यण श न त रय ण प र क त लय प र च यत क लय ग न प नर व च सम भव पर ब रह म च भ त वन व स द व $वप शङ कर ~ 13 ~
क ल न व च स ज यन त स एव ग रसत प न तस म त क ल त मक ववश व स एव परम श वर अन वद वनधन क ल र द र सङ कष णस म त कष ण त सव भ त न स त सङ कष ण सम त सव भ तसवमत व च च स र द र पररक वत त अन वदवनधनत व न स मह न परम श वर (ववष ण प र ण, क म प र ण, ववष ण धम त तर प र ण वद स ) इस प रक र मध यम वधक र वसध द न तवशर मवण म क लम न क ब र म इस प रक र बत य गय ह य ऽक ष ण वन म षस य खर मभ ग स तत परस तच छतभ ग उ त र वटवन म ष ध वतवभश च क ष ठ तवत त र शत सद गणक कल वत र शत कल ऽऽक ष घवटटक क षण स य न न ड व दय त खग ण वद न च ग व क षर ख न द वमत रस स त षड वभ पल त घ वटक खषड वभ स य घट षव रह खर म म स वदन स त व क वभश च वष म क ष त र सम द य न सम ववभ ग स य श चक रर श य शकल वववलप क लववभ ग क पररभ वषत वकय ह आच य न पलक झपकन म वजतन समय लगत ह उसक एक वनम ष कहत ह एक वनम ष क त सव भ ग तत पर ह त ह तत पर क शत श क त र वट कहत ह १८ वनम ष क एक क ष ठ ह त ह ३० क ष ठ क एक कल ह त ह ३०कल क एक घट ह त ह द घट क एक म ह त (क षण) ह त ह ३० क षण क एक वदन ह त ह इसक पश च त प रक र न तर स वदन वद क पररभ वषत वकय ह दस ग र (द घ ) आक षर क उच च रण क समय एक अस (प र ण) ह त ह वजस अक षर क ववसग क अन त म अन स व र लग ज व उस द घ अक षर कहत ह अथ त एक म त र क लघ तथ द म त र क अक षर ग र कहल त ह प र ण य अस वह ह त ह, वजतन समय म क इ व यव एक स व स- प रस व स ल त ह ६ अस क एक पल ह त ह और ६० पल क एक घट तथ ६० घट क एक वदन ह त ह एक चक र म १२ र वश, एक र वश म ३० अ श, एक अ श म ६० कल तथ एक कल म ६० ववकल ह त ह आच य क ल ववभ ग क स ख य त मक स त र र प म वनम नवलवखत प रक र स वलखकर बत त ह --- पलक झपकन क क ल= एक वनम ष= ३० तत पर= ३०० त र वट वनम ष/३०= १ तत पर तथ, तत पर/१००= १ त र वट य १ तत पर= १०० त र वट ३०० त र वट= १ वनम ष १८ वनम ष= १ क ष ठ ३० क ष ठ= १ कल ३० कल = १ घट (न ड़ ) २ न ड़ = १ क षण य म ह त प रक र न तर स क ल ववभ ग----- १० ग र अक षर उच च रण क ल = १ अस = मन ष य क एक स व स प रस व स ६ अस = १ पल ६० पल = १ घट ६० घट = १ अह रत र (वदवस) ३० अह र त र = १ म स १२ म स = १ वष ववश ष--- न ड़, घट तथ दण ड त न एक ह ह ज समय अ ग ष ठ प रम ण क नवलक आक र क यन त र स प रदवश त ह त ह वह न ड़ ह, घट य न त र स ज समय प रदवश त वह घट ह तथ दण ड ( यव ) ज स य न त र व द र प रदवश त समय दण ड ह त ह इस प रक र य त न य न त र भ द स एक ह क ल क प रदवश त करत ह अत इनक क वल न म क भ द ह इस प रक र वव- उपसग लग ज न स उस क ल क म न ६० ( स ठ) व भ ग प रदवश त ह त ह मन स म वत म क ल ब ध चक र इस प रक र कह गय ह ---- वनम ष दशच च क वत र शत त त कल वत र शत कल म ह त स य दह र त र त त वत (अध य य- १, श ल क-६४) अथ त अठ रह वनम ष (पल झपकन क क ल) क एक क ष ठ और ३० क ष ठ क एक कल, त स कल क एक म ह त और त स म ह त क एक वदनर त ह त ह ठ क ऐस ह १५ अह र त र क एक पक ष (म न ष) तथ.द पक ष क एक म स, ६ म स क एक अयन, १२ म स क एक वष कह ह इस प रक र भ स कर च य न मन स म वत क अन स र क ल ववभ ग कह ह ववष ण प र ण म पर शर म न न त त य अध य य म १५ वनम ष क एक क ष ठ कह श ष सभ ववभ ग मन स मवत अन स र ह कह गय ह क ष ठ पञ चदश ख य त वनम ष म वनसत तम क ष ठ वत र शत कल वत र शत कल म ह वत क म वनसत तम त वत स ख य रह र त र म ह त म न ष स म तम अह र त त र वण त ववन त म स पक ष य त मक त षड वभरयन वष ऽयन दवक षण त तर अयन दवक षण र वत रद व न म त तर वदनम (मन स म वत श ल क स.८, ९, १०) व हदववशष ठ वसद ध न त म भ क लम न भ स कर च य ह कह गय ह "दशग व क षर च च रण क ल प र ण ऽवभध यत तत षटक श च पल ष य न ड ष य क ष ज वदनम " (अध य य.१ श ल क ४) स म वसद ध न त म भ यथ वत ह कह गय ह ---- ~ 14 ~
"दशग व क षर प र ण षड वभ प र ण वव न वडक तत ष य न वडक प र न ड ष य वदव वनशम "" आय भट न आय भट य क लवक रय पद श ल क २ म इस प रक र क लम न ववव चन वकय ह यथ - ग व क षर वण षव वव न वडक क ष षड व व प र ण एव क ल ववभ ग क ष त रववभ गस तथ भगण त आष ग रन थ स य वसद ध न त म क लम न क पररभ ष इस प रक र दश य गय ह -- प र ण वद कवथत म त स त र ट य द य ऽम त स ज ञक षड वभ प र ण वव न ड स य त तत ष य न वडक स म त न ड ष य त न क षत रमह र त र प रक वत तम तत वत र शत भव न म स स वन ऽक दय स तथ (स य वसद ध न त श ल क स ख य ११, १२,) इस प रक र प र ण आवद म त स ज ञक और त र वट आवद अम त स ज ञक क ल कह गय ह ६ प र ण क एक ववन ड (पल), ६० ववन ड (पल) क १ न ड, ६० न ड (घट ) क एक न क षत र अह र त र कह गय ह ३० अह र त र क एक म स ह त ह द स य दय क मध य क क ल स वन वदन ह त ह ठ क इस प रक र ३० वतवथय क एक च न द र म स, एक स क र वन त स द सर स क र वन त पय न त (जब तक स य एक र वश पर रहत ह ) त उस क ल क एक स र कहत ह १२ स र म स क एक वष एक वष क १ वदव य वदन ह त ह वजस प रक र वतवथ एव स क र वन तय स च न द रस र म स बतल य गय ह उस प रक र ३० स वन वदन क एक स वन म स, तथ १२ म स क स वन वष, १२ च न द रम स क एक च न द र वष तथ १२ स रम स क १ स र वष ह त ह परन त समय क वनयमन क वलए ज य वतष श स त र म वष गणन स र वष म, तथ म स गणन च न द रम स एव वदन गणन स वन वदन म ह क गई ह द वत ओ और अस र क अह र त र (वदन एव र वत र) एक द सर स ववपर त क रम स ह त ह (जब द वत ओ क वदन ह त ह त द त य क र वत र तथ जब द व क र वत र तब द त य क वदन ह त ह ) छ: स ग वणत उन स ठ अह र त र क त ल य द व क तथ द त य क एक वष ह त ह अथ त ६ ६०=३६० स र वष क एक वदव य वष ह त ह इस प रक र वसद ध न तवशर मवण म क लम न क ब र म इस प रक र बत य गय ह --- रव श चक रभ ग ऽक वष प रवद द य र त र च द व स र ण तद व रव न द य त स य वतय वदन य ववध म स एतच च प त र द य र त रम इन दय य न तर तदक स वन वदनम तद व म वदन वदन भव सरस त भभ रम (वसद ध न तवशर मवण क लम न ध य य श ल क स ख य - १९, २०,) स य वजतन समय म म ष वद भ चक र म भ रमण करत ह ए अपन प व (आरम भ) स थ न पर एक ब र व पस आत ह उतन क ल क रवव वष कहत ह उसक ब रहव भ ग स र म स ह त ह तथ म स क ३० व भ ग क स र वदन कहत ह वदन क स ठव भ ग एक घट ह त ह तथ घट क स ठव भ ग क ववघट कहत ह यह प व म कह गई पररभ ष क अन र प ह द वम न:-- एक वष द वत तथ अस र क वलए एक अह र त र ह त ह ल वकन जब द वत ओ क वदन ह त ह तब द त य क र वत र ह त ह द वत ओ क एक वष ३६० स र वष क त ल य ह त ह च न द रम न:--- स य चन द र क एक ब र य वत क वजतन क ल क पश च त जब द सर ब र य वत ह त ह उस क ल क च न द रम स कहत ह स य -चन द र क य वत अम वस य क ह त ह, अत इसक ब द जब द सर ब र स य -चन द र क य वत ह त ह त उस क ल क ववध म स अथ त च न द र म स कहत ह इस प रक र यह च न द रम स अम वस र स आरम भ ह कर द सर अम वस य क सम प ह त ह वपत र म न:--- यह च न द रम स वपत र गण क एक अह र त र ह त ह स वन म न:--- स य क एक ब र उदय स द सर ब र उदय ह न क अन तर क ल क स य क स वनवदन (क ल) य क वदन (प थ व क वदन ) कहत ह ठ क इस प रक र अन य ग रह क द ब र लग त र उदय न तर क ल क उनक स वन वदन कहत ह न क षत रम न :-- प थ व वजतन समय म भचक र म अपन ध र पर एक भ रमण करत ह उस क ल क न क षत र वदन कहत ह ज स वक स य वसध द न त म "म न ध य य" म बत य गय ह, ब र ह म, वदव य, वपत र य, प र ज पत य, ग रव (ग र सम बन ध ब ह स पत य), स र, स वन, च न द र तथ न क षत र य नव प रक र क क ल म न बत य गय ह ववश ष :-- ब रह म क क ल क ब र ह म म न कह गय ह १कल प ब रह म क एक वदन तथ उतन ह र वत र ह त ह वदव य:--- द वत ओ क म न वदव य म न ह त ह म नव १वष = १ वदव यवदन ह त ह वपत र य:-- वपतर स सम बवन धत क लम न वपत र यम न ह त ह चन द रम क ऊध व भ ग पर १५ वदन (म नव वदन) क एक वदन, तथ १५ वदन क एक र वत र ह त ह यह वपत र य वदन ह त ह प र ज पत य:-- १४ मन (मन वन तर व यवस थ ) क म न प र ज पत य म न ह त ह ~ 15 ~
ग रव:--- ब हस पवत क मध यम गवत क अन स र ग रव य ब ह स पत य म न ह त ह १ स वत सर ब हस पवत क वष ह त ह तथ स वत सर क स ख य ६० ह त ह स र:-- स य क गवत क अन स र अह र त र वद स रम न ह त ह स य क एक चक र भ रमण एक स र वष ह त ह स वन:-- स य दय स स य दय तक क क ल एक स वन वदन ह त ह च न द र:-- वतवथय क भ गक ल च न द र वदन ह त ह न क षत र:--- नक षत र क एक उदय स द सर उदय तक क क ल न क षत रक ल (वदन) ह त ह इसक प रम ण ६० घट. ह त ह ब र ह म वदव य तथ वपत र य प र ज पत य च ग रवम स रञ च स वन च न द रम क ष म न वन व नव (स य वसद ध न त श ल क स.१) यह (भ ल क म ) स र, च न द र, न क षत र और स वन इन ४ म न क व यवह र ह त ह (६०) स वत सर क ब ह स पत य म न स गणन ह त ह श ष च र (ब रह म, वपत र य, वदव य, प रज पत य) म न क वनत य आवश यकत नह पड़त वदन- र वत र क म न षडश वतम ख स क र वन तय क म न, आयन (दवक षण यन, उत तर यन,) ववष व (स म यग ल, य म यग ल) तथ स क र वन तय क प ण यक ल स रम न स ज ञ त वकय ज त ह इस प रक र द वत ओ और अस र क वष प रम ण १२ हज र वष (१२ सहत र वदव य वष ) क एक चत य ग (मह य ग) कह गय ह स रम न स दश हज र ग वणत ४३२ अथ त ४३२०००० वष क एक मह य ग ह त ह क तय ग वद प रत य क य ग क सन ध य सन ध य श स य चत य ग क म न कह गय ह क त-त र त - पर-कवलय ग क प द (१२०० वदव य वष ) व यवस थ धम प द क अन र प ह ह (अथ त क त (सत य) य ग म च र, त र त म त न, व द पर म २ तथ कवलय ग म एक प द धम ह त ह इस क अन र प क तय ग ४ प द (४ १२०० वदव य वष ), त र त त न प द, तथ कवलय ग १ प द त ल य (वदव यवष ) ह त ह ) ३६० स वनवदन=१वष =१वदव य वदन अत ३६० वष = वदव य वष १२००० वदव य वष == १ मह य ग १२००० ३६०=४३२०००० स रवष वण स य वसद ध न त क मध यम वधक र म यह य गप रम ण इस प रक र वदय गय ह तद दशसहस र वण चत य गम द ह तम स य ब दसङ ख यय वव दवत रस गर रय त हत सन ध य सन ध य शसवहत ववज ञ य तच चत य गम क त द न व यवस थ य धम प द व यवस थय (स य वसद ध न त म. वध. श ल क १५, १६) ४,३२,००० (च र ल ख बत त स हज र) स र वष क चत ग वणत ४,३२,००० ४ =१७२८००० स र वष क क तय ग (सत यय ग) प रथम य ग चरण वत रग वणत ४,३२,००० ३ = १२, ९६००० स र वष क त र त न मक व त य य ग चरण ह व ग वणत ४,३२,००० २ = ८, ६४, ००० स र वष क पर न मक त त य य गचरण तथ एक ग वणत ४, ३२, ००० १ = ४, ३२, ००० स र वष क कवलय ग न मक चत थ य ग चरण ह य ग:-- ४, ३२, ००० १० = ४३, २०, ००० इन य ग चरण क ब रहव भ ग प रम ण क इन चरण क स वन धय ह इतन ह य ग चरण क आरम भ म तथ इतन ह अन त म ह त ह इन य ग सवन धय सवहत य य गचरण प रम ण कह गय ह क तय ग क आर भ म स ध य वष = १, ४४,००० और इतन ह अ त म त र त क आर भ म स ध य वष = १,०८०००० और इतन ह अ त म पर क आर भ म स ध य वष = ७२०००० और इतन ह अ त म कवलय ग क आर भ म स ध य वष = ३६०००० और इतन ह अ त म इन च र य ग चरण प रम ण क ज ड़न स एक (मह य ग ) प रम ण ह त ह १७२८०००+१२९६०००+८६४०००+४३२०००=४३,२०,००० स र वष क एक मह य ग ह त ह ७१ मह य ग क एक मन ह त ह १४मन क ब रह म क एक वदन तथ इतन ह प रम ण क एक र वत र ह त ह अत ७१ १४=९९४ मह य ग क ब रह म क एक वदन ह त ह स म वत प र ण वद म कह गय ह "चत य गसहस र ण ब रह मण वदनम च यत " इनम कह गय कथन क श क क पररह र करत ह एक मन म क तय ग चरण त ल य १५ स वधय १४ मन ओ क आरम भ स अ त तक ह त ह अत १५ १७,२८,०००=२,५९,२०, ००० स र वष य स र वष ६ मह य ग ( ६ ४३,२०,०००=२,५९,२०,०००) क त ल य ह अत ब रह म क एक वदन = ९९४+६= १००० मह य ग अथ त चत य ग सहस र ग ण क ह आ यह वसद ध ह गय ब रह म क वदन क एक कल प कहत ह तथ र वत र भ इतन ह प रम ण क ह त ह इसप रक र ब रह म क एक वदन-र वत र द कल प त ल य ह त ह इस कल प क वदन म न स ब रह म क आय १००(३६० २ १०० कल प ) वष क ह त ह ब रह मस फ ट वसद ध न त म ब रह मग प न मध यम वधक र क प रथम अध य य म मह य ग, य गचरण म न, य ग स वध आवद इस प रक र कह ह खचत यरदव द ४३,२०,००० रवववष ण चत य ग भववत सन ध य सन ध य श सह चत व रर प थक क त वदवन "य गदशभ ग ग वणत क त १७,२८००० चत वभ वस त रवभग ण १२,९६,००० स त र त व ग ण ८,६४,००० व द परम क न सङ ग ण ४,३२,००० कवलय ग भववत (ब रह मस फ ट वसद ध न त, म.अवधक र श ल क स.७,८) यह पर चत य ग (मह य ग) म न ४३,२०,००० क दशम श क ४,३,२, तथ एक ग वणत क रमश क तय ग, त र त, पर, तथ कवलय ग कह ह ~ 16 ~
चत य ग (मह य ग) =१२००० वदव य वष स रवष १२००० १/१०=१२०० वदव यवष मह य ग क दशम श १२०० ४ =४८०० वदव यवष क त (सत य) य ग १७२८०००, १२०० ३ = ३६०० वदव य वष त र त य ग. १२९६०००, १२०० २ = २४०० वदव यवष पर य ग ८६४०००, १२०० १ = १२०० वदव य वष कवलय ग ४३२००० सवन ध क तय ग ४८०० १/६ = ८०० वदव यवष सवन ध (४०० प रथम सवन ध + ४०० व त य सन ध ) त र त ३६०० १/६ = ६०० वदव यवष सवन ध (३००+३००) पर २४०० १/६ = ४०० वदव य वष सवन ध (२००,+२००) कवलय ग १२०० १/६ = २०० वदव य वष सवन ध (१०० +१००) सन ध य सन ध य श स रवहत य ग क म न ------- वदव यवष स रवष ४८००-८०० = ४००० क तय ग १४४०००० ३६००-६०० = ३००० त र त य ग १०८०००० २४००-४०० =२००० परय ग ७२०००० १२००-२०० = १००० कवलय ग ३६०००० इस प रक र म त ( व यवह ररक ) क ल प रम ण म ७१ मह य ग (चत य ग ) क एक मन वन तर कह गय ह एक मन क अन त म क तय ग (४८०० वदव य वष ) त ल य मन क सवन ध ह त ह सवन धक ल जललवलव कहल त ह अथ त एक मन क सम वप और व त य मन क आरम भ क प व ४८०० वदव य वष तक प थ व पर जल- लवलवन रहत ह य ग न सप वत स क मन वन तरवमह च यत क त ब दसङ ख यस तस य न त सवन ध प र जललवलव (स य वसद ध न त मध यम वधक र श ल क स ख य १८) ~ 17 ~