श ळय म ढय म य ह ण र आज र व तब ध मक उप य श ळ म ढ प लन वस य म य जस स ग पन व व थ पन य ल मह व तस च श ळय च आर य स ततक च मह व च आह. श ळय म ढय य आर य व थ पन त न क ळज पण द ख व य स कळप त ल जन वर न व वध र ग च ल गण ह ऊन श ळय य म य म ळ आ थक न कस न ह ऊ शकत. अश व ळ आज र च त बडत ब पश व कड न कळप त ल आज र श ळय च उपच र क न घ ण फ यद श र ठरत. तस च श ळ प लक न श ळय म ढय मध ल स थ य र ग च ल ण उपच र व त ब धक उप य म हत अस य स मरत क वर नय ण ठ वत य ईल व मळण य उ प त च गल व ढ ह ईल. कळप नर ग ठ ऊन श तक-य च आ थक न कस न ट ळ य स ठ र ग य थ मक अव थ तच आज र श ळय ओळखण अ तशय मह व च आह. आज र श ळ कश ओळख व १. ह लच ल भ क म द वत. २. कळप त न अलग र ग य च य करत त. ३. ल डय च म ण कम ह ऊन य घ कव प तळ ह त त. ४. लघव कम व पवळसर असत. ५. न कप डय क रडय पडत त. ६. एख दय व ळ श ळ ल गडत. ७. अ ग वर ल क स त ठ ह ऊन चमक न ह श ह त. ८. द ध उ प दन कम ह त. श ळय न जव न ज य, वष न ज य तस च पर ज वम ळ ह ण र आज र म य न दस न य त. ज व ण ज य आज र आ वष र :- ह र ग ल डअम पर ज स ट इप ड य ज व ण प स न ह त. य र ग ल अ तख दय आज र अस ह हटल ज त. 1
र ग च क रण :- ह ज व ण म त म य व नर ग जन वर य आतडय म य व त करत त. ह र ग प वस ळय त ज त म ण त दस न य त. क रण उ ह ळय त श ळय च उप सम र झ ल ल असत आ ण प वस ळय त ज ह क वळ गवत ज त म ण त दस न य त त ह ह गवत श ळय म ढय न भरप र ख य म ळ प ट ग च भ न प ट त थ ड ह ज ग श क र हत न ह. य म ळ प ट त ल व त रण ऑ सजन वर हत ह ऊन ह जव ण क ढत त व वष तय र ह त. तय र झ ल ल वष आतडय र श षल ज ऊन श ळय न वषब ध ह त व श ळय म य म ख पडत त. तस च लह न क कर न /करड न ज त म ण त द ध प जण अ त क ब नय पद थ जस मक, ग, व र इ. ज त म ण त ख य त आ य स य र ग च ल ण आढळ न य त त. र ग च ल ण :- लह न करड क कर म य अ पम दत च आज र अस न य र ग च ल ण ख प कम क ल वध तच दसत त. लह न करड /क कर म य ल गण झ य प स न 2 त 12 त स त म य य त. स य क ळ श ळय करड च न आ य न तर य न च र आ य स रख दसत, आ ण य ग ल फ न पडत त व प य झ डत ण स डत त. 1. ब धत करड -क कर न प तळ हर र ग च हगवण ह त. 2. दघ क ल पण कम म ण त वषब ध झ य स श ळय म य आ ण करड म य हगवण आढळ न य त. 3. म ल य श ळ च शव व छ दन क य स श ळ च /करड च आतड र ळल ल कव ल लसर दसत त. म पड थ ड स म ठ झ ल ल, बल बल त व ल ल झ ल ल आढळत. उपच र :- य र ग च ल ण कव वषब ध झ य वर उपच रच फ रस फ यद ह त न ह. तर ह पश व क य स य म ण तज वक व त य म ळ प ट त ल वष श षण च म ण कम ह त व जव ण च व ढ ह ण थ बत. 1. श ळय न आ ण करड न न वन आल ल त ज गवत, प ल ज त म ण त ख ऊ घ ल नय. लह न करड न क कर न गरज प ज त द ध प ज नय. अ तकष य पद थ ( व र, मक इ) ज त म ण त ख ऊ घ ल नय. 2. प वस ळय प व श ळय न र ग तब धक लस करण कर व. प ह य म न तर १५ दवस न द सर म द ण आव यक आह. तस च ग भण श ळय न स त प व त न त च र आठवड आ वष र ल सकरण क न य व. श ळ य चक प स न य र ग व दधच तक रश करड ल मळत आ ण य म ळ करड ज म य न तर त न आठवड आ वष र 2
य र ग ल बळ पडत न ह त. तस च करड न २१ दवस न तर आ वष र लस ट च व व प ह १५ दवस न द सर म व. घटसप :- घटसप ह र ग सव ऋ त म य ह त, पण प वस ळय त य च द भ व ह य च म ण अ धक आह. ह र ग प र ल य जव ण म ळ ह त. ह र ग सनस थ तस च आतडय श स ब ध त आह. ह र ग सव वय गट य श ळय /म ढय म य दस न य त. र ग स र :- य र ग च स र म य व क न ब धत झ ल य श ळय प स न च र, प ण इ. म यम त न ह त. ल ण :- १. ब धत म ढय म य उ च त प, न क त न तस च ड ळय त न चकट व कव प ण व हत, त ड त न ल ळ गळत, ड ळ ल ल ह त त, हगवण ह त. २. ख ण पण अच नक ब द ह ऊन म ढ व थ ह त. ३. घश ख ल गळय ल स ज य ऊन घ र य स रख आव ज य त. ४. स छव स कर य स स ह त. ख कल य त. ५. श ळय ग भण असत ल तर गभ प त ह य च श यत असत. उपच र :- व ळ च/स रव त स उपच र क य स तस द च गल मळत. पर त ७२ त स पय त उपच र न क य स म य ह त. र ग नद न स ठ श ळय /म ढय य हदय त ल र च व न क त ल व च नम न य गश ळ त र ण स ठ शव व छ दन त स ई य ट क य आक र च र व हदय य फ फ स च ब हय आवरण, प ट व आतडय वर दसत त. तब धक उप य :- १. कळप त न ब धत म ढय इतर नर ग म ढय प स न व गळय कर त. २. ब धत म त श ळय च य य व ह व ट ल व व. (ज मन त प न कव ज ळ न) ३. ग ठ व आज ब ज च प रसर न हम व छ ठ व व. तस च ग ठय त ज त न शक फव रण नय मतपण कर व. ४. स थ य र ग त श ळय /म ढय च आठवड ब ज र ब द कर व त. तस च न वन श ळय म ढय द ख ल ब ज र त न आण नय व आण य स पश व दय य सह यय न नर ग अस य च ख क न य व. 3
ल सकरण :- ह र ग स थ च अस य न य भ ग त व र व र य र ग च स थ य त य भ ग त श ळ प लक न प वस ळय य स रव त ल र ग तब धक लस ट च न घ ण फ यदय च ठरत. फ य :- फ य ह त व प च स सग ज य र ग आह. ह र ग ल ड यम च ह य य ज व ण म ळ ह त. सव स म यपण य र ग म य फ य जवळ स ज य त य म ळ य र ग स फ य अस हणत त. य र ग च जव ण म त त व त करत त. ह जव ण वष तय र करत त व र दव र ह वष शर र त पस न य त स ठल ज त व जन वर न य र ग च ल ण दसत त. ह र ग स स गक अस न, य र ग च जव ण स सग झ ल ल ख दय, प ण, च र व जखम इ, म यम त न नर ग श ळय /म ढय ब धत करत त. ल ण :- १. य र ग त प य य वर य भ ग त कव ख दय वर स ज य ण, प य ल गडण व य भ ग स द ब य स चरचर अस आव ज य त. २. ब धत भ ग त क तड नळ ह त, गरम ल गत, व दन ह त त व क ह दवस न तर त भ ग व दन वरह त ह त. जखम फ टलस क ळसर व ब ह र य त व य त ब डब डय य ण र ह य जन स फ ईड व य तय र ह ऊन य स खर ब व स य त. ३. य र ग त उ च त प असत व श ळय -म ढय च ख ण - पण थ बत. र ग नद न :- ब हय ल ण व न ख प व क नद न ह ऊ शकत. तस च ब धत म ढय य प य च म स च नम न य गश ळ त पश व दयक य सह यय न प र ण स ठ प ठव व व र ग नद न क न य व. उपच र :- पश व दयक य सह यय न वर त उपच र क न य व. स व त स उपच र क य स च गल तस द मळत. पर त उपच र स वल ब झ य स म य ह य च द ट श यत असत. तब धक उप य :- १. आज र श ळय नर ग म ढय प स न व गळय कर त. २. म त श ळय च य य व ह व ट ल व व. (ज मन त प न कव ज ळ न) ३. म ढय न एक च ठक ण व र व र चर य स प ठव नय. 4
ल सकरण :- य भ ग त व र व र य र ग च स थ य त य भ ग त श ळ प लक न प वस ळय य स व त ल र ग तब धक लस ट च न घ ण फ यदय च ठरत. स स गक फ फ सद ह (स स प प ) :- ह र ग य भ ग त ज त प ऊस, क दट, दमट हव म न असत अश भ ग त ज त मण त आढळत. नक ष ट ग ठ व थ पन, श ळय च र ग तक रश कम असण, सकस आह र च कमतरत, अश पण तस च व त वरण त आ त अस ल तस च ज त च द भ व अस ल तर श ळय न य र ग च ल गण फ र लवकर ह त. ल ण :- फ फ स च द ह ह त, श ळ ख त न ह, अश बनत, स रख ख कल य त, स छव स घ य स स ह ण. र ग य स व त स श ळ य /करड य न क त न प ण य ण. न तर त घ ह ऊन न क त श ब ड य त. ब य च श ळय न /करड न हगवण ल गत. तब ध मक उप य :- प वस ळय त थ ड व त वरण प स न स र ण कर य स ठ ग ठय त उ णत य व. श ळय न करड न सकस आह र य व. श ळय च /करड च उ म व थ पन कर व. श ळय च ज त नम लन कर व. वष ण ज य आज र :- न ल ज ह :- ह र ग ऑरब ह यरस य वष ण म ळ ह ण र अस सग ज य र ग आह. य र ग य स र स ठ य ल क ईडस य र पण य ड स य म ध यम हण न व पर आवयक आह. य ड स य ल ळ थ म ळ ह वष ण व ढत त आ ण र ग स र ह त. ह र ग म य न ड स च स य व ढ य न स ध रणत: प वस ळय य श वट व हव ळय य स व त स ह त. ल ण :- र ग य त व प त म ढय न १०४ त १६० 0 F इतक त प ५ त ७ दवस असत. ब धत श ळय -म ढय य न क त न व य त. ड ळय त न प ण य त आ ण त ड त न ल ळ गळत. ज भ स ज न क ळ नळ पडत. हण नच य आज र ल ल ट ग कव न ल ज ह अस स ब धल ज त.म ढय च त ड व द ढ स जत तस च ख र वर स ज य त व कध कध ख र व गळ ह त त आ ण म ढय ल गडत त. ग भण श ळय च गभ प त ह त. 5
उपच र :- ह र ग वष ण ज य अस य म ळ य वर व श उपच र न ह. पश व दयक य स य न तज वक व त ज ण क न द य म जव ण ज य स सग उ वण र न ह. त ड वर व प य वर झ ल य जखम नज त क प य न ध ऊन ट क त व य वर मलम ल व व. तब ध मक उप य :- ह र ग वष ण जनय अस य म ळ य वर ल उपच र प तब ध महतव च आह. श ळय न ड स च द भ व असल लय भ ग त चर वय स प ठव नय. स ठल य प य च डबक म त ट क न ब जव न य व त. श ळय म ढय मध ल ब ळक ड (प.प.आर) :- श ळय म ढय म य ह र ग म ब ल ह यरस न व य वष ण प स न ह त. ह र ग अ तशय स सग ज य तस च श ळय म ढय न ख प त प य त. तस च न क त ड त न प ण गळत. ड ळय त चपड य ऊन त ड ळय भ वत चकट न बसत त, श ळय न हगवण ल गत. त ड म य व ओठ वर ण आढळत त. श ळय म ढय न स छव स कर य स स ह त. य र ग य उपच र स ठ त पश व दयक य स य न ३ त ७ दवस तज वक च व पर कर व. प ट शअम परम य सह य न श ळय च त ड ध व व. त ड त ल व ज भ वर ल ण वर ब र लसर न ल व व. य र ग य तब ध स ठ प वस ळय प व ज न म ह य त लस करण क न य व. म व :- ह वष ण ज य र ग प वस ळय त ल दमट कव ओलसर हव म न त ज त त त ण आढळत. ह र ग श ळय म य ओठ वर, त ड वर, क स वर, प य वर व ड ळय य भ वत ल थम त ब स स ज य ऊन फ ड य त त. न तर य फ ड वर खप य धरत त, खप य स क य न तर गळ न पडत त. य खप य म य र ग च ज त असलय न इतर जन वर न ह झप टय न ल गण ह त. पश व दयक य स य न य र ग य न ण स ठ उपच र य व. श ळय म ढय मध ल ज त द भ व व य वर ल उप य :- प वस ळय त ल उ ण व दमट हव म न त ज त द भ व स उपय असत. य म ळ श ळय - म ढय म य प वस ळय त ज त द भ व म ठय म ण वर ह त. प वस ळय त ल व त वरण ज त य व ढ स ठ प षक असत. य म ळ प वस ळय त ल क वळय गवत बर बरच ज त च अ ड तस च व वध अव थ त ल ज त श ळय म ढय य प ट त ज ऊन त थ च य च व ढ ह त.ह ज त श ळय य ख दय वर प षण कर त अवल ब न असत त. तस च र च ह श षण करत त. तस च ज त आप य वप षण य 6
य दर य न प शद श ळय व वध अवयव ण ल न व गव गळय म ण त इज प हच वत असत त. श ळय म ढय य आर य व थ पन म य परज व म ळ ह ण र न कस न ट ळ य स ठ पश प लक न ज त आ ण पर जव नव रण वषय ज ग न र हण गरज च आह. त परज व शर र य ब ह र आढळत त य न ब हयक ड अस हणत त. य म य ग चड, पसव, म छर, उव इ, च सम व श ह त. ज परज व शर र य आतम य आढळत त य न अ तक म अथव ज त अस हटल ज त. आ तक म /ज त च ख ल ल म ण क र आह. १. ग लक म (Round Worm) :- ग लक म स ध रणपण १स.म त ३० स.म. ल ब च अस शकत त. त श ळय य आतडय त व प ट त आढळ न य त त. प वस ळय म य क वळय गवत बर बर ज मन त ल अ ड व आळय श ळय य प ट त ज ऊन त थ च य च व ढ ह त. श ळय य आतडय त न व प ट त न ह क म र च श षण क रत अस य म ळ श रर च व ढ ख ट न श ळय अश दसत त. तब धक उपय हण न दर त न म ह य न पश व दयक य स य न स र श ळय न ज तन शक औषध प ज व. २. चपट (Fluke):- ह प न य आक र च असत त. ह क म श रर त यक त म य व ढत त हण न य न यक त क म (Liver Fluke) अस हणत त. चपट क म श ळय य प ट त दस न य त त य न अ फ ट म तर न क म य आढळ न य त त य न स ट झ म अस ह टल ज त. य सव पण क त क म च व ढ तळय क ठ असल य गवत वर व प य य प भ ग वर ह त. अस गवत कव प ण प ट त ग य म ळ श ळय य प ट त क म च व ढ ह त. यक त क म म ळ प व ह न ब द ह ऊन क वळ च आज र ह ऊन श ळय म य म ख पडत त. य स ठ दलदल य ज ग कव तळय क ठ श ळय न च रण कव प ण प जण ट ळ य स य क म च द भ व कम ह ईल. ३. प क म (Tape Worm):- य च ल ब २ त ३ म टर अस शकत. द षत गवत र म त त ल अ ड श ळय य प ट त ग य म ळ प ट त य ज त च व ढ ह त. ह क म श ळय य आतडय म य असत त व य श ळय च अ घटक ख ऊन य य व ढ वर प रण म करत त. तब ध मक उप य :- १. सक ळ द हवर त क रण त ल गवत य प न य ट क वर ज त य आळय आल य असत त. सक ळ द हवर हट य न तर व छ स य क श पड य वर आळय ख ल ज त त. हण न द हवर हट य वर श ळय -म ढय चर यल स ड य स ज तस सग च म ण कम र ह ल. २. व डय त ल ल ड य ढग भ वत श ळय -म ढय चर यल स ड नय. 7
३. एक र न त ८ दवस प ज त दवस म ढय च नय त. एकद एक र न त च र य न तर अ द ज एक म हन श यत म ढय य च र न त परत न ऊ नय त. ४. श ळय म ढय ग ई- हश य जन वर न अप यक रक असण य ज त य ज त व गव गळय असत त. हण न श ळय म ढय च न ग य न तर त थ इतर जन वर स ड य स ज त च जवनच थ बण व ज त द भ व आट य त ठ व य स मदत ह ईल. श ळय म ढय य ल डय नय मतपण तप स त व ज त द भ व अस ल तर य य नम लन स ठ व त त प रण म असण र ज त नव रक औषध फव रण अश क रच औषध ब ज र त ब य च म ण त उपल ध असत त. ४.एकप श य ज त प स न ह ण र आज र :- अ) र हगवण :- ह आज र लह न करड म य म ठय म ण वर दस न य त. य एकप श य ज त च व ढ ओलसर ज ग ह त. हण न य आज र च द भ व म यत: प वस ळय त अ धक ह त. द षत प ण व च र य म ळ य च स र ह त. य ज त म ळ पचन व थ य प श च तस च र व ह य च ह न ह त. य म ळ य फ ट न श ळय न प तळ ज ल ब ह ऊन र हगवण ह त. श ळय च वजन कम ह ऊन य म य प वत त. पश व दयक य स य न स र य य औषध पच र क न य व त. तस च तब धक उप य हण न श ळय ब ध य च ज ग व छ ठ व व. ब) ल ल लघव च आज र:- ग चड म फ त य आज र च ल गण ह त, आज र त ज र च त प १०५ त १०६ ० F य त. लघव ल ल अथव क फ य र ग च ह त. जन वर चरण, प ण पण थ ब वत त, पश व दयक य स लय न स र य य उपच र क न य व त व ग चड तब धक उपय य जन कर व. क) सर (Trypanosomiasis) : च वण य म श म फ त य एकप श ज त च स र ह ऊन र ग च ल गन ह त. प वस ळय त म य च म ण ज त अस य म ळ य आज र च ल गन म ठय म ण त आढळत. श ळय न ज र च त प य त. ब धत जन वर न च र य त. हण न य आज र स च र ग अस ह हणल ज त. जन वर म य म ख पड न न कस न ह त. पश व दयक य स लय न स र य य उपच र क न य व त व ग चड व म य च तब धक कर व. 8
लस करण व ळ प क प. प. आर. ३ मह न वय दर त न वष ल ऑ ट बर ल य ख रकत ३ त ४ म हन वय आ ण २१ त २८ दवस न परत य क ६ म ह य य अ तर न न ह बर द व ३ त ४ म हन वय आ ण २१ त २८ दवस न परत र ग द भ व अस य स दरवष ज न व र आ वष र ३ त ४ म हन वय आ ण २१ त २८ दवस न परत वष त न एकद ज ल घटसप ३ त ४ म हन वय आ ण २१ त २८ दवस न परत वष त न एकद ज न 9
ज त नम लन र ग थम औषध उपच र च वय औषध उपच र च क ल वध शफ रश ज त त ब धक औषधउपच र वय य त न म ह य न तर वष त न द नद (प वस य प व व प वस य न तर ) Fenbendazole @ 7.5 to 10 mg/ kg. BW ब क टक नम लन क ण य ह वय त हव य आध व हव य न तर Ectomin/ Butox ( द भ व अस य स) क स डओ सस तब धक औषध उपच र १ त ६ मह न वय अ ट क स डयल औषध ५ त ७ दवस ज न/ ज ल म ह य म य Amprollium @ 50 to 100 mg/kg. BW 10