इ - प रशशक षक प रय गश ल प रशतभ स पन न शशक षक स ठ वषष ४ : ऄ क ६ र ष ट र य स र, म घ-फ ल ग न म र ष २०१७ शक १९३८

प्रतिलिपि

1 इ - प रशशक षक प रय गश ल प रशतभ स पन न शशक षक स ठ वषष ४ : ऄ क ६ र ष ट र य स र, म घ-फ ल ग न म र ष २०१७ शक १९३८

2 स प दक य सस न ह नमस क र, प र शशक षकच य य ऄ क त ऄशभव यक त शवकसन बद दलर ऄन भव म डण र ल ख प रशसद ध क ल अह त. प रत य क ल क ह तर स ग व स व टत ऄसत. ह स व भ शवक अह. स वत ल शमळ ल ल म शहत, ड क य त र लल ल शवर र अशण मन त शनम षण झ ल ल य भ वन ऄशभव यक त कर व य त; आतर पय त प ह र व व य त ऄस व टण म हणज ऄशभव यक त! ऄशभव यक त ह ण य स ठ ऄन क म ध यम व परत य त त. शर र च य ह लर ल - ह वभ व म हणज द हब ल ह ऄशभव यक त र म ध यम ऄगद लह न म लह व परत. त र स झ ल म हणज रडण, अन द व टल क हसण, भ त व टल तर क वर ब वर ह ण, ह लह न म ल च य द हब ल त न अपल य ल समजत. ब लत य यल ल गल क भ ष ऄशभव यक त र म ध यम बनत. प र र भ ब ल न तर प रम ण भ ष व पर न म ल ऄशभव यक त ह त. ल खन त न व यक त ह ण य स ठ श ळ मध न शशकवल ज त. पर त पर क ष स ठ प रश न त तर र तय र करण अशण ख त प त करण य स ठ शनब ध च य वह य भरवण य त न बह स ख य म ल र ल खन ऄशभव यक त मर न ज त. ऄशभव यक त ह ण य स ठ ऄन क कल र ईपय ग म णस न क ल अह. ग यन, व दन, शर त रकल, न त य, न ट य ऄश न न कल र शवक स ह त ग ल. सहज स व भ शवक ईत स फ तष ऄशभव यक त त स क शतक शनयमबद ध श स त र य अशवष क र पय त शवशवध ऄ ग न जगभर त ल कल फ लल य. ऄगद प ककल त न द ख ल शवश व त ल ऄन क स स क त व यक त झ ल ल य अपल य ल ददसत त. द दव न अध शनक य शत रक शशक षण व यवस थ त कल शभव यक त र स थ न द य यम ठरत र लल अह. ईपय क तत व द र र क र ऄशतर क अग रह झ ल य न कल न श ल य ज वन त न हद दप र ह ण य र व ळ अल. वग षतल य सवष ६० ७० म ल न, शशक षक न ददल ल य स र न बरह क म एक छ प तल शर त र क ढ यर ऄस शर त रकल शशक षण र र प झ ल. खर तर क ण ल न र व स व ट ल, क ण ल ग व स व ट ल, क ण ल म त श ख ळ यल अवड ल तर क ण न टक कर ल. कल मधल शवशवधत ह शनसग षतल य शवशवधत र प र शतशनशधक र प अह. श ल य ज वन त ल खन-भ षण अशण कल शभव यक त त ल ह शवशवधत म ल न ऄन भवत य ण महत त व र अह. व यशक तक अशण स वषजशनक ज वन त स र, लय अशण त ल ऄन भव यर ऄस ल तर श ळ तल य कल शशक षण र ग भ य षन शवर र कर व ल ग ल. य ऄ क त ल य शवषय वर ल ल ख त म ह ल शवर र अशण क त कर यल प रव त त करत ल य त श क न ह. प र.शवव क प क ष स प दक, इ प रशशक षक १

3 शर त रकल ऄशभव यक त स वत:च य कल पन, शवर र व यक त करण य स ठ प व प स न मन ष य शवशवध म ध यम र ईपय ग कर त अल अह. शब द, स वर, र ग, र ष य त न कल क र स वत:ल प रकट करत ऄसत. लह न म ल ज व ह ह त त खड, प शससल पकडत त व ह क ह व डव कड अक र, र ष र ग त ऄस क ह प ट, भभत, क गद य वर क ढत त व ह क य व कस क ढ व ह त त र त य ल म ह त नसत. पण मन त ल ऄस पष ट अक र म ध यम च य द व र स पष ट करण य र त प रयत न ऄसत. त य र ह क त ईत स फ तष ऄसत. त एक सहज क र ड ऄसत. ऄशभव यक त त ल कल त मकत शवशवध त त र न अशण म क त अशवष क र न शवकशसत ह त. प र थशमक शस थत त म ल न त य च य अवड न स र व कल पन न स र शर त र क ढण य स म कळ स ध द य व ल गत. ऄशभव यक त ह ण य र गरज शर त रकल तन भ गत ऄसत. शर त रकल ह म ल र भ ष र बनत, मन त ल ज स त त ज स त कल पन म ल शर त र त न स पष ट करत. म नसतज ज न लह न म ल च य शर त र र क ल ल ऄभ य स ऄगद व गळ शनष कषष सम र अणत. त शर त र म ल च य शवशर त र ऄशभव यक त द खवत त. म ल र शशक षण न झ ल य र शर सह स पष टपण त य शर त र त ददसत. स दर-ऄस दर ग ष ट ब बतर ऄज णत, ह त र श शथल य, खर -ख ट पण बद दलर ऄ न य शर त र त न ददसत. म णस च य म ळ प रव त त र दशषनह त य त घडत. पण ऄस स रव त र, स व भ शवक र ख टन ह म ल र शर त रकल त ल म ळ क षर र ऄसत त. श ल य ज वन त म ल च य कल पन व शवर र य र शवक स व ह व, त य न ददश शमळ व म हण न शवशवध ईपक रम व कल म ध यम य र ऄभ य सक रम त सम व श क ल ज त. शर त रकल ह शवषय ऄस अह क ज बह स ख य म ल न अवडत. म ल क णत य शवषय वर शर त र क ढत त? क णत य ह! अशण शशक षक स गत ल त य शवषय वर शर त र क ढल ज त त. शवषय एक ऄसल तर त य कड बघण य र अशण त र ख टण य र पद धत प रत य क र व गळ ऄसत.ईद हरण प ह यर तर पत ग ईडशवण र म ल य स ध य शवषय त, शखडक त न पत ग ईडशवण र य म ल प स न त ज गल त पत ग ईडशवण र म ल आथपय त शवस त र ऄसत. क ह र अक श म ठ,पत ग र ठठपक व म ल लह न ऄस शर त र तर क ह व ळ ध ग ग रफटल ल पत ग ऄस शकत त. एकद एक न तर त य च य शर त र त प ठम र हत त क ढल ह त. क रण शवर रल तर म हण ल, मल अवडत हत त! र गल क ढत य त मल! म द रर र गल शर त र प ह न त य ल शवर रल, त ल कसल शर त र क ढ यल अवडत त? झ रळ र! क र? ऄह, अमच य घर त आतक झ रळ अह त क त ड ळय वर नह दफरत त, झ पल क! त य म ळ त म झ य र गल लक ष त र हत त! एख द य शवषय ल शर त रर प द य व ऄस म ल न क व टत, त य र ईत तर य ईद हरण त अह. एक म ल न ब ज रप ठ र शर त र क ढत न शर त र त ल एक प ट वर शलशहल, आथ फ लशपक कर न शमळ ल. त एवढ र प ट क शलशहल स? म झ अइ मल फ ल शपक कर न अण यल स गत न? एख द य प रस ग र, द श य र ईमटल ल ठस, म ल र शनर क षण त य च य शर त र त न ऄशभव यक त ह त. र गप ट त ल टवटव त गडद, त ज र ग व परण य त न म ल र न सर गगक अवड कळत ऄसत. र ग च य शमश रण प क ष म ळ र ग ल ल, शपवळ, २

4 शनळ व परण य कड म ल र कल ददसत. नद, ड गर, धबधब, श त, गवत, ब लग ड ऄश शर त र क ढत न ह प रत य क र शनसगष व गळ र ऄसत. म ल ऄ तर ळ, र द रय न, शवम न, य त रम नव ऄश ह शर त र क ढत त. वस त र ह ब ह बपण, शत रशमत, छ य -प रक श, ऄ तर र य जन ह घटक सर व व त त र य म ळ य त त. पण स वत:च य कल पन व शवर र शर त र त न आतर पय त प ह र शवण य र प रयत न म ल करत ऄसत त. ऐशतह शसक, प र शणक कथ र प रभ व दकश र गट त ल म ल मध य ऄसत. त ह शर त र मध य व यक त ह त ऄसत. ऄशभव यक त कश स ठ? भ वन स पष ट करण य र, त य न ठ स, म तष र प द ण य र त व र आच छ स व दनश ल म णस च य मन त ऄसत. व यक त क ल य न एक श तपण, सम ध न ल भत. ह ऄशभव यक त एख द कल क त ऄस ल, एख द द घषक ळ क ल ल स श धन ऄस ल, गशणत त ल एख द प रम य ऄस ल क ज जय च य प रकट करण म ळ एक स वस थत शमळत. ऄशभव यक त ह एक गशतम न म नशसक प रदक रय ऄसत. मन त ल भ वन क वळ मन त ठ व न, कल पन च य र ज जय तर सम ध न क ह त न ह? म ठ य म णस र ऄन करण ककव प शससल न ब ट र एक ह लर ल म हण न क वळ म ल शर त र क ढ त न ह त. तर स वत:र व यशक तक ऄस एक ऄथष त क ढत ऄसल ल य शर सह न र ष न त य न द य यर ऄसत. य र ष त न ह ण र य स व द र आतर वर पठरण म ह त ऄसत. ऄशभव यक त ह ण य त आतर च य प रशतदक रय प रशतस द र ऄप क ष ऄसत. म हणज र गट बर बर न त स ब ध द ढ ह त ऄसत त. शर त र क ढण, र गशवण, वस त तय र करण ह सवषस ध रण म ल मध य ईपजतर ऄसत. ऄवत भ वत ददसण र य ऄन क ग ष ट न स वत:च य क त त न प रगट करण य र म ल र प रयत न ऄसत. ईत स फ तषत, त ज पण व ज म ह म ल च य र ख टन त ल म क त ऄशभव यक त र व शशष ट य ऄसत त. ऄन करण कर न ह ब ह ब क ढल ल य शर त र प क ष ह व शशष ट य ऄसल ल र ख टन न सर गगक व टत त. शर त रकल ऄशभव यक त त न म ल च य मन त ल खळबळ, द व द व, ग धळ स पष ट ह त. एक प रक र स वस थत व र जन य त न ह त ऄसत. स वत:र प रशतभ, क षमत ग तशवण य र म ध यम ल भत ऄसत. अपण प रत यक ष ज जय ह लर ल करत, ज जय घटन, शनसगष प हत, त य ग ष ट र गर ष त न द खशवण शक य अह, य र मन मन ख त र म ल न ह त ऄसत. त य म ळ शर त र ब ल ल गत त. प रत य क व यक त मध य ऄसल ल य शवश ष क षमत व यक त ह ण य स ठ एख द य म ध यम र अवश यकत ऄसत. क ण ऄशभनय त न, क ण स वर, शब द य द व र स वत:ल प रगट करत ल, तर दकत य क न र ष, र ग य म ध यम त न स वक षमत, भ वन, स वत व व यक त कर व स व टत. शवर र च य ऄशभव यक त स ठ एक अक र, र कट हव ऄसत. त शब द, स वर, त ल, र ष य त न शमळत. ईत तम शवर र, र गल शलशहण, र गल ब लण, ईत तम ग ण, र ख टण, शशल प तय र करण, ऄशभनय ह सवष व यक त च य घडण र शवशवध प ल अह त. व यशक तमत त व शवक स च य शवशवध ददश अह त. य त न आतर न व यक त र ओळख पटत ऄसत. म हण नर लह नपण प स न ऄशभव यक त र ऄन क म गष, स ध ३

5 शशक षणस स थ त न ईपलब ध व ह व य त. शर त रकल ह शवषय श ळ मध य शशकशवल ज त. शवद य र थय र स दयषदष ट व ढ व ; एक छ द म हण न ज प सन व ह व ऄस ईद द श य म ग ऄसत त. क वळ ऄभ य सक रम त ल एक शवषय एवढ र त य कल र र प न र हत, व यक त च य पठरर य र, ऄशभर र म ध यम म हण न शर त रकल ऄशभव यक त ऄभ य सल प शहज. ऄश व ळ कल शशक षक न, शवद य र थय र द ष ट क न, र गर ष शवषय र त य र समज भ वन र ग धळ समज न घ ण य र प रयत न कर त म गषदशषन कर व. म ल र स व भ शवक कल अशण त य च य ऄशभव यक त र वळण क ठ अह, कस अह य र ईत तम स गड घ लण ह कल -म गषदशषक र एक प रध न ईदद दष ट ऄस यल हव. शर त रकल ऄशभव यक त त न अक र, र ग, छट य शवषय च य स दयषज शणव शवकशसत ह त त. म क त व बद ध र गर ष तन एक शशस त, वळण ल गत ऄसत. शर त रकल ऄत य त व य पक ऄस कल म ध यम अह. द न ददन व यवह र त ल ऄन क ग ष ट स बक, द खण पण न स दर करण य स ठ र गर ष र स मर थयष ओळखण अवश यक अह. म हण नर शर त रकल ह एक त शत रक भ ग न र हत म ल च य कल पन शक त ल ध म र फ टत ल ऄस शवषय व ह यल हव. क वळ नक कल ईतरशवण, ठर शवक स च य त बसशवण नक. कल पन फ लशवण य र धड कल त अल तर त स थष ऄशभव यक त ह इल. प हण र ड ळ, अ प ळण र ह त, ऄन भव घ ण र मन य र एकशत रत शवर र शर त रकल ऄशभव यक त त क ल तर अ तठरक द ष ट ल एक स वस थत ल भ ल. प र.र र त प र शणक charutapuranik@gmail.com 202, P-1, Kool Homes Behind Maratha Mandir NDA Road Bawdhan, Pune Mobile : Ever since I was very young, as far back as I can remember, I have loved making pictures. I knew even as a child that, when I grew up, I would be an artist of some kind. The lovely feeling of my pencil touching paper, a crayon making a star shape in my sketchbook, or my brush dipping into bright and colorful paints these things affect me as joyfully today as they did all those years ago. Eric Carle ४

6 शर त रकल शवषय क ह अपण सव न म ह तर अह, क म ल लह न ऄसत न त य ल सव त पशहल य द ज जय कल र ओळख ह त त कल म हणज शर त रकल. म ल न ज व ह समज यल ल गत, त व ह घर च य भभत ह य शवशवध र ग च य र घ ट य न भरल य ज त त. एक भभत भरल क, द सऱ य भभत कड म ल र ड ळ ज त. त म ह क य क ढल अह ऄस शवर रल य वर त य च य मन त ज जय ज जय ग ष ट ऄसत त त य र न व त घ य यल ल गत त. म हणज र मन त ल ग ष ट शर त र च य म ध यम त न व यक त करण य र स र व त ह हळ हळ व ह यल ल गत. अशण म क त अशवष क र न म ल ऄशभव यक त व ह यल ल गत त. ह म ल लह न ऄसत न र जर त य च य कल पकत ल एक स च य त ब धल, तर त त य स च य त न लवकर ब ह र य उ शकत न ह त. शर त र क ढण य स ठ ज म लभ त घटक ऄसत त त म ल न शशकव व र ल गत त. म हणज र १) र ष र प रक र २) अक र र प रक र ३) र ग र शवशवध म ध यम ४) शत रशमत ५) छ य -प रक श ६) र गछट आ. ह य सवष म लभ त घटक र म शहत घ उन अपल य कल पन त ल शवर र म डण य स ठ त य र ईपय ग म ल न कर न घ य यर अह. पण बऱ य र द ऄस ह त क य म लभ त घटक त म ल ऄडक न त य च य कल पन ख प ऄडखळत म डत त. लह न म ल च य ब बत त शर त रकल र शवर र करत ऄसत न, त य च य भ वशवश व ल ख प समज न घ य व ल गत. एख द य शवषय बद दल त य च य मन त क णत य भ वन अह त त य समज न घ ण ख प महत त व र ऄसत. क णत शवषय क णत य म ल र शजव ह ळय र ऄस ल स गत य त न ह. ज जय शवषय र म डण म ल न कर यल घ तल अह, त य शवषय त य ल प र त स हन द ण ऄत य वश यक ऄसत, क रण त म लग त य शवषय श भ वशनकद ष ट य ज डल ल ऄसत. ज जय क षण त य ल नक र त मक प रशतस द शमळत त य क षण त य र शर त रकल र अवड कम -कम ह त ज त. शर त रकल च य म ध यम त न क णक णत य क षमत व ढत त, तर १) शनर क षण क षमत २) नवशनर गमत क षमत ३) बह ददश शवर र ४) एकददश शवर र ५) कल पकत म ल न ज व ह एख द शर त र क ढ यल द त, त व ह त कध ह अपण क ढ न द उ नय, य र पठरण म ऄस ह त, क म ल त य शर त र त ऄडक न बसत त व स वत र व गळ शवर र कर शकत न ह त. त शजथ ऄडत ल शतथ त य न प णष मदत कर व. शर त रकल त ल म लभ त घटक ह त य न य यल र हव त, त य स ठ त शशकव न झ ल य वर त य त लर क णत ह त न र ष र प रक र घ उन त म ह ल हव य त य शवषय वर शर त र क ढ व. ऄट क वळ एकर क, शशकवल ल य शवशवध र ष च य प रक र प क फक त त नर प रक र व पर यर अह त. ऄस स शगतल य न तर म ल त य त नर र ष घ उन शवशवध शवषय र शवर र कर यल ल गत त. म हणज र कल पकत र व पर कर न नवशनर गमत स ठ बह ददश शवर र करत त. न तर य शवशवध शवषय मध न एक र शवषय र शनवड कर न शर त र क ढ यल स र व त करत त म हणज र एकददश शवर र कर यल ल गत त. ५

7 ऄसत त त य च य व यशतठरक त आतर अक र त पण क ढत य त ऄस समज न स ग व. ऄश पद धत न म ल न कर न द खवल, क त य न ऄस अत मशवश व स शनम षण ह त, क अपणह त य पद धत न क ह व गळ क ढ शकत व खरर ऄस प रय ग क ल य वर त य न तरर पठरण म ह ख प र गल व व गळ ऄसत. म ल न त य र कल क त म डण य स ठ ज वढ स व त त र य द उ त वढ य म कळ पण न त त य र कल पन म डत त. छ ट य म ल च य ज वन त ल ज जय भ ज जय, फळ ऄसत त, त य न त ड, न क, ड ळ, ह त, प य अह त व त ब ल शकत अह त ऄश कल पन कर यल स शगतल व शवशवध प रस ग त कस व गत ल, एकम क श क य ब लत ल ऄस शवर र कर यल स शगतल ऄसत, म ल दकत छ न पद धत न शवर र कर शकत त व त य र शवर र शततक य र प रभ व पण म ड शकत त य र कल पन अपल य ल य त. शर त रकल मध य आतर क ह कल च य अध र न छ न, कल पक क म करत य त. ईद.- एख द य स दर कशवत वर त य कशवत र ग भ समज न घ उन शर त र क ढ ऄस स शगतल य वर म ल त ग भ समज न घ उन ख प छ न शर त र र म डण करत त. य म डण मध य ख प शवशवधत ऄसत, क रण प रत य क म ल ल त कशवत कश व टल?, त य तल क णत ग ष ट भ वल? य त ख प शवशवधत ऄसत, त य म ळ एक र कशवत वर ल शवशवध प रक रर म डण बघ यल शमळत. एक ऄस ह प रय ग वग षत कर न बघत य त. अपण म ल न एक कथ स ग यल स र व त कर यर. कथ त ल एक व क य प णष झ ल क थ ब यर व म ल न त य वणषन र शर त र क ढ यल स ग यर. य क त र ऄस ईदद दष ट ड ळय सम र ठ वल, क एक र शवषय वर म ल कस व गव गळ शवर र कर शकत त व त य र म डण ह त शर त र त न करत त. त य च य रर न त ख प शवशवधत ददस न य त. य कथ त ल क ह भ ग ह म द द मर म क त ठ व व. ईद - एक झ ड ह त, अत ह झ ड म ल कस ह क ढ शकत त, ऄगद क ल पशनकस द ध क ढ शकत त. कथ त ल क ह वस त च य ज ग द ख ल शनश त नव हत य, ईद. झ ड च य एक ब ज ल एक प र ण ऄसत. म हणज र क गद वर झ ड क ठ क ढ यर? प र ण क ठ क ढ यर? क णत प र ण क ढ यर? ह य सवष ग ष ट म ल ठरशवत त. त य म ळ शर त र क ढत न त space division र शवर र करत त. य र म ळ प रत य क म ल ल शर त र क ढण य स ठ म कळ क शमळत व प रत य क च य शर त र त त शवशवधत य त. य कथ मध य एक र क षस क ढण य स स शगतल ह त. अत र क षस र प रशतम ह प णषपण क ल पशनक अह, त य तह म ल दकत कल पकत द खवत त ह बघत य त. ऄश प रक रर ईपक रम घ य यल शशक षक ल ह मज य त व म ल न तर शनश तर य त. खर तर ह र ऄशभव यक त र स कल पन अह. अपल य मन त ल शवर र, कल पन न अपण स वत अक र ददल प शहज. य म ळ अपण कश र तर शनर गमत कर शकत ऄस अत मशवश व स म ल मध य शनम षण ह त. तस र एख द शर त र बघ न क ढण य प क ष शवर र कर न क ढ यर ऄसल य वर त य र शवर र क ल ज त. य म ळ म ल र शनर क षण क षमत, स व दनश लत, कल पकत, अत मशवश व स व ढण य स मदत ह त. अशण य क षमत र शवकसन म हणज र ऄशभव यक त शवकसन ह य. शशक षक जर क एख द य स र बद ध ठ कळय त ऄडक न बसल, तर त म ल न पण ऄडकव शकत. शशक षक ह य न त य न अपल य वर ख प म ठ जब बद र अह अशण अपण त अन द न घ तल प शहज. ६

8 कथ शर त र क ढण य स ठ शवद य र थय न ददल ल म द द एक झ ड ह त. त य च य एक ब ज ल एक प र ण ह त. त य झ ड वर बर र पक ष बसल ह त. एक क पऱ य त न झ ड च य अड न एक शशक र त य प र ण य वर न म धर न ह त. अक श त न शवम न ज त ह त. द सऱ य ब ज न एक शवशर त र र क षस सम र य त ह त. त य ल क ह प र ण य न प शहल व त घ बरल. ख प झ ड -झ डप ऄसल ल ऄस त ज गल ह त. झ डप वर ख प फ ल अल ल ह त. वर ल अशय वर अध ठरत र ख टन क ढण य स ठ शवद य र थय न घड य ळ एक त स ददल ह त. शवद य र थय न क ढल ल य शर त र त क य ददसल? शर त र शवश ल षण : ह य शर त र त ददल ल सवष म द द अल ल अह त. एक शवशर त र र क षस ल बघ न घ बरल ल प र ण ह ज लह न प र ण ऄसत त त र द खवल अह त व त य र ह वभ व ह स द ध प रस ग ल स ज स द खवल अह त. शर त र र म डण ऄश पद धत न क ल अह क त य त बघण ऱ य र प रथमदशषन लक ष त र क षस व त य च य ब ज र लह न प र ण ह य च य कड ज त. म ग ल ब ज स ऄसल ल य शशक ऱ य कड न तर लक ष ज त.शर त र त ल ब रक व जर बशघतल, तर शर त र त ऄसल ल य प ण य च य तळय त न म श य न स द ध प ण य त न ब ह र ड क वल अह. ७

9 ह शर त र बघत न ह य शवद य र गथन र शर त रकल त ल प रगल भत व ऄन भव ह ददस न य त य. ह य कथ त शवद य र गथन न र क षस ल महत त व ददल ल अह, त य म ळ त य ल शर त र च य मध यभ ग द खवल अह. र क षस ह क णक णत य पद धत न शवशर त र ददस ल त य र बर र शवर र कर न त य र शर त र क ढल ल अह. ज गल त ल झ ड मध य द ख ल बर र शवशवधत द खशवल अह. एक झ ड ल व ल ग ड ळल ल द खशवल अह. झ ड वरर पक ष प शहल, तर त य त द ख ल एक प पट द खवल अह. र क षस च य ह त त श स त र द खशवल अह त. जशमन वर क ह झ ड र प न द ख ल पडल अह त. व गव गळय पद धत न ह य शर त र त ब रक व द खवल अह त म हणज र एवढ स क ष म शवर र ह य शवद य र थय षन क ल अह. ८

10 ह य शर त र त शवद य र गथन न Rendering अशण प त वर भर ददल अह. झ ड र ख ड, र क षस र शस त र, र क षस र ह त, प य, र हर ह य वर शतन Rendering व Texture ददल ल अह, त य म ळ ह भ ग व गळ ईठ न ददसत त. शर त र त क णत य ग ष ट न ईठ व द य व ह य र शतन कल पन क ल व त शर त र त म डल. झ ड वर पक ष य र घरट द खव न त य त ल ब रक व द खवल अह त. शशक ऱ य र प हर व ह प व च य क ळर म हणज ध तर व ब ड ऄस न त य च य ह त त धन ष यब ण अह. आथ मल सव न अवज षन ऄस स ग व स व टत, क जर म ल न शर त र क ढण य र, त य त ल space division र शवर र करण य र ककव ह य ग ष ट त ल त म ह ल क य महत त व र व टत, त कल पन शर त र त प र म ख य न म डण य र म कळ क ददल नसत, तर सवष म ल र शर त र ह व गव गळ झ ल र नसत. ह म कळ क ददल य म ळ सव च य शर त र त शवशवधत अल, क ण दकत ब रक इन शवर र करत ह समजल ; क णत य म ल ल शर त र त ल क णत य त त र वर म गषदशषन र अवश यकत अह ह समजल. म ल न थ ड त त र शशकव न थ ड म कळ क ददल, तर त य च य मन त ल शवर र शर त र च य म ध यम त न नक क र ईमटत ल व त य म ळ त य र स व दनश लत व ढण य स नक क र मदत ह इल. एक कल शशक षक ल ह य प क ष द सर क ह र नक ऄसत. त व ह अपल य शवद य र थय न थ ड म कळ क द उन त य र शर त रकल ऄज न फ लव य. प र. श व त त ब ळ न प रब शधन प रश ल, ५१०, सद शशव प ठ, प ण ३०. अपल य प रशतदक रय prashikshak.blogspot.in वर प ठव ९

11 शर त रकल ऄध य पन त ल ईन नयन शर त रकल ह शवषय प र थशमक श ळ त न ऄशनव यष ऄसल तर त य च य ऄध य पन स ठ शशक षक र भ शमक प र श प रगल भ न ह. प र थशमक श ल य ऄभ य सक रम त शर त रकल, स ग त, न त य, न ट य य र एकशत रत शवर र करण य र अजर श सक य ध रण शर त रकल शशक षक न फ रस ईमगल ल न ह. प र थशमक शशक षण मध य शर त रकल ह शवषय व यक त शवक स र प रम ख ऄ ग अह. प र थशमक श ळ त ल कल र ऄभ य स ब लक च य व यक त शवक स र स धन म हण न ऄ तभ षत क ल ल ऄसत. कल व त म हण न ऄध य पन शतथ ह त नसत. य ग ष ट तत त वत: म सय झ ल य ऄसल य तर प रत यक ष त श ळ प रम ख, शशक षण शधक र व प लक य र पय त श ल य स तर वर ल कल भ य स स ब ध प र स ईद ब धन झ ल ल न ह. शवश षत: शर त रकल शशक षण स ब ध ऄन क ग रसमज शशक षणक ष त र त ददस न य त त. मह र ष ट र त शर त रकल शवषय र कल स र लन लय अह. शर त रकल शशक षक प रशशक षण र व यवस थ अह. तथ शप कल स र लन लय ईच चस तर य कल शशक षण त अवश यकत पक ष ज स त ग त ल अह. कल स र लक र न मण क अशण शनवड य स ब ध ऄशतशय शनर श जनक पठरशस थत ग ल य दशक त शनम षण झ ल अह. शर त रकल प रशशक षण वग र र ज जय त स ख य व ढल ऄसल तर त थ शवश द ध श क षशणक शवर र ह इल ऄश सध य र पठरशस थत न ह. तस र म ध यशमक श ळ च य व ढत य स ख य च य त लन त शर त रकल र प रशशशक षत शशक षक कम पडत त. प रशशशक षत शशक षक च य प रशशक षण च य ईशणव म ळ त य न सम यक द ष ट अल ल नसत. त य म ळ श क षशणक नक श त त प रभ व ठर शकत न ह त. श ळ प रम ख र द ष ट शर त रकल शवषय मध य ऄध य पन व ऄध य पक य र स ब ध सतकष न ह. बर र श ळ प रम ख अम ह ल त य तल क य कळत ऄस म हण न स इस करर त य य ऄध य पक कड द लषक ष करत त. श ळ प रम ख य न त य न श ळ त ल प रत य क ब ब र जब बद र त य र ऄसत. पर त श ळ प रम ख र र य शवषय स ब ध ईद ब धन झ ल ल नसत. त य म ळ त य न अपल य जब बद र र अशण ऄशधक र र ज ण वर नसत. त य त नह अजद ख ल शर त रकल शशक षक कड त ब शद धक घटक अह ऄस न प हत त एक क र ग र अह ऄस र हव श प शहल ज त. शर त रकल शशक षक र न मण क करत न त य च य ऄध य पनग ण प क ष कल ग ण कड लक ष ददल ज त. ईम दव र र शर त रकल र क षमत शवर र त घ तल ज त, क रण श ळ व यवस थ पन ल हव ऄसत एक क र ग र. शर त रकल शशक षक र न मण क त य च य कल त मक ईपय ग च य द ष ट न करण य र ज न पर पर अजह फ रश बदलल ल न ह. शर त रकल शशक षक न श ल य ईपय ग स ठ अपल य कल ग ण र ईपय ग कर द य यल हरकत नस व. म त र त वग षत ज त त व ह त क वळ व र ठरक प त रत ऄसल ल ऄध य पक ऄसत, कल व त नव ह ह स पष ट झ ल प शहज. श ल य व यवस थ पन शशक षक र कल व त म हण न ल भ घ त त व ह त य र म ल यम पन कल व त च य दज षन स र व ह व. पर त शवद य र थय श त य र शशक षक य न त य न १०

12 स पकष य त त व ह त य मध य क ठल य ह ऄसय शवषय च य प त र शशक षक प रम ण र ऄध य पन ग ण अह त ककव कस य र शवर र व ह यल हव. शर त रकल त ल न प ण य प ह न न मल ल कल ध य पक ऄध य पन प रदक रय त सक षम ऄसत त ऄस न ह. र गल शर त रक र ह र गल कल ध य पक ऄसत र ऄस न ह. र गल लशलत ल खक भ ष र र गल शशक षक ऄसत र ऄस न ह. र गल व शनक शव न शवषय र ऄप शक षत ऄध य पन कर लर य र ख त र नसत. ऄध य पन प रदक रय मध य अवश यक ऄसत नस क रमण र प रदक रय. स वत:जवळर न शवद य र थय च य क षमत नस र त य च य पय त प र व न त य ल स वय शसद ध करण ह ऄध य पन र स त र ऄसत. तस प शहल तर भ ष. गशणत, सम जश स त र, शव न आ. शवषय र ऄध य पन स लभ अह. शवद य र थय च य मगद र न स र प ठ यप स तक र रर न तज ज न क ल ल ऄसत. स प य कड न ऄवघड कड, त कड न ऄ त कड ऄश श क षशणक शसद ध त न स रर प ठ यप स तक र रर न ऄसल य न शशक षक र क म स लभ ह त. शर त रकल शशक षक ल म त र प र र भ र व ऄख रर प ठ स थल- क ल- पठरशस थत न स र ठरव व ल गत त. ह ठरशवत न शशक षक र स वत:र व र ठरक शक त व ऄन भव य र अवश यकत ऄसत. शर त रकल ऄध य पन ईपय ग हस तप शस तक त शर त रकल शशक षण र बर र ईदद दष ट ददल ऄसल तर ढ बळम न न द न ईदद दष ट शशक षक न सम र ठ वल प शहज त. 1)शनर क षणशक त र शवक स करण. 2) कल पन शक त र शवक स करण व त य स ठ द श य स मरणशक त व ढशवण. अपण सव न अत प र स म ह त अह क, आयत त 1 ल त 4 थ य वग षत म ल न स व र व म क तपण शर त र क ढ यल अवडत त, शर त र क ढण ह एक ख ळ र र प रक र ऄसत. व स तव त ल अक र श म ल च य शर त र त ल अक र त ल स म य ऄसत न ह. लह न म ल व टत तस शर त र क ढत त. ददसत तस न ह. शशक षक व प लक य न म ल न शर त र क ढण य र ख ळ म हण न शर त र क ढण य र स ध व स य ईपलब ध कर न द ण व ज क ढल अह त समज न घ ण, य ग य क त क करण ऄस अपल कतषव य समजल प शहज. आयत त र थ त स तव य क लख ड त क रम न क ल पशनकत कड न व स तवत कड प हण य र क षमत य त. ऄश व ळ शवषय र ब धन न व टत त स र न त मक र ह व. शर त र क ढत न य ण र य शर त र त मक व स धनस म ग र ह त ळण य स ब ध च य स य कड शशक षक-प लक न प ह व ल गत. कल पन शवस त त करण य स ठ प रश न त तर त न शवषय ऄशधक स पष ट करण गरज र ऄसत. लह न म ल र शनर क षण त व र ऄसत. न मक पण न ऄसत. म ठ य म णस न ह न स र ण र य कल पन त य न स र त त. कस क ढल अह य प क ष क य क ढल अह, शर त र त न क णत य भ वन, क णत शवर र व यक त कर यर अह त य ल महत त व द उन प र क षक न त प ह यर ऄसत. म ठ य म णस न शर त र समज न घ य यर ऄसत. शर त र कस पह व ह र शशक यर ऄसत. शर त र कस क ढ व ह शशकव यर क रण नसत.य र क लख ड त ईत तर त तर म ल र द ष ट व स तव जग कड वळत. प रत यक ष श अपल शर त र शमळत ज ळत व ह व त ऄश ऄप क ष व ढ ल गत. य शस थत र फ यद घ उन ऄवत भ वत च य ११

13 जग कड न मक पण न प हण य र सवय ल गल प शहज. शनर क षण र म द द स ग न न मक पण न अवश यक त वढ कस प ह यर य र म गषदशषन य व ळ अवश यक ऄसत. ह झ ल शनर क षणशक त र शवक स. प र र भ कल पन व शवर रशक त र शवक स अशण न तर शनर क षण व स मरणशक त र शवक स ऄश द न म ख य शवक स भबद व र लक ष क दद रत कर न शर त रकल च य मदत न भ ष, सम जश स त र, शव न अशण गशणत य स रख शवषय शशकवल ग ल प शहज त. शर त रकल त ल र ख दकत कल पन व शवर र भ ष शवषयक शब दर प न ल ख दकत ह त त. पर त शवर र प रदक रय द सह मध य सम न अह. आशतह स, भ ग ल शवषय मध य कल पन शक त र प र ध सय न व पर व ल गत. भ ग ल शवषय त, शव न शवषय त शनर क षण र ऄशनव यष गरज ऄसत. एक प रक रच य शनर क षण र शनकष द सर कड ल व न न प शहल ल द श अपण समज व न घ त. शव न शनर क षण च य अध र न च य कक ष कम ल च य र द वत त. गशणत स रख य र पह न तकष शनष ठ शवषय शशकशवण य स ठ शर त र च य मदत न तय र क ल ल प ठ यप स तक अत सवषपठरशर त अह त. प रम ण ह ब ब र प क र वर न स प य पद धत न शवद य र थय न समजत ऄस ऄन भव अह. भ शमत ह शवषय तर ईघड ईघड शर त र क त र शवषय. शव न, गशणत य च य समसवय त न त त र न र क वढ म ठ भ ड र शनम षण झ ल अह. द न ददन ज वन त ल घर, द र, य त र य र म ळ समसवय त अह. थ डक य त 1 त 7 आयत त च य ऄध य पन त ल शर त रकल शवषय र ऄध य पन ह एक स वत त र शवषय न म नत सवष शवषय र समसवय स ध ल ऄश पद धत न य शवषय कड प शहल ग ल प शहज. य स ठ शवषय न स र व र गषक ऄभ य स र शनय जन करत न परस पर र स गड घ तल ग ल प शहज. ईद. वनस पत श स त र त ल शवषय शर त रकल श स थस गत करत ल. भ ष शवषय त ल ऄ शतम टप प स वत:र शवर र ल ख स वर प त म डत य ण अशण द सर य र शवर र समज व न घ ण. शनब ध ल खन त ल वणषन त मक भनब ध अशण शर त र त एख द प रस ग, स थळ य र शर त रण करण य प व मन र प वषतय र सम न ऄसत. शवशशष ट प रस ग, स थळ, पश पक ष य र स वर प ड ळय सम र अण न भ ष द व र वणषन शलशहल ज त. शर त रकल शवषय त त शर शत रत क ल ज त एवढ र फरक अह. पर त म नशसक प रदक रय एकर अह. ऄन क व ळ क ल पशनक शवषय र शर त र प रथम ड ळय प ढ ईभ कर न त शब दबद ध करण ऄस क रम ऄसत. य शत रक क ष त र त व स त रर न त अध अक त व न तर शनर गमत ऄस र स म सयत: शनयम ऄसत. स व र कल पन शक त ह कव र म ठ द णग ऄसत तर शर त रक र च य स व र कल पन क ल तर न कव च य कल पन स क र शकत त. अजच य आल क र शनक य ग त द रदशषनवर शनज व वस त र सज व शर त रण अपल य प हण य त अह. त य र म ळ शर त रक र च य अशण कव सद श कल पक व यक त च य स व र शवर र त शवषय ल कम न ल खत स व र कल पन न व व द उन ईद य र कल पक त त र, व स त क र, व शनक शनम षण ह ण य र त श र गण श समज न शर त रकल शवषय र पठरप ष झ ल प शहज. शर त रकल शवषय द व र व यशक तशवक स ह प य भ त तत त व अह. शर त रकल शवषय त न शवशवध प रक र व यशक तशवक स ह त ऄसत. पर त त य स ठ स वत: शर त रकल शशक षक प र व न व प रगल भ शवर र र हव ऄसत. अजर शर त रकल प रशशक षण व यवस थ शर त रकल शशक षक र न कर स ठ व परल १२

14 ज ण र र र ण, श ळ प रम ख र य शवषय कड प हण य त ल ईद स नत अशण शशक षण शधक र य र ईप क ष र व त त य स र य म ळ शर त रकल ह शवषय एक नगण य ऄडगळ र शवषय व टत अह ऄश वस त शस थत अह. क णत य ह प रगल भ शवर रव त ल, शशक षणतज ज ल श ल य शर त रकल शवषय ऄन पय क त व टत न ह. त य म ळ स गत य त न ह अशण सहन ह त न ह ऄश य शवषय च य ऄध य पन स ब ध र शद वध ऄवस थ झ ल अह. भ ष, सम जश स त र, शव न व गशणत य प ठ यशवषय श शर त रकल र समसवय कर न शर त रकल ह ऄडगळ र नव ह तर प रक व स ह य यक शवषय अह ऄस ध य न त य इल. श ळ प रम ख न शर त रकल शशक षक कड न ऄसय शवषय श शनगड त ऄश प रत य क सह म ह त द न तर शर त र क ढल ज त ल ऄस शशक षक मध य स व द शनम षण क ल प शहज. शर त रकल शशक षक न शर त रकल त ल शबनर कपण प क ष शवद य र थय च य स व भ शवक प र रण, म क त ऄशभव यक त, न मक शनर क षण य कड शवश ष लक ष प रवल प शहज. शर त रकल त ल स कल प (शडझ इन) ह शवषय गशणत स रख र अह. य मध य शनशश र तत, क ट क रपण ह क शल य र भ ग अह. कल पन तर हव र पण न टक पण ह हव. ह न मस तपण द न ददन ज वन त र लण य -ब लण य त य ण य स ठ सवषत र शशक षक न र ह तभ र ल वल प शहज. अजर शशक षण आ ग रज, गशणत, शव न य शवषय च य भ वर य त स पडल अह. शर त रकल दद कल र शशक षण म नव ल शवक स कड न त ऄसत. ऄल कड कल शवषय मध य शर त रकल, स ग त, न त य, न ट य आ.शवषय र ऄ तभ षव क ल अह. ह स र शवषय वरच य वग न शशकशवण य स ठ त य त य क ष त र त ल ज णक र शशक षक हव त. पर त प र थशमक स तर वर य सवष कल र एकशत रत न कल शशक षक ल ऄसण फ रस ऄवघड न ह. स ग त र भ क त शर त र र र हत ऄसत. शनद न ऄस व. शर त रक र ल न त य व न ट य य र ऄन भव अपल य भ वन त मक शवक स ल प रक ठरत. क ठल ह भ ष र तज ज स ग त, शर त रकल दद क ष त र त ल शवशशष ट प तळ पय तर रसग रहण र क षमत ऄ ग ब णवत र. ज ग ष ट प र ढ कल क र,व ङ मय ईप सक न एकर पत न अकलन ह उ शकत त ब लपण प स न ऄ क ठरत ह ण ऄस व भ शवक न ह. त य म ळ य नव य व यवस थ र कल शशक षक न स व गत क ल प शहज. श ळ प रम ख न त य न सवष प रक रर स ह य य क ल प शहज. श वट पशहल त स तव आयत त र श क षशणक स तर वर ल शशक षण शर त रक र, स ग त, ग यक, नतषक ह ण य स ठ नस न सवष शवषय श समसवय स ध न ब लक र व यशक तमत त व शवकशसत करण य र स धन अह ह समज न घ तल प शहज. कल शवषय म नसश स त र श ऄशधक शनगशडत अह त.कल स र लन लय न अपल सव कष भ शमक प र प डल प शहज. शशक षण शधक र य न क गद वर ल अद श प क ष अशय र शवर र क ल प शहज. श ळ प रम ख न श ळ च य प रत य क ऄ ग र व ऄध य पन त ल प रत य क शवषय र ख लवर म शहत घ उन ऄध य पक कड न ऄप शक षत बदल घडव न अणल प शहज त. १३

15 सव त ऄशधक जब बद र कल ध य पक र अह. शर त रकल त ल न प ण य बर बरर शर त रकल ऄध य पन च य त शत त वक ऄभ य स स ठ स वत:र शनर क षण, ऄभ य स, व र न व ढशवल प शहज. ऄध य पक र व तन व ढल प शहज. य बद दल द मत न ह. पर त ऄध य पक र ऄध य पन क ष त र त ल पठरवतषन व ह यल हव य बद दल सवषत र एकमत व ह व. ऄल कड प लकवगष ऄशधक स शशशक षत ह त र लल ऄसल तर त य र कल शवषय बद दलर ईद ब धन ह ण अवश यक अह. पर क ष त ल यश ह य एकम व ईददष ट कड प लक र अवश कत प क ष ऄशधक लक ष अह. त य म ळ दकत य क ब लज व वर नक ऄसल ल शशकण य र ऄसय य ह त अह. स वय प र रण ह शब दर प लक - शशक षक प स न द र ह त र लल अह. म ल च य स व भ शवक ऄध ययन प रक त, व य प त व ऄशभव यक त य त रय कड लक ष न द त प लक - शशक षक न शनम षण क ल ल य र कट त त य न जबरदस त न क ब न स र ब द क ल ज त अह. भ रत द श स वत त र ऄसल तर व य वह ठरक जग त त ऄद य प परत त रर अह व बह र ष ट र यत व च य नव य ल ट त त ऄशधक शधक पर वल ब ह ण य र ध क अह. प रत त र य नक ऄस ल तर प रथम प र ल स व त त र य ददल प शहज. मग त जब बद र प ल य र, प लक र, शशक षक र, शशक षणशधक र य र क ण र क ऄस न, पण ज सम ज प र व त, ब शद धम त, त र ष ट र शजव त! प र.स.ध.ब पट पत त -द व र, ड.म हद ळ 265,म गळव र प ठ, स त र MY Sketch Book : Sketchbook Tour! अपल य प रशतदक रय prashikshak.blogspot.in वर प ठव १४

16 प स तक पठरर य शर त र व र न म ध र प र दर बदलत य क ळ त ल शशक षणशवर र मध य शवद य र थय च य क षमत र, त य च य ब द ध अशण शवर रशक त र शवशवध ऄ ग न शवक स करण, कल पन शक त ल व वद ण ह प रम ख ईदद दष ट अह त. म ध र प र दर शलशखत ज त स न प रक शन र शर त रव र न ह ऄस एक स धन अह. य र ईपय ग म ल च य भ ष शशक षण स ठ व कल पन शक त च य शवक स स ठ करत य इल. य प स तक त ल क त स डवत न शवद य र थय षच य नजर ल, ब द ध ल, शवर र न अशण कल पन शक त ल ददल ल एक प रक रर व य य म अह. य त न म ल भ वत लर पठरसर, म णस,व यवह र य र शनर क षण कर यल शशकत ल, त य च य म डण र, अशय र ऄथष समज न घ य यल शशकत ल. ज जय त स न प रक शन व बस इट न प रब शधन श क षशणक स धन क द र पत त : शवन यक भवन, ५१४ सद शशव प ठ, प ण ४११०३०. द रभ ष : २४२०७१९३, २४२०७१९४ इ म ल : erc@jnanaprabodhini.org Visit us at :