वद ह 15 म च र 2008 वष र 1 म स 3 अ क 6 1
ए ह अ कम अ छ:- 15 म च र 2008 वष र 1 म स 3 अ क 6 1. श ध ल ख: म य न म क इ तह स ब ध (आ ग ) 2. उप स सह ब ढ़ न (आ ग ) 3. मह क मह भ रत (आ ग ) 4. कथ ( इव ड) 2
5. प ग मक स य र त झ च धर क प आ आन क वक अ क वत 6. स त शक ष (आ ग ) 7. म थल कल - च कल च क र उम श क म र महत 3
8. स ग त शक ष (आ ग ) 9. ब ल न क त (एक क अप ल आ य - प हल भ ग) 10. प ज ब ध व न झ म हनज प क र व 4
11. म थल आ स त( सव र त त ब झ क ज वन ) 12. भ ष आ गक 13. रचन लखब स प ह... (आ ग ) 14. व स म थल English म अ. VN Jha क र DO WE REALLY EXI ST AS NATI ON आ.VI DEHA MithilaTirbhukti,,, Ti r hut (आ ग ) 5
अ क: 6 स प दक य वष: र 1 म स: 3 ए ह अ कम स ह क र जन तस ज ड़य बल अ ज म वव क न झ ज क ल ख व स म थल भक अ त त द ल ग ल अ छ प क रज क प ण र प रचयक स ग ह नकर ल ख स ह द ल ग ल अ छ वद ह र कच उ प र न अल कत बक ड जटल इज शनक क प र र स ह श कएल ग ल अ छ प क न ग आ सच र करब य डक र ज हम प ठक नव- नव श ज ड़ सकत ह क र आध र कछ म य ग वद ह क य र क र सभक र श ह ल अ छ ई सभट सभ न:श 6
कए रहल छ थ आ अपन म भ ष क आ म भ मक अ र ग ह यब क म ण दए रहल छ थ हनक ल क नक न म रचन आ आक र इवक स ख अएल पर स झ आनल ज यत अप क रचन क आ त य क त क ष म नई द 15/03/08 गज ठ क र 1. श ध ल ख: म य न म क इ तह स ब ध (आ ग ) म य न म क ज सहरस जल क ब नय ग मम 17 अग 1934 ई.क भ ल म थल म एम.ए. कएल क ब द कछ दन ई आक शव न पटन क च प ल स स ब रहल ह तकर ब द सहरस क ल जम म थल क त आ वभ ग क ष रहल ह प ह म य न ज क वत लखल,पछ त ज कय हनक तभ आल चन क नब ध, उप स आ कथ म स ह कट भ ल भ ल ट, आ ग म म आ प थर आओर च - ब - हनकर कथ स ह सभ छ बह ड़ प त प थर, म -प,ख त आ चड आ स य र हनकर उप स सभ अ छ दश तर हनकर क वत स ह अ छ एकर अ त र स क म ट क ल ग, थम श ल प च,म प, प र हत आ स -धन हनकर ह क क त अ छ म प ह आ म थल द न भ ष म क शत भ ल आ एकर म थल स रणक ह त हनक स ह अक दम प र रस स नत कएल ग ल म य न म ब ध स नस स ह 7
प र त छ थ प ह म य न ज क मल पद वल क रचन कर त छल ह, प छ ज कय य गव द क वत सभ स ह रचल हर कसन अ यक र 3400 वष र प व र ह इत अ छ क ष वक सक स ग य नव सक व बढ़य ल गल आ तकर ब द प रव रक प ह मय ल गल क ष- वक सस व ण व रक आव कत बढ़ल ऊनक वस, च, भ तक घर आ इन रक घ र ब बनय ल गल कसन अ यक र 3300 ई.प व र भ ल म-ब चब क र भ ल पट न क र क स ग क ष- वक स ग त पकड़लक भ ग ल ज नक र भ ल स व ण बढ़ल अल क रक व बढ़ल हर :म हनग व अ य 3200 वष र प व र द ख ओल ग ल अ छ म-ब चब क ह त क ठक ट लक उद हरण अब त अ छ अल क र व बढ़ल ग ल क म ल क स क क रक च क स ह स ख आयल सम जम व वभ जनक र भ ल ग षक ग ष अ य 3100 ई. प व र र भ ल द क षण चल ल कक आगमन ब द हर ह नक नक र ब ब क चच र ल खक कर त छ थ म हनज दड़, ल थल आ च द ड़ क 8
वक स प रक क क पम भ ल ल प, कटह ग ड़ आ म र कल क आ व र भ ल आ व व नमयक ह त ह ट ल गय ल गल म स प ट मय क जल वन आ स म र आ अस रक आगमनक चच र ल खक कर त छ थ क अ यक र 3000 ई.प. स भ ल वद श प रक आर भ ल त मक आ व र भ ल क ष द स क स ह र भ ल ब ढ़ स स रक ष क ह त ऊ च ड ह बन ओल ज य ल गल मह जन अ य 2800 प. र ह इत अ छ नगरक र व ण क ह त भ ल नह र पट न क ह त बन ओल ज य ल गल ड ड तर ज क आ व र आव कत प भ ल क शक व क त ल गल म डल अ यम चच र 2600 ई.प.क छ क स नम ण, र वव ह व आ द रक य क ह त प ल बल न वक नम ण र र भ ल क म डल अ य 2400 ई.प. क र क लख स आर कएल ग ल अ छ ए हम वष र क अभ वक चच र अ छ आय र क प व र दश म बढ़ब क चच र स ल कम भयक स ह चच र अ छ म डल:म डल अ य 2200 ई.प.स र भ ल आय र क आगमनक 9
आ वष र क अभ व द न क द ख त ल थल व क क पस वक सत ह मय ल गल पतन:प र दर: ए ह अ यक क लख 2000 ई.प.स र भ ल अ छ आय र क र ज र प रक त ड़ मह न क हड़ क करब क चच र स म य न ज अपन प हल कत ब थम श ल प च क र सम पन कर त छ थ आय र हड़ क ह रय पय स स ब धत कएल, आय र ब हरस अयल ह कछ स तक आध र पर र चत ई उप स ऐ तह सक उप स ह यब क द व कर त अ छ आ ए हम 20,000 ई.प.स 1800 ई.प. तकक इ तह स प नक चच र अ छ म द म लक ए तह सक वच रध र आ नव न श धक आध र पर एकर बह त ब त सम च न ब झन न ह ज इत अ छ अ स श भ ल ई कथ नक ब आश दअओ छल ल खक प हल अ यम लख त छ थ ज प क उ लगभग 200 कर ड़ वष र प व र भ ल ज सव र थ सम च न अ छ कम र क म एक न पर वण र न अ छ- त य पर ध र तव र ह क व व त म तर अ व श ततम क लय ग थम चर आ ए ह आध र पर गणन कएल उ र 1,97,29,49,032 वष र प क आय अब त अ छ र डय ए व व ध र स ह ईएह उ र 10
अब त अ छ ई अ म नत अ छ ज य र नयमक 1.67 भ ग 10,00,00,000 वष र म स स म बद ल ज इत अ छ व भ क रक प थर आ च नम स स क म भ रह त अ छ ए ह क रस गणन कएल पर ई ज ञ त ह इछ ज र डय ए व पद थ र 1,50,00,00,000 वष र प ह व म न छल ए ह क र क श लक आय 2,00,00,00,000 वष र स अ धक न ह भ सक छ य र पम स हम श तक प क आय 4000 वष र म नल ज इत रहल ईर नक व न 1200 वष र प ह प क उ मनल ई द न द क ण व ज ञ नक द क णस ह द अ छ ए ह तरहक प श धक ल खक प हल अ यम त नक र द ल म द अ त ध र ज इत-ज इत ओ आय र ल क न हड़ क ह रय पय कह त छ थ ए ह क रक प द र हक भ वम आ ब ग ल ह प म व नक उ भ जस ब च त पर र क पर क ष तकर आ क म णस न ह कए सकल ह ए ह क र तम श ल प च न आध र पर अपन इ तह स प न स ह क पस न ह बन पओलक... (अ वतर त ) 11
2. उप स सह ब ढ़ न (आ ग ) ग मक इमर लम सभ कल क पर क ष ह इत छल स ग त, च, न टक ग मम ह रम नयम, ढ़ लक बज नह र ख ब रह थ प ह द ग र प ज ट म न टक ह इत छल, म द पछ त ज क क श ण म, क ल प ज इ दम स ह न टक ख ल न इ श भ ग ल हरख क र मल ल प ट र स ह एक म हन ख ल क ग ल छल अह म द च र दनम र मल ल क ब चम न टक ह इत छल श भ ल र मल ल प ट र बन बज न ह म द द च र दन ध र म ल न उठब त ग ल ह र मल ल प ट र क सभ कल क रक एक दनक ख न इक 12
खच र क म ल उठ न इ कहल ज इत छल द च र दनत म इक पर न ज शम ज क हम म ल उथ यब त हम उठ यब कह त ग ल ह, म द द च र द क ब द र मल ल प ट र क आ र 13 अ र धक द ख त ग क सभ ट लक अ स र म ल उठ ब क एकट म बन द ल ख ओ ह समयम ओकर एकट चम र छल, आ हम अपन क रयर अ भ त क पम ब दम करब क म -म न इ रख त छलह ओ ह समयम श न दन लम न टक ख ल ब क न शक षकगणक क तस बनल न टकक कत ब कतएस आयत त ह ह त एकट न टक द नव र दध च लखलह लक कल क र सभक एक कएलह आब कल क र सभक न म त स न प टह, ल, गड़, प टस ड़क,ल लह,ढ़ह बल,कनह, अ र, त तर ह,ब क,ब हर ई सभ हमर ब लकल क र रह थ क रण ज अपन क श -श ब झ थ स
कएक न टक ख ल त ह दह क त तर क क हय ढ़ह बजल त ओकर न म ढ़ह बल भ ग ल क सद र म क हय प ट च ब त र ह ग ल कत प टह भ ग ल आ द सर एहन भ ल त द न म अ र क न कर स ओ प ट खस त क ल स रकत अ छ स ओकर न म भ ग ल प टस रक आ ग आऊ ककर अ रय र तम ठ स ल ग ग ल क त क न अ त भ ल क ह ओकर न म अ र भ ग ल क ब म द र स 14 बजन इ श कए छलह त अह भ ग लह ब क स झगर छ त ल लह गपक अनठब त छ त भ लह ब हर नव घड़ प हरल क ब द(घड़ प ब न दन वन तक घड़ ) ह थ क क स झ र ख ल लह त भ लह ल त तर इत त सभ अ छ, म द क बय ठ ट लक छ त ल क न म र ख द लक त तर ह क क ड ढ़ भ त क द लह आ क पपन क उनट क ककर डर लह त भ लह
कनह ठ स लगल क ब द क क झक क चललह त भ लह गड़ आ ज क क प इ बल क ब ट छ, आ क म य क क दब ग छ थ त कन ह रहल उ र कनह क ह क द खओ अ ए ह ब ल कल क र सभक स ग श न दन ह यत हमर न टक द नव र दध च (अ वतर त ) 3. मह क मह भ रत (आ ग ) ब च यज ञम उठल छल अ -प ज क, भ क स त य ध र प छल ज, भ कहल छ थ क न प ब च, सहद व स न वचन चरण पख रय ल ग च दर ज शश प लस सहल न ह भ ल, अपश क -भ क द ब ल गल, 15
द य र ओधन- त स छल भ ल, भ मक ध बढ़ल छल ओ,झपटल, भ र क श त छल ओकर कएल शश प लक ग र स नय छल क श त, छल ह कएकत ओ प सय त क क, दन ब तल क द ल थ वचन द द क एक, सय अपर ध क षम हम करब ओकर सय ग र स नल क उपर त चलल स दश र न, च कएलक च दर जक शर द तखन, सभ म श त पसरल छल ज य, शश प ल प क च दक ग पर ब स य यज ञक य न व र स प छल भ ल, सभ र ज क सस न वद कएल ग ल 16
सभ भवनक च म क भ ल च च र त, द य र धन-शक न भवनक द खल च कत न च द ख म ग-मर चक ब ल फ ढ़, प न न ह छल हस ल पद ई ज न, अयन स झ प रदरश र न ह ई द खल, ओ च टल भ मक अ ह सस वकल आ ग टक फश र छल जकर ब झल, प न भरल भ जल छल सभ ह सल अपम नत छल लय य ध रस आज ञ, चलल ह न प र श ह सभ त (अ वतर त ) 4. कथ इव ड 17
इव ड न ह एहन क ब त न ह अ छ, ई त हमर सभक क य र क अ त त करइए पड़ त अ छ म द अह क ई न ह ब झ पड़ त अ छ ज ए ह ब र कछ ब श र भ ग लह अह सभ? रत क त क ब त न ह अ छ हमर सभ त क वश ष स चन क आध र पर क य र कर त छ म न लय ज हमर ककर स द न अ छ, आ ओ ह आध र पर वभ गक ओ अपन क गत थ र आ झगड़ क ह त य ग कए सक त अ छ अह क श क ककर पर अ छ? न ह हम त उद हरण दय रहल छलह न ह हमर सभ क स चन क आध र पर स झ बद न ह ह इत छ प ह ओकर ग व षण कर त छ, आ तकर ब द एत क ठ म सच र करब क अ म त भ ट त अ छ 18
म द आब अह ई क हय द ब ज अह क क गलत न ह अ छ, त क हमर इ त ल ट कए आयत एन त हमर सभक ह थ-पर ह थ दए ब स ज य पड़त म द अह क गप ठ क अ छ अह क त ज षवश क य र कए ह यत त ओकर पर क य र व ह कएल ज यत क क य र व ह ह यत हमर परत क य र व ह भ ग ल हमर सभट ब यर ट ट ज यत हम सभ एत क प र न छ, त न प स ए ह क य र म ल गल छ करब करब त ड इन रम वल करब सभ परत र ड भ ग ल, कछ कतह न ह भ टल स क प तय यत ओकर ब त ठ क छल क ई इव डक प र एक न बरक क जक ह त ज नल ज इत छल, म द स कष र णक ज स चन भ ल छल स ओकर वपर त छल म द ई र डत ख ल ग ल फ र, घर, ड लर सभ ठ मस ट म ख ल ह थ आयल म द आब ऑ फसरक क जव ब द त ह न म क पन छल, अ धक र गण डर क र डक अ म त स कष र णक क गत त क द ख त द छल ह ह ड टरस र फ न पर फ न स कष र णक आ ब रहल छल, भ रत र डम भइय ग ल छल, दस बज ऑ फसम रप ट र द ब क ह त कहल ग ल छल फ र क 19
म लक स ह ए र- ओ रक ब त ल क दस ब त स न द ल क ण र इ न ई क पन क द ध र पह च छल क अक भ क स कष र ण भ रम घर पह च म ब इल ऑफ क कय 9 बज क अल म र लग क स तब क य स करय लगल ह क भ र स र ड च ल रहल छल, ई क न भ ल, क ड इन रम वलक क पच र कएक न ह भ टल क स ल कत न ह भ ग ल म द क सक वषयम स कष र णक अ त रक ड यर र वज ल सक म ब झल छल ई सभ बछ न पर स चत रह थ, त वत न त न ह लगल म द 9 बज क अल म र ब ज उठल ऑ फसम सभ ज न हनक ब ट त क रहल छल ह कत क ग ट ईह स न द लक, ज ए ह क सक इ ट लज स ह नक सभक लग छल, म द ए ह तरहक क सम ड सट इन रम वलक स क न इ म श कल ह इत छ क, त ह ह त ओ ल क न ए हम ह थ न ह द ल क न फ स ह मय ल गल ज ब ह र ब त छल ह, आब सफर ऑडर र ल कय नकलत ह ड यर रक ऑ फसस 20
स कष र ण ड यर रक ऑ फसम ग ल ह आ स झ कछ दनक समय म ग ल ल क न छ, ए ह वषयम गप-शप घ म द ल थ ए ह ब र क क रक क म न ह र ख च ह त छल ह आब स कष र ण ण र इक फ र स ह ट क आ ओकर ड लरस ह ट क क य र करए लगल ह सभट द व जक घ ख ग ल ह कछ क गज पर स ह लखय लगल ह फ र अपन नक हस बस पटन स अर रय क ह त बद भ ग ल ह प न त ख इत न ह रह थ आ च ह स ह घर ट म पब त रह थ म द ल कस कछ जनब क ह त बन च ह आ प नक द क न ग क न क ज चलत स ओ च ह प न श कएल ब ब ल द द क ग लक बल प न न क ब ल ग तकर ब द ब ब ल द द अर रय क लग प सक सभट इव डक फ र क ल द द लक म द फ क सभक पह चब क र ड सभक भगव म लक रह थ ध ल-ध रम कह न ज कय एकट फ र क पत चलल ज ण र इक स इ द त छल, ओत दरब न स कष र णक कहलक ज म लक द सर फ र म ब स त छ थ, स द ट फ क क पत च ल ग ल स कष र णक 21
स कष र ण थ कल-ह रल ओ ह फ र पह चल ह एक ग ट म रव ड़ स न ब सल रह थ कतयस आयल छ आयल त पटन स छ, म द घ रब क न स न ह ब झ पड़ त अ छ ह, एक ग ट त क ज लस ब हर ग ल म र कय ह क द ल ग ल त ज रह थ त ज लम म द घ मय फरय प ण र य ज लस ब हर बन नयमक नकलल रह थ ज लर क करत ह पछल म स एक ग ट क द क प रनक ज लर घ मय ह त न ह द छल थ त भ बज रम ग ल म र द लक ए ह ब र ज घ मय द ल ख त सरक र स ड क द लक त ह ह क ब द ब क आ न अ छ हमर स ग रह एतय हमह अपन ग ह उसम रह त छ प रव र सल ग ड़ म रह त अ छ वव ह न ह भ ल अ छ भ रम हमर कलक जयब क अ छ प ह स लग र अपन ग ड़ स ज यब त ट बद ल क प ण र य बस म अह क छ ड़ त ज यब य व बज र रह थ स स कष र णक न क लगल र तम ग ह उसम बह त ग भ ल त क र गद र क, च बल सभ 22
जबद र रस द क ट ज इत छल एन म त बन नड इन कए घ ट भ ज यत, ह मजब र छ क आ तकर द ष त ई त सभ छ थ प र क करओ आब म रव ड़ य व जकर न म नवल छल क क कन छय क स कष र ण द श द खलक स कष र णक भ ल ज ओकर क श क त न ह भ ल क न ह ड इन न ह करब क त स त अ छ हमर सभक ह कछ एडज म ट करय पड़ त अ छ स कष र णक य द पडल ज क न ण र इक म लक बज त- बज त ब ज द छल, ज करब करब त नड इन रम वल करब तखन कर त क ज इत अ छ ई सभ ओन अर रय क ई फ र ण र इक ह त ज ब वकर कर त छल, आ त ह ह त सरक र ट क सभ भ र ण र इ पर रह क ई नड इन क रय क क करत ट त द सर क द ब क छ क 23
तख एकट फ न अयल क र ग नमगर रह क स स कष र णक ब झब म भ गठ न ह भ ल ज ई ब हरक एस.ट.ड.क ल अ छ ओ ह क लक ब द एक एक ओ य व स कष र ण द श त क कय च लग ग ल भन सय जकर नवलज झ स स ब धत क रहल छल ह ख न इ ब न ज ब क स चन द लक स कष र ण आ नवलक ब च म औपच रक गप भ ल फ र द न ग ट स त ग ल ह भ रम अपन वचनक अ स र ओ य व स कष र णक प ण र य बस छ ड़ द लक उतरब स प ह स कष र ण नवलस प छल कलक म ण र इक ऑ फस छ क ओत ह ज रहल छ क ओ य व ह सल अह व जल स स छ हमर क ज एस.ट.ड. आयल छल, स ण र - इक कलक ऑ फस स आयल छल अह क वभ ग क ग ट ह नक सभक अह क अर रय य क वषयम स चन द ल ख द ख हम कह छ ज हम म एडज म ट कर त छ आ त हस हमर क न फ यद ह इत अ छ? ट त हमर लग त न ह अ छ ह त हस हमर क ज भ ट त अ छ आ ब हर छ ट-म ट खच, र वभ गक,प लसक, त क नक ल 24
ज इत अ छ तखन ब श ई क ह ओ स न स कष र णक हत भ कर त च ल ग ल ह आब पटन पह च कय स कष र ण जखन ऑ फस पह चल ह त सभक ब झल रह क ज स कष र ण त ह फ क क व जट सरक र खच र पर कएल अ छ, जकर पर सरक र ट क म फ द छ क ड यर स भ ट कएल क ब द स कष र ण पह च ग ल ह कलक प लस थ न म घ म त रहल ह आ पत कर त रहल ह ज ण र - इ आ क ओकर क कम र च र क व क क स छ क त न ह म द ओतय त ण र इ ब न क छ व ब छल आब स कष र ण स चम पड़ ग ल ह इनप ट-आउटप ट क र अ प तस ई क पन कर ड़ पय क ट क च र कए रहल अ छ म द म ण क न ह स कष र ण ओत थ न सभम अपन पत आ फ न न बर छ ड़ द ल, ज ज क क स ए ह क पन क व एकर कम र च र क स ब धम ह य त तकर स चन ह नक द ल ज इ 25
घ र कए आ ब ग ल ह स कष र ण ड यर रस कहल ख, ज जर रप ट र अखन न ह द ब द ख त छ कछ ज नक र कतह स भ ट त अ छ क न ह छह म सक ब द भ रम एस.ट.ड. क र र ग भ ल हम कलक, स ल ट ल क थ न स ब ज रहल छ एक ग ट एकट कम न लख छ थ, ज ण र - इ ऑ फसस प म ट ल क घ र त क ल ह नकर स टक स ऑट बल छ न ल लक, ज हम कछ क श आ च क छल कत क क स आ कत क च क 1.79 ल ख क स आ 1.83 ल खक च क, य क सक क इन र स रह, त ह र एफ.आइ.आर. करओल अ छ च कक त प म ट प भ ज यत भ र बन रजव र शनक स कष र ण पह च ग ल ह कलक आ ल कल ट मक स ग ओ ह ग ट क घर पर छ प म ड़ल जकर प इ आ क स ऑट बल छ न ल छल छ प क ब चम स कष र णक एकट ड यर भ टल तकर ब द पटन फ न क अर रय क फ र स नव नतम रम वलक रटन र म ग ल ल थ फ र ओ स न जनक घर पर छ प पड़ल छल 26
क जट रम ड पर ल क पटन आ ब ग ल ह र म पत चलल ज ओ स न नवलक बह इ छल ह, आ अर रय क फ र क एक उ ट ट ह यब क स ग ह, ण र - इक स ग ओकर ल इजन अ धक र स ह छल ह आब सभ त स झ छल ज ड यर भ टल छल त हम क स आ च कक क लम बनल छल त थ स हत ववरण छल च कक भ गत नक क लम अर रय फ र क यर स स म ल ग ल छल, आ ईह स भ ग ल ज सभ ज नम लगभग अदह क प म ट ण र - इ र क सम द ल ज इत छल आ तकर ववरण न ह त ण र - इक ख त म रह त छल आ न हय अर रय क फ र म ण र इ ट स ह म च कक (प कय ) र ग ल अदह रम वलक प म ट पर द त छल स कष र ण ई रप ट र ड यर र क द द ल एक उ ट टक अपर ध ब ल बल छल क क ट र ओकर ब ल पर छ ड़ द लक क नवलक सम च र कह ब न क ल क अ छ म द कछ बत लक न ह ओकर क अर रय स स ग ड़ ज इत क ल सड़क द घ र टन म म भ ग ल क क व कर द ल ग ल क जम य ब ब क स ग एतयस स झ हमर सभ ओत ह ज यब एक ग ट उ जत 27
र ज एक उ ट ट ब ब उठल क ल ब क ह त आयल छल ब ज म द ई ब झ लय ज अह क ई सफलत हमर ब रबक स भ टल अ छ ज हम क सक इन र स मक ल लचम न ह पड़ तह त ई सभ न ह ह इत जम य ब ब ब ज उठल ह ड यर र ण र इक व क य र व ह क ल ल कलक ऑ फसक ल ख द ल ण र इक व कर ड़ क फ ट श -क ज टस स ह पठ द ल ग ल स कष र न च त म छल ह ठ क त कहलक नवल एडज म ट त क रहल छल च र त आन क रहल छल ओ त म म म छल हमह त कतह न ह ब न ग ल छ म म, नवलक म क -------- 28
5. प त झ च धर क प ग मक स य र ग मक स य र एक अ त द य द प ड़ च कत भ लह, प ख रक भ ड़ पर हम ठ ढ़ छलह आसम नक न लवण र भ ल र गमय दय ब त क म ह तर म स य र सबस वद लय 29
क ष तजम वल न ह अ ल गल स ग ओकर क शप ज स ह भ गल सबहक ख रह नम ल लट न टम टम य छल पक ष सब समद ओन ग ब रहल छल स ह न म पड़ ग ल स झ र तम बद ल ग ल फ र स अ गल भ र म प क षगण ग यत त सब म ल एक स ग 30
आ आन क वक अ क वत ह ल ध रख लक क द -म टस रह थ अक, र ग अब र भ आयल म द लग छ टक, स फ-स थड़ ब झ त छलह एकर म द, नब ध नकल त अ छ र गक क मकलक, वषय अ छ प रनक छल ठ क य कक 31
द पनह र स मरसक चच र कर त न ह अघ इत छ थ, द वत पब त रह थ ओकर प रनक न मस, अ छ ह ल, म त बढ़ ब स ब श घट रहल अ छ आइ क ई 6. स त शक ष (आ ग ) स भ षतम व द प कठ र ण म द ण क स म द प ल क र ण म च त स क ह वज ञ त महर त त स भ षत अथ र एवम अ कद चत मह प ष ण म च त स( मन स) व द प कठ र ण भव प द प म द ण भव अत स भ षतक र वद त क मह प ष ण म ज ञ त म श त ज ञ त म व न श म 32
कथ च ग इ त एक मह र ज आस त स मह र ज मगधद शम प लय त मगध द श र ज आस त त अम -च ग अम -च ण इ त स बह व न न ह आच य र आस त य प स मह र ज अम तथ प स सरल ज वनय पय त एकद च ग च ण म ज द त म क बलम य त स च ण त क बलम क ट र नय त स स म क ट र व स कर त श तक ल आस त स क प त एक च र म स ग आगतव न स प त बह न धन न स त क बल न र श अ पर त च ण न ध तव न स स व न अ प अ प स वत अ च ण उठ प त च ण म ख प त प त भ कमथ र म आगतव अन तर स च र वद त श तक ल अ न कर त, क बल न र श अ तथ प न ध तव न च ण वद त क बल न मदथ र न द व न ज वतरणम क र म द व न अत अहम एत न क बल न न धर म तद च र च ण प त भव न क द श दय ल न ह अ वयम इत परम च रक य र न क म र अत भवत सक श वय श क षतव त च रक य र क व स न भव क षम म य च भवत न हत म द ष 33
अ क ल भव त वयम इत पर च क र य र न क म र इ त क षम य चन प न त प लक म, ब ल प त अव र म वहस त, ग य त,र द त स यद स ज व त ब ल स अ म हर ब ल, अह इ म प लक नम नम स तभ ष शक ष भवत म सव र ष म गतम आर मम प रचय वद म मम न म गज अह शक षक भव न वदत भव न क भवत क भव न उ त भव न उप वशत 34
भव न उ त भवत उप वश त भव ट उ भव उप वश उप वश त- उप वश वदत - वद ग यत - ग य अह एकवचन वद म भव बह वचन वद न त - न अहम उ म अहम उप वश म अह पठ म वयम उ म भव उप वश म भव न ग त भव ग भवत ग त भव ग स -त एष - एत क - क तत - त न एतत - एत न कम - क न अह ग म 35
वय ग म भव न ग त - - भव ग भवत ग त - भव ग एत -त (प.) एत -त (स.) स त एष - एत क - क ग त - ग अ क त प क न स च र प क न स हर श गणयत क त अ स क त पण न र स षट पण न र स क त चमष स अ चमष स प व क त जन प व प जन क रव क त जन क रव शत जन वष र क त म स स वष र दश म स स म स श दन न स प प दश दन न स 36
अ शत जन स अ क त जन स शत द स क त द स एष द /ह द ह अ द क अ एष आस अ एष त एतत धनम धन क ष अ व र प क य म अ लक /फल लक य म अ जल क म अ अ कम अ म अ व क ष - व आपण - आप व क ष - व क ष व लय - व लय प क - प क 37
हम लय - हम लय म - म ग र आस -आस म रम - म र नगरम - नगर लक - लक य म स चक - स चक य म प टक - प टक य म क प - क घट - घ अ न - अ ल खन - ल ख ] त प कम अ व टक य फलम अ ल ख मस अ न न र अ इद न म अह श य वद म भव य ज य / म ल वदत 38
लखनऊ उ र द श अ भ प ल म द श अ म ई मह र ष अ म स र कण टक र अ इद न भव एक क व कथय व क वद त आर शक षक व लय अ द म ख स मम ग ह भ रत द श अ भ रत द श क अ मम ग ह भ रत द श बह र द श अ बह र द श क अ बह र द श मध बन म डल अ मध बन म ल क अ मध बन म ल म हथ म अ म हथ म क अ त व अ अह प व द उ म भव न कद उ त भव न कद द तध वन कर त अह स र स व द य ग स कर म 39
अहम अ व द व लय ग म भवत कद व लय ग त भवत कद प ज कर त इद न कद इ त श म उपय प अहम उ र वद म भव न कद प ज कर त अह प व द प ज कर म अह न ड म रव दनचर अ अ इद न म अह च दश र य म भव व वद रव प द न अ व द न कर त रव अ व द अ ह र कर त (अ वतर त ) 7. म थल कल - च कल च क र उम श क म र महत 40
मध वण अ रपन गत कम एकर चच र छल ज मध वन म स गम स य र च ग र, स ठ आ नव हक च स ह लखल ज इत अ छ एकर च ए ह अ कम त अ छ 41
42
43
44
45
46
8. स ग त शक ष (आ ग ) ग यन क ल स ह सभ र ग-र गन क ह त न त रह त अ छ 12 बज दनस 12 बज र त ध र प व ग र आ 12 बज र तस 12 बज दन ध र उ र ग र ग ग ओल-बज ओल ज इत अ छ प व ग र र गक व द र म क एक ट (स, र, ग, म, प ) ह इत अ छ उ र गक व द रम (म,प,ध, न,स )म स क एक ट ह इत अ छ स य र दय आ स य र क समयम ग ओल ज आय बल र गक स ध 47
क श र ग कहल ज इत अ छ र गक ज त र गक आर ह आ अवर हम य क रक स क आध र पर र गक ज तक नध रण र ह इत अ छ एकर ध न ज त त न ट अ छ 1. स प ण र (7) 2.ष ड़व(6) 3.औड़व(5) आ ए हम स म र स मश 7,6,5 रह त अ छ आब ए ह आध र पर त न क फ ट स प ण र -औरव क भ ल? ह प हल रहत आर ह आ द सर रहत अवर ह कह आब (7,5) ए हम स त आर ह र स आ 5 अवर ह 48
र स अ छ स प ण र क स म र स ऊपर लखल अ छ(7) आ औड़वक (5) तखन स प ण र -औड़व भ ल(7,5) अ हन 9 तरहक र ग ज त ह यत 1.स प ण र -स प ण (7,7) र 2.स प ण र -ष ड़व(7,6) 3.स प ण र -औड़व(7,5) 4. ष ड़व-स प ण र - (6,7) 5. ष ड़व- ष ड़व - (6,6) 6. ष ड़व -औड़व (6,5) 7.औड़व-स प ण (5,7) र 8.औड़व- ष ड़व(5,6) 9. औड़व- औड़व(5,5) थ ट: 49
(अ वतर त ) 9. ब ल न क त एक अप ल आ य प : अप ल : ऋगव दक ऋच क ल खक अ : अप ल क पत व 1,2,3: क श : अप ल क प त व षभ ष उ र य वस (प ष), व ल, ज ह क म ल (अप ल क क शम ), द 50
म च स सहक र-क (आमक ग छ ), व द, ह व, रथक छ, य गक छ, स झ म स ह, ग ह आ गरग़ ट द एक (आमक ग छ क म एक ग ट ब लक आ ब लक) ब लक : हमर न म अप ल अ छ हम ऋ ष अ क प छ अह क छ ऋ ष ब लक ब लक: हम शक ष क ह त आयल छ ऋ ष अ कतए छ थ 51
अप ल : ऋ ष जल शय द श नहयब क ह त ग ल छ थ, अ बत ह यत ह (तखन ह द हन ह थम कम डल आ व म ह थम व ल ल मह ष र अ क व श ) अ : प ई क न ब लक आयल छ थ अप ल : ऋ षवर आ मव स क स म एक ग ट व ह यत ई ब लक शक ष क ह त... ब लक: न ह हमर अखन उपनयन न ह भ ल अ छ हम अखन म णवक ब न उप यक लग शक ष क ह त आयल छ ई द ख हमर ह थक द हम द - म णवक ब न सभ दन अपन ग मस आयब आ स झम च ल ज यब हम व द म स अप र चत अन च छ अ : ब श तखन अह हमर श क पम स ह यब दनक प व र भ ग हरण व क हणक ह त र खल ग ल अ छ हम ज म कहब तकर अह रण र खब प न हम अह क व धप व र क उपनयन करब य स ग ल आनब ब लक: वप त ग क चरणम ण म (पट प) द द 52
(उपनयन स रक अ तम द अप ल आ कछ आन ऋ ष ब लक ब लक क उपनयन स र कर ओल ज च कल अ छ ) अ : अप ल आब अह क असल शक ष आ व श ह यत (प न आन व थ र सभक द श घ म ) अह सभक स व म क नय मत प ठ करब क च ह ॐ भ रभ व त वत व र र भग र द व ध म ह धय य न च दय त स वत - ज सभक रक छ थ- क र वर - सभक न क ल गय बल त ज- प, अ त रक ष आ ल क-सव र अक श-म पसरल अ छ हम ओकर रण कर त छ ओ हमर ब आ म ध क रत करथ अप ल : प वर ॐ नम स म क र स ग व र क प व र शक ष क अ त त क सभ पढ़ ओल ज यत अ : वण, र अक षर- र-, म - ह र,द घ र आ त- बल घ त- उद, अ द, रत- श उ रण, अक षरक मक व स- व र न -, पढ़ब क आ बजब क श ल, एक ह वण र क बजब क क कट क र, ई सभ शक ष क अ त त सख ओल ज यत स म स त न- ज क स म ग न अ छ- क र म मस शक ष द ल ज यत अप ल : ग वर आ मक नयमस ज य 53 स ह अवगत कर द ल अ : वनक ण अव छ थ आह र थ र फल प व र -स म वन-
व क षस एक कएल ज यत त आ स य अ ह ह यत, त ह ह त स मध, क श, घ त-आ -, एवम द क व त दन म ल-ज ल कय कएल ज यत ह रणक न व र आ मम टहलब क अ म त अ छ कद, अश क, क तक, मध क, वक ल आ स दक रक ग छक म आ मम य प क षक अ म त न ह अ छ, पर अक भ म पर त आ ब य क र उ अक प अ क य ग भ सक छ ब लक: हम सभ एक ह व प ठक रहब क क रण सत र छ ग वर द आ कम लक अ त रक कच उ रखब क अ म त अ छ? अ : क ट म खल आ म गचम र ध रण क आ अपन क ए ह य बन ऊ, ज हस दशवष र य यज ञ स क ह त अह त य र भ सक आ मह यज ञक सम क प त दय, वदथ प रषद आ उप नषद ओ अर स सदम ग भ र वषय पर चच र क सक (पट प) द त न 54
(क ट रम ऋ ष अ क क ग ट व क स ग वच र- वमश र कए रहल छ थ ) अ : व गण ब लक अप ल क शर रम क र गक लक षण आ ब रहल अ छ शर र पर त क क लक षण द खब म आ ब रहल अ छ व 1: कतब म हन स ख आओल, आ ल पनक ह त स ह द ल कत क औष धक नम ण र कए ब लक क अ : अप ल आब वव हय भ रहल छ थ ह नक ह त य वर स ह त क रहल छ व 2: क श क वषयम स नल अ छ, ज ओ सव र ग णस प छ थ, आ व म त - पत क स व म ल गल छ थ ओ अपन अप ल क ह त सव र थ उपय वर ह यत ह अ : तखन द र कथ क अप सभ उ चत दन ह नकर म त - पत स स पकर क द च र 55
(आ मक सहक र-क म व व हक व धक अ न अ छ व द बन ओल ग ल अ छ, आ ओतय ऋ ज ल क न जव-त ल क र हवन क रहल छ थ ) अप ल (म म न): म थ पर प डक भ -र ख, आ शर र- स वक स ग वनयक म र, ईएह क श हमर ज वनक स ग छ थ (तख क श क नज र अप ल स मल त छ, आ अप ल नज र न च कए ल त छ थ म द स क मय र द क रख त लल ट ऊ च बनल रह त छ ) अ : उप त ऋ ष-म ल आ अ क स क ष म त, हम अप ल आ क श क प ण हण करब त छ (अ क द क षण कर त क ल क श क उ र य वस क क न च ख स पड़ल आ अप ल क क शक ज ह -म ल प पर ख स पड़ल ) द प च (अ वतर त ) 56
10. प ज ब ध व न झ म हनज प क र अत वव हक प हल चरण अ धक रक नण र य रहल ह यत वर पक ष ओ क पक षक ल क पर र ब स अपन-अपन प रचयक आध र पर नण र य कर त छल ह एत ह, ज अम क क स अम क वरक वव ह ह व न ह म द प रचय रखब क व क सक क र अ धक र- नण र यक ह त क प रव रक स य ओ आ व न अपन य वत प रचय(32 म लक उ ख) ल ख कए र खय लगल ह स तम श स प व ह र ए ल खत क लक प रचय सम ह ल क उ ख सव र थम व र क म रल भ र चत त व र क म भ ल अ छ, ज म म स दश र नक ज मन स क शबर र कएल भ क ग क व र क थ क त व र क दश र नक थ थ क ज हम यथ थ र व तक वण र नस ज तक 57
वश स कएल ग ल अ छ ज ह आध र पर धम र क न पण भए सक त क म रल भ क कहब छल ज बड़क क ल न ल क बड़ वश ष य स अपन ज तक रक ष कर त छ थ त ह त क ष य ओ ण अपन पत - पत मह दक पर र बस र न ह ज ए त सम ह-ल चल ल ओ क क लम ग ण आ द ष द ख ओ ह अ प स ध करब म व ह इत छ थ व श व ह य न मह क ल न प रक ष आ नम अ व ह ह त न र ज भ प - पत मह द प र य र व ण थ र सम हल न व तर त न तथ च तक ल ग ण-द ष ण तद प र त- नव तय द त (त व र क, अ य 1, प द-2, स -2क व र क) म द त रहम शत क उ र ध र ह इत-ह इत स ध रण ल कक क न कथ प त ल क न सम त सम ह ल र खब छ ड़ द ल एकर प रण म ई भ ल ज प ह रन थ उप य(धम र - श स क मह न ज ञ त ) तस र सन धम र श स क वषयक थक र ओ मह प डत प रचयक अभ वम वव ह कए ल ल, जनम अन धक रम अपन स क ष त पतय त भ इक द ह म 58
फलत च दहम शत क त य दशक ह इत-ह इत ए ह क लक प रचयक व श प तक अध न कए द ब क आव कत क अ भव कएल ज वव हक समय अ धक रक नण र य कए सक थ म थल क त ल न श सक र ज ह र स हद वक रण स म थल क प त ल क न श क 1248 तद स र 1326 ई. म नण र य कएल, ज प रचय र खब ल कक अपन पर न ह छ ड़ल ज य, त ओकर स ग हत कए व श प तजनक ज कए द ल ज ए, ओ ई र जक य एक ग ट वभ ग बन द ल ज ए ज हस प त र ज ज ञ स नय ह थ स ह स ग हत प रचय र ख थ क वव ह तखन ह र ह जखन नय प डत(प क र) अ धक र ज च कए ल खक द थ, ज अम क क ओ अम क वर जन न ह छ थ अथ र त श स य नयम स र क क स ग वरक व व हक अ धक र छ इय ह प अ जन प व स त प कह लक आइय क वरक वव ह प व र अ धक र ज च ए स त प ल ल आव क ब झल ज इत अ छ प - ब धम इएह सभस ध न नयम भ ल ज ब स त भ वव ह अश स य म नल ज यत अ जन प द नह र र ज ज ञ स नय इएह प त प क र कहओल ह स ग हत प रचय ज हम क नव ज ओ वव ह ज ड़ल ज य ल गल स भ ल प जनकर प म आएल स भ ल ह प ब 59
मह र ज ह र स हद व ओ त ल न प तक स य नण र य अ स र प रच त ल क नक नय क कए सम म थल णक स ण र प रचय स ग हत कएल ग ल प रच त ल क न घ म-घ म क प रव रक म स ह नक प रचय प छ ल ख ल ल कर थ स म प छओ प षक प रचय सभ ज त रह थ कछ ग ट ए हस बह त अ धक प रचय ज त रह थ ए हन कछ ग टए म द व त न प ष क ज ञ न रख त छल ह ज जतब ज त रह थ ह नक स ओतब ह स ह कए ह नकर प रवजक व स- न, ग, वर तथ ह नक व द ओ श ख क स चन ल ख ल ल ज इत रह ए ए ह स हस एक ह क लक अ क श ख ज व भ मम बस त छल ह, तकर प रचय एक भए ग ल ए ह प ग क अ स र भ - भ क लक स ण र प रचय भए ग ल ए ह प रचय स कलनक समय सभस म ख म नल ग ल ब ज प ष ओ म ल मक क रण क लक प रचयक ह त सव धक र उपय ग इय ह स भ ल व भ ग मम बस त एक ह क लक व भ क क लक प रचय ए ह म ल मक आध र पर स ग हत कएल ग ल रहए ए ह क र प म अ नव य र पस म ल मक उ ख भ ल अ छ प - ब धक समय ज जतए बस त रह थ स ह नक भ व स त नक म कहओलक ओ प रचय लख नह र अपन प व र जक च नतम व स नक ज न म कहल स ओ ह क म ल भ ल ए हन क क लक च नतम 60
ज ञ त प व र ज ओ ह क लक ब ज प ष कह ओल एकर म णम एक ग ट उद हरण द खल ज ए सक त अ छ क प ग य एक मह क ल जकर शत व ध श ख म थल म अ व र म न रहए, स ग हत प रचयक आध र पर म लत म र मक व स स भ ल ह म द प - ब धस बह त प हन ह, एकर द ग ट श ख त म णत भए ग ल एक म गर न ग मक आ द सर गढ़-ग मक अत प म आ दअ हस म रक स ग-स ग गढ़ ओ म गर न वश षण ज ड़ल ज ए ल गल म द उपल प रचयक आध र पर द न एक ह क लक द श ख स भ ल त य द न क लक म ल एक ह भ ल ओ ब ज प ष स ह एक ह भ ल ह ग - कहल ज इत अ छ ज सकल ग क सम जन सम द य एक ह च नतम ज ञ त मह प षक व शज थक ह ईएह च नतम ज ञ त मह प ष ग कह ए स व त छ थ एम.प. च त ल ल र व मह दय च र हज र ग क स च त य र कए छ थ अमरक ष म ग क ह त त न अथ र द ल ग ल अ छ- पव र त, व श आ न म व च क षम ग क एग रह अथ र द ल ग ल अ छ- पव र त, न म,ज ञ न, ज गल,ख त,क ष,स घ,धन, म, व आ म न ल क नक व श च न स त स ह म ग श क य ग य व श व पत क न मक ल ल भ ल 61
अ छ छ उप नषद (4/4) म ज वन ग स क मस ग प छ त छ थ त ह नक अ भ य स क मक क ल अ पत क न मस छ, म द ऋगव दम ग क उ ख च र ठ म म घ अथव पह ड़क ल ल आ द ठ म पश सम ह अथव जनसम द य अथव पश रक षक पम भ ल अ छ अ तत व श अथव प रवरक अथ र म ग श क य ग प तक य ग थक व श अथव प रव रक अथ र म ग क य ग सव र थम छ उप नषदम भ ल अ छ म थल ण सम जम ग व श -ब धक थ क म थल णक सम ग प ध न थ क- अथ र त क ग अपन-अपन व शक च नतम ज ञ त मह प षक न म थ क म थल णम सभ मल ए 20 ग ट ग अ छ म थल णम स त ग ट ग क क ल व त, स प र चत ओ बह स क अ छ ई स त ग ट ग थ क- 1.श 2.व 3.क प 4.स वण र 5.पर शर 62
6.भ र ज 7.क यन श ष 13 ग ट ग थ क- 1.ग 2.क शक 3.अल क क ष 4.क य 5.ग तम 6.म 7.व श 8.क 9.उपम 10.क पल 11. व व 12.त 13.ज तकण र 63
क ग म कत क म अ छ म थल म 153 म लक णक प रच अय ह इत अ छ कत क म ल एहन अ छ, ज एकस अ धक ग म प ओल ज इत अ छ प र एकट एह म ल थक ए ह म लक ण- श,व,क प,अल क क ष,ग तम ओ ग ग म प ओल ज इत छ थ वर- वरक उ ख व दक य गम दश र ओ प ण र म स न मक इ म भ ट त अ छ इ इ सभ आन सभ क रक यज ञक आध र थ क अत ए हम वरक प ठ ह इत अ छ ए ह प ठक य जन तखन ह ह इत अ छ ज ह क षण यज ञ उ करएब ल (स मध न ) ऋच क प ठक अन तर अ य र ओ ह अ पर आ (घ त) द त छ थ एकर न हत थ र अ छ ज वर, यज ञम अ क बजएब क थ र न थ क वरक ब दम आष र य स ह कहल ग ल अ छ- जकर अथ र थक ऋ षस स ब धर खए बल (ऋ द- 09/97/51) श नक ऋ षक स व त प व र ज ल क न म थल ण म वर कहब त छ थ अथ र त ऋगव दक ऋच क त ल क न वर थक ह म थल णक म 2 व क वर प रव र ह इत अ छ- वर आ प च वर ज ह ग क त न ग ट प व र ज ऋगव दक स क रचन कएल स वर आ ज ह ग क प च ग ट प व र ज ल क न ऋगव दक स क रचन कएल स प च वर कहब त छ थ 1. श - श, अ सत आ द वल. 2. व ---] ओव, र वन,भ व,ज मदग आ आ वन 3. स वण र --] ओव, र वन,भ व,ज मदग आ आ वन 64
4. क प-क प, अव र आ व. 5. पर शर-श, व श आ पर शर. 6. भ र ज-भ र ज, आ गरस आ ब ह र. 7. क यन-क यन, व आ आ गरस. 8. ग -ग र, घ त, व श यन, क शक आ म थव र न 9. क शक- क शक, अ आ जमद. 10. अल क क ष-ग, ग तम आ व श. 11. क य-क य, आप न आ स र त. 12. ग तम-अ गर, व श आ ब हर त. 13. म दग -म दग, आ गरस आ ब हर. 14. व श -व श,अ आ स क त. 15. क -आ क,क शक आ क. 16. उपम -उपम, आ गरस आ ब हर 17. क पल-श त तप, क आ क पल. 18. व व - व व, क रप आ सद 19. त -त, स आ अ ग रस. ग आ म ल श - दध र ष( दघव ), स रसब, मह आ, पव र प (पव ल ),ख बल, ग ग ल, यम श म, क रअन, म हर, सझ आल, मड़ र, प ल, ज जव ल, द हसत, तलय, म हब, स आल, स ह म, स दरप र, कड़ रय, अ र, ह इय र,त नप र,प रसर,परसड़,व रन म, उ मप र, क द रय, छ तमन, वर व, मध आल, ग ग र, भट र, ब ध र, प र, क इआर, क ट हव र, ग ग आल, घ षय म, छत न, भग आल, न त, तपनप र 65
व - प (प ल ), ह रअ, तस र, र उढ़, टकव ल, घ स त, ज जव ल, पह, ज क (ज लय), भ व ल, क इय र, क र हव र, न र, डढ़ र, करमह, ब धव ल, मड़ र, ल ह, स न, सक न, फन ह, म हर, व ठव ल, तसउ त, ब आल, प ल, बह ट ढ़, बर व, अलय, भ रसमथ, बभ नय म, उच त, तपनप र, वठ आल, नरव ल, च प, जरह टय, प र,सर न क प- ओइ न, ख आल, स कर ढ़, जग त, द रहर, म र, व लय स, पच उर, कट इ, सतलख, प आ, म लछ, म र, नद आल, पक लय, ब धव ल, दभ, म र, भ तहर, छ दन, व, थ रय, द, भर ह, क स ल, नरव ल, लग रदह स वण र - स प र, प नच भ, बर ब, न र, म र पर शर- नर न, स रगन, सक र, स इर, स आल, दहव ल, नद म, मह श र, सकरह न, स इ न, तलय, बर ब भ र ज- एकहर, व प क(ब ल च), द य म, क लग म, भ तहर, ग ढ़ र, ग ध ल क यन- क ज ल, न त, ज क, व तग म अल क क ष- बस म,कट इ, प र ग र बसह, बस म, प र, स र र, वध र, उर र क शक- नट र त 66
क ष न य- ल हन, ब सवन, प द न म - रतव ल, म लछ, दघ ष, क प ल, ज क ग तम- प र, उ तमप र, क इय र व श - क थ आ क ड - एकहर, पर न ज त कण र - द वह र त - कट ई म थल ध श क ण ट र व श य क ष य मह र ज ह र स हद व ज क सभ म उप त स ल क न म ह प र प आ म लक सद प य ग ण कर झ क म थल णक प ब क भ र द ल न ह श श श श क वष र (1099 श क ) तच वण धवल म न त ध त त श र द स प जत ल न द व न प तढ़य र ध त व 1 श न प त र भ व न प त ग गद व न प त स न (प ) नर स हद व वजय श स ह स त तत स न खल र म स ह वजय भ प लव त स त ज त ह र स ह द व न प त क ण ट र च ड़ म ण 2 म त ग णव म म क ल य वश शय स त गव ष क य त 67
सव क षम र च त य र त र नन त न ध क च च त कम र प च द क ल वत ववजय द दद प क म 3 भ प लव न म ल र म क ट ल क र हर क र ल यट ल म ल श श न ल ल च लम त व श भ भ ज ग ण कर ग णवत म न क दर द ष ह र स ह द व न प त प दद प क म 4 द ष सभ ह र स हद व वच य र च त ग णण स ह ग ण कर म थल व श ज त प दद धम र वव चण थ र म (अ वतर त ) 11. म थल आ स त( सव र त त ब झ क ज वन ) 68
सव र त त धम र द झ (ब झ ) (1860 ई.-1918 ई.) म थल आ स त भम ए ह अ कम सव र त त धम र द झ जनकर स ब झ क न मस ब श छ, क र ज वन द रहल छ 69
मध बन जल त त लव ण (नव न ) ग मम हनकर ज भ ल व र णस म वश न सर त आ ब लश स स शक ष हण करब क ब द ग म आ ब ग ल ह आ श रद भवन व प ठक पन ग म म कएल ग क ल प त स एतय स स आ ग ह शक ष हण कर त छल ह व थ र गणक खच र ग ज उठब त रहल ह रक क श कर च य र हनक आम त कए न यक अ यन कएल आ क आ न क आ न यक व क द य हनक सव र त त क उप ध द ल ग ल हनक ब म ल क ब झ कह त छल, आ ईएह न म धम र द झ क अप क ष ब श च लत रहल हनक क त सभ अ छ 1. स ल चन-म धव च क, 2. यव र क त य र न, 3.ग ढ़ थ र तत ल क( मदभ गवतग त भ त मध स दन ट क पर) 4. प चक ट क 5.अव दक न क वव चन 6.स भच र ट ण 7.सत तपक ष ट ण 8. गन वव चन 70
9. स त लक षण वव क 10. व द ग ढ थ र त ल क 11.श क व द ट ण 12.ख न-ख़ ख ट ण 13. अ त स च क ट ण 14.क क क ल क श ट ण. 12. भ ष आ गक अ स ह तक वण र म ल अ छ क ष,,ज ञ ओन त स य क अक षर अ छ, म द ब स हमर सभ अ स ज ञ तक व म र ल क पम पढ़ छ स ह क ष,, ज ञ ज क स य अक षर अ छ ज ञ क र उ रण 71
त ह र हमर सभ ग आ य क र म ण र कर त छ स ध र गलत अ छ ई अ छ ज आ ञ क र स य ऋ क र उ रण हमर सभ कर त छ, र ल क र उ रण कर त छ, ल, र आ ई क र स य क म द ऋ आ ल य र अ छ, स य क षर न ह वद हक आक र इवम ए ह ब र स आव कत क द ख कय अ स 72 श उ रणक ज ञ तक सभ वण र क उ रण द ल ग ल अ छ एकर ड उनल ड क अपन आ अपन ब क ह त य ग कए सक त छ म थल अक दम क भ ष क म नक करणक य सम सहय ग करब क द स म नकक रचन लखब स ओकर र नध रत र प ह क लमम आन नव रचन क स ग य पस द ल ज यत, ज न अ स ज ञ क र.mp3फ इल आक र इवम य पस ड उनल डक ह त उपल रहत म थल अक दम क ई आ ह ज स क द वन गर
प य ग कएल ज य, क र य ग प द ब क ह त सभ एकमत न ह क ह ह थ, भ रत य अ कक अ तर ष य र पक य गक द वन गर म चलन भ ग ल अ छ त ह र रचन लख ब स प ह भम ज भ ष क म नक करणक स त अ छ, त हम द वन गर अ कक य गक आ हक हट द ल ग ल अ छ भ रत य स वध नक अ द 343(1) कह त अ छ ज स घक र जक य य जनक ह त य ह मय बल अ कक प, भ रत य अ कक अ तर ष य र प ह यत, म द र ष प त अ कक द वन गर पक स ह धक त क सक त छ थ (अ वतर त ) 73
13. रचन लखब स प ह... (आ ग ) 1.प व चर र कम मस अ, इ आ स म पयम नक स ब धत ग त अ छ तद पर आर क क आ मह न आ च र क अ छ आ य, ऐ आ प यम न पव र क मग यण आ प व चर र कक श ष भ गक आर कगण स ह कहल ज इछ स लत प छ एक क तगण कह त 2.उ र च र क: वक त आ उ रगण स ह कह त छ मग यगण आ आर कगणस म च न कय मश उहगण आ ऊ गण कहब छ- तद र क गण दशर, स व र, एकह, अ हन, य त आ क ष पव र म ब टल ज इछ प व चर र क म क लयक रण क उ र च र क क र क, क, आ चत क आ द (2,3, आ 4 म क सम ह)म ए ह लय सभक य ग ह इछ अ धक श क आ द थम म प व चर र क ह इत अ छ, जकर लय पर प र स ( क आ द) ग ओल ज इछ 74
उ र च र क उह गण आ उ गण क लयक त न ब र त न क र पढ़ छ व दक कम र क म व, तर र, उ त उदग तर र, तघ र तह तर र, उप व प न उदग र आ नध न त न र म ल कय ग ओल ज इछ वक प ह ह क र ( ह,ह,ह ) त न र आ ॐ उदग र उदग तक प ह ग ओल ज इछ ई प च भ क भ ल ह थक म - (अ वतर त ) 14. व स म थल English म अ. VN Jha क र DO WE REALLY EXI ST AS NATI ON 75
आ.VI DEHA, MithilaTirbhukti,, Ti r hut (आ ग ) अ. VN Jha क र DO WE REALLY EXI ST AS NATI ON By Vi vekanand Jha Does I ndi a r eal l y exi st as a nat i on? Raj Thackr ey s Nor t h I ndi an bashi ng has unl eashed t he bi ggest i nt el l ect ual debat e ever : Does I ndi a r eal l y exi st if so, - wher e? I f Mumbai i s f or Mahar ast r ai ns, Del hi i s f or Punj abi s, Kol kat a i s f or Bengal i s and Chennai i s f or Madar i si s, t han what i s l ef t f or t he I ndi ans t o cl ai m? 76
Nat i on has j ust ended up i t s commemor at i on of 59 th of i t s Republ i c Day anni ver sar y wi t h a l ot of hype and hoopl a. Af t er al l, i t i s newl y i nvent ed conf i dent nat i on, mar chi ng ahead i n t hi s r adi cal l y changed gl obal i sed wor l d. The cause of celebration assumed even gr eat er si gni f i cance i n t he backdr op of a r adi cal change i n t he gl obal per cept i on of I ndi a as a boomi ng economy wi t h ever i ncr easi ng mal l s, BPOs and sof t war e r evol ut i on and on t op of i t al l : i t s vast pool of Engl i sh educat ed manpower ( a doubt l ess cause of envy f or ot her l esser devel oped wor l d economi es). The evi dence of I ndi a s growi ng st r engt h and r ecogni t i on was adequat el y vi ndi cat ed by t he conspi cuous gr aci ng of t he occasi on by t he Fr ench Pr esi dent Sar kozy. How t he wor l d per cept i on of I ndi a bei ng a nat i on of snake char mer s and hal f -naked f aki r s met amor phosed i nt o t hat of a gr owi ng wor l d power r easser t i ng i t s aut hor i t y t o cl ai m i t s r i ght f ul and l egi t i mate place in the wor l d af f ai r s, wi t hi n a decade or two, is itself a glowing tribute to the millions of mi ddle-cl ass yout h who want ed t o gi ve I ndi a i t s l ong over due pl ace i n t he commi t t ee of nat i ons? But al l t hese much trumpet ed I ndi an achi evement s asi de, t he bi ggest question that cur r ent Raj Thacker ay epi sode has unf ol ded i s: Whi ch I ndi a we t al k about, t he I ndi a t hat exi st bur i ed i n t he hi st or y and t he pages of our const i t ut i on or t he I ndi a t hat er upt s i n t he cr i cket i ng gr ound i n t he mi dst of cr i cket i ng f r enzy, or i n t he wake of Kar gi l war, or I ndi a whi ch becomes the lofty terms f or the politicians to whip the nation sentiment s, or t he I ndi a t hat l ay bur i ed wi t h t he cor pses of al l our f r eedom f i ght er s who dr eamed t he concept of a nat i on-st at e? 77
How t he nat i on wi t h such t r emendous amount of di ver si t y coul d exi st f or mor e t han f i ve decades i s i t sel f a mi racle for West er ner s who pr ophesi ed t hat a nat i on-st at e l i ke I ndi a wi t h mul t i pl e i nher ent cont r adi ct i ons woul d col l apse under i t s own heavy wei ght sooner t han l at er? But st i l l I ndi a sur vi ves at l east i n t he eyes of t he out si der s. But wher e does I ndi a exi st f or t hose r esi di ng wi t hi n, once agai n br i ngs t o t he f or e t he most bur ni ng i ssue whi ch pol i t i ci ans of nat i onal st at us pr ef er t o avoi d or at best duck: Wher e does I ndi a exi st and who ar e t he I ndi ans? The bi ggest i r ony of t he whol e t he epi sode i s t he i nscr ut abl e and eni gmatic silence of our so called nation parties Congr ess and t he BJP whi ch pr ef er r ed t o r emai n i ncommuni cado when def i ni ng I ndi a ought t o have been t her e pr er ogat i ve. Wher e and t o whom t hese poor cr eat ur es of BI MARU ( Cow -bel t Regi ons) woul d go t o seek a di r ect answer as t o what I ndi a i s and wher e does i t exi st? They f ur t her ask t hat gal a celebration 59 th of i t s Republ i c anni ver sar y gl or i f yi ng I ndi a and t he I ndi ans meant f or whom? Do t hese i nnocent peopl e f r om cow-bel t r egi ons, especi al l y f r om Bi har and UP, havi ng no sour ces of br ead and but t er i n t hei r home st at es, need t o appl y f or t he vi sas and wor k per mi ts for working in the met r opol i ses f r om Ms / Thackeray and company, i f so, wher e does t he gover nment of I ndi a exi st? I f t he wr i t of t he Ms / Thacker ay and company over r i des t hat of gover nment of I ndi a s enf orcement of r ul e of l aw, t he i mmedi at e 78
quest i on mar k i s r ai sed on t he st at us and t he abi l i t y of t he gover nment t o gover n. The mood concl usi ve poi nt al l t hese ar gument i s t hat t he concept of I ndi an nat i on-st at e has been hur r i edl y concei ved t o cl ai m i ndependence f r om t he f or ei gn i mper i al i st i c r ul e and t he t r ut h i s t hat I ndi a never exi st ed as a nat i on-st at e i n t he past, nei t her does i t exi st at pr esent and nor wi l l i t ever exi st i n t he f ut ur e. The l oosel y st r uct ur ed concept of nat i onhood as t hat of I ndi a whi ch at best exi st i n t he const i t ut i on, cel ebr at i on of I ndi a s victory in a cricketing gr ound or i n t he mi dst of Kar gi l f r enzy and I ndi a s r esul t ant vi ct or y, cannot co-rel at e wi t h a l i f e of day-to-day st r uggl e for the millions of North-I ndi ans who l ead a l i f e of vi r t ual r ef ugees i n t hei r own count r y ( The sobr i quet of Bi har i denot i ng t he i nf er i or st at us i s gi ven t o t he t oi l i ng mi llions of peopl e f r om Nor t h-i ndi a). Who wi l l pr ovi de sol ace or r eassur ance t o t hese st r uggl i ng mass t hat I ndi a i s not a pr oduct of cr i cket i ng f r enzy and Kar gi l war dr umbeat s, but a day t o day r eal i t y wher e t hey have ever y r i ght t o f r ee movement wi t hi n t he sover ei gnt y of I ndi a and no vi sa f ol l owed by t he wor ki ng per mi t s ar e r equi r ed f r om t he THUGS l i ke Thacker ay and company? Wi l l t he answer come f rom t he pri me minister desi gnat e of BJP Mr. Advani who, i n hi s gr and endeavor t o cat apult BJP to power, i nvent ed Lor d Rama as a uni f yi ng f act or f or t he nat i on ( t r agi cal l y Kur ani dhi has i n hi s r ecent cont r over si al out bur st dubbed Lor d Rama as Nort h-i ndi an God ) or whet her Madam ( Mrs.) 79
Soni a Gandhi wi l l pr ovi de answer t o t he mi l l i ons of aggr i eved Nor t h-i ndi ans? But al i as, not hi ng i nspi r es our pol i t i ci ans mor e t han pol i t i cal expedi ency and as such, Mr. Advani i s compel l ed by hi s own coal i t i on par t ner r unni ng amok and Madam ( Mr s.) Soni a Gandhi r emai ni ng i ncommuni cado because of t he vot e bank pol i t ics. The cr ux of t he whol e i ssue boi l s down t o t hi s: i f t he nat i on s dest i ny set t er r emai ns al oof f r om t he bi ggest cr i si s engul f i ng t he nat i on its identity crisis who wi l l bai l t he nat i on f r om i t s bi ggest pr edi cament engul f i ng i t? I n t he past, we pooh-poohed Paki st an f or bei ng t he most f r agi l e nat i on sur vi vi ng on ant i -I ndi a st and, what about us I ndi ans who sur vi ve on cr i cket and Kar gi l f or our exi st ence as a nat i on? At l east, Paki st an has one uni f yi ng i dent i t y Islam but lament abl y we have none. No doubt Raj Thacker ay may be ar r est ed and si t uat i on may cal m down, but t he Pandor a Box t hat he has unl eashed wi l l have much wi der r ami fications for the future India. Raj Thackeray s Nort h-i ndi an bashi ng has opened up an unpr ecedent ed debat e Does I ndi a r eal ly exist, if so, - wher e? I f Mumbai i s f or Mahar ast r ai ns, Del hi i s f or Punj abi s, Kol kat a i s f or Bengal i s and Chennai i s f or Madar i si s, t han what i s l ef t f or t he I ndi ans t o cl ai m? Jai Hi nd. 80
आ.VI DEHA, MithilaTirbhukti,, Ti r hut (आ ग ) The account s of Janaka Vai deha i n t he Vedi c t ext s ment i on ki ngdoms and tribes of the northern, mi ddl e and east er n r egi ons of I ndi a, e. g., Gandhar a, Kekaya, Madr a, Kur u, Panchal a, Kasi and Vi deha. Kaushi t i ki Upani shad f ur ni shes l i st of st at es t hat exi st ed in the time of Gar gya Bal aki, a cont empor ar y of Aj at shaat r u of Kasi and Janaka of Vi deha, t he Usi nar as, t he Mat syas, t he Kur us and t he Panchal as. The Ai t ar eya- 81
Br ahmana, ment i ons t ypes of gover nment. Sankhayana-Sr aut a- Sut r a says t hat t he Kasi, Kosal a and Vi deha ki ngdoms had a common Pur ohi t a, Jal a Jat ukar na, a cont empor ar y of Uddal aka Ar uni and Svet aket u Ar uneya. So Gandhar a, Kekaya, Madr a, Ugi nar a, Vat sa, Mal aya, Kur u, Panchal a, Kasi, Vi deha, Kosal a and Sat vat wer e exi st ant. The Pur an-jat aka l i st has t he f ol l owing states-vat sa, Kur u, Panchal a, Kasi, Vi deha, Kosal a, Sur asena, Magadha, Avant i, Mahi shmat i, Mamaka, Kal i nga and Anga. The number of states occurring in the time of Janaka 82
Vai deha comes t o ei ght een. Ther e wer e ot her st at es al so i n Janaka' s time. Gandhar a r egi on was f amous f or l ear ni ng, Uddal aka Ar uni of the Kuru-Panchal a t our ed i t, i t i s suppor t ed by t he Jat akas( j our neyed t o Takshasi l a). The Svet aket u Jat aks sys t hat son of Uddal aka cal l ed Svet aket u al so t r avel l ed t o to Taxila and l ear ned al l t he ar t s. Asvapat i of Kekaya was one of t he f our gr eat rulers of the time, t he t hree ot her s bei ng Javal i of Panchal a, Aj at asat r u of Kasi and Janaka of Vi deha. He i nst r uct ed a number of Br ahhmanas. Madr a was t he home of 83
many f amous schol ar s and t eacher s. Gar gy a Bal ak i, l i ved f or some t i me i n t he Usi nar a count r y. Gar gya Bal aki l i ved f or some t i me among t he Vat sas al so. Gar gya Bal aki dwel t among t he Mat syas and Kur u al so. The Br ahmanas of t he Kur u- Panchal a count r y gat her ed at t he sacr i f i ce of Janaka Vai deha. Ushast i Chakr ayana vi si t ed t he sacrificial place of a king or chi ef ( pr esumably in Kuru-l and wher e he had been l i vi ng) and poi nt ed out cer t ai n def i ci enci es in the sacrifice there. 84
The Kur u-panchal a Br ahmanas t ook par t i n t he i nt el l ect ual cont est at t he cour t of Vi deha. Aj at asat r u i s r epr esent ed as bei ng j eal ous of Janaka' s f ame as a pat r on of Br ahmani cal sages and l ear ni ng. Kosal a was f at her l and of Janaka' s Hot r i pr i est Asval a. Janaka was a r eal l over of l ear ni ng was anxi ous t o acqui r e knowl edge about Br ahma and besi des Yaj naval kya, he l ear nt f r om ( as per Br i hadar anyaka Upani shad) Ji t van Sal i ni, Udar i ka Saul bayana, Bar ku Var shna, Gar dabh Bhr advaj a, Sat yakama Jabal a and Vi dagdha 85
Sakal ya. Vai deha i nst i t ut ed a sacr i f i ce at whi ch many pr esent s wer e t o he di st r i but ed. He encl osed a t housand cows., t o t he hor ns of each t en padas ( of gol d) wer e bound. Yaj naval kya dr ove away t he t housand cows meant f or t he most l ear ned Br ahmana, was chal l enged by ot her Br ahmana schol ar s, vi z., Asval a, Jat kar ana Ar t abhaga, Bhuj yu Lahyayani, Ushast a Chakr ayana, Kaushi t akeya, Gar gi Vachaknavi, Uddal aka Ar uni and Vi dagdha Sakal ya. Asval a was appoi nt ed t he Hot r i pr i est of Janaka Vai deha and was t he f i r st t o chal l enge Yaj naval kya, r ecei ved 86
sui t abl e. Ushasht i Chakr ayan was a very poor man and l i ved among t he Kur us i n t he vi l l age of a r i ch man wi t h hi s wi f e At i ki. He was not gr eedy. Kahoda-Accor di ng t o hi m t he cap of t he pl ant s ( e, g., bar l ey and r i ce) of f er ed as f i r st - fruits at the commencement of t he har vest t r ul y bel onged t o t hose t wo, heaven and ear t h, and t hat i t mi ght be eat en af t er havi ng been of f er ed t o t he gods. स र 87