स जनव द और NCF- 2005 जयश र र मद स ह म भ भ व ज ञ न श क षण क द र ट ट म लभ त अन स ध न स स थ न म बई - 88 श क षक क षमत व क स क यरश ल SCERT, DIETs, at बह र 4-9 म चर, 2013 DIETs, ग जर त, at HBCSE 18-22 म चर, 2013
प रस त त क र पर ख 2 - र षर य प ठ यचय र क र पर ख (NCF 2005) प रस त त क र पर ख - स जनव द अथ रत क य? र ष ट र य प ठ यच य र क र पर ख स जनव द अ थ रत क य? ज ञ न क स जन क स कर? - ज ञ न क स जन क स कर? TPD - Gujarat 2
र षर य प ठ यचय र क र पर ख -2005 3 jk"vªh; ikb~;p;kz dh :ijs[kk ¼ 2005 ½ dk or Zeku :i vksj vkdkj mu fopkjksa dk ifj.kke gs ft udh m RifŸ k fofh kuu fo"k;ksa ds izfrf"br fo}kuksa ] i zèkkukè; ki dksa] f'k{kdksa] vfhkhkkodksa ] xsj&ljdkjh lalfkkuksa ds izfrfuf/ k; ks a] jk"vªh; ksf{kd vuqla/ kku vksj izf k{k.k ifj"kn~ ds lnl;ks a vksj fofhkuu Lr jksa ij eks twn vu; i.k/kkfj; ks a ds xgu foe'kz ls gqbza bl nlr kost + us j kt; f'k{kk lfpoksa ls ] jkt; 'ksf{kd vu qla/ kku vksj i zf k{k.k ifj"knks a ds funs 'kdks a ls vksj {ks=h; lalfkkuks a esa vk; ksftr xksf"b;ksa ds iz fr Hkkfx; ksa ls c gqr gh egùoiw.kz ;ksxnku izkir fd;ka fu th Ldwyksa vks j dsanzh; fo ky; ksa ds izè kkukè ; kidks a@iz/ kkukè ;kfidkvksa }kjk c k Vs x, vuqh koksa vksj ns'khkj ds xz keh.k fo ky;ksa ds f'k{kdksa@f'kf{kdkvksa }kjk cr kbz c krksa us gekjs fopkjksa dks vksj is uk c ukus esa enn dha g t+kjksa yksxks a dh vkokt + i =ksa r Fkk bz&esy }kjk ge rd igq pha fo kffkz ;ksa] vfhkhkkodksa ] r Fkk tur k dh vkokt + us c gqyrkoknh n`f"vdks.k dks le>us esa g ekjh enn dh A TPD - Gujarat 3
र षर य प ठ यचय र क र पर ख - 2005 म गरदश रक सद ध त: ज ञ न क स क ल क ब हर क द नय स ज ड़न रट त प रण ल स म क त श क षण प ठ यप स तक क त न द रत ह न रह ज ए पर क ष ए लच ल तथ कक ष क द नक ज व न स एकर प ह प रज त त र क म ल य क नम रण पर प रध नत ज ञ न क स क ल क ब हर क द नय स ज ड़न रट त प रण ल स म क त श क षण प ठ यप स तक क त ह न द रत ह न रह ज ए पर क ष ए लच ल तथ कक ष क द नक ज व न स एकर प ह प रज त त र क म ल य क नम रण पर प रध नत स त र त: र षर य प ठ यचय रक र पर ख - 2005, र षर य श क ष णक अन स ध न एव प र श क षण स स थ न, 2006 TPD - Gujarat 4 4
ज ञ न क स जन क सद ध त स खन एक क र य श ल और स जन त मक प र क र य ह व द य थ ज ञ न क स जन स व य करत ह क तय क म ध यम स ज ञ न क स जन ह त ह ज ञ न क स जन स बच च क मन व क स ह त ह TPD - Gujarat 5 5
क तय क म ध यम स बच च क मन व क स क ई भ क र य, स व य करन स ह बच च क मन व क स ह त ह व म त - पत, श क षक, अथव व य ख य क म ध यम स भ स खत ह पर स व य ख ज नक ल गए ज ञ न स बच च क ज स व क स ह त ह, व ह कस द सर क सख न स स भव नह. ómov: Vmam~mB _mos>h$ (1892-1973) ~mb{eju {dmma: n«m.a_oe nmzgo, am_ ~oq>mdxh$a, TPD - Gujarat 6 eh w$vbm Omoer, 6
ज ञ न क स जन क स ह त ह? ज ञ न क स जन भ त तक, ज व क व स म जक स दभर स ज ड़ ह त ह A TPD - Gujarat 7 7
ज ञ न क स जन क स कर ज ञ न-स जन / स खन / मन व क स क प र क र य - क र य श ल ह - अन भव पर आध रत ह - प व रज ञ न पर आध रत ह TPD - Gujarat 8 8
क तय क म ध यम स ज ञ न क स जन तथ बच च क व क स जयश र र मद स : हल क फ ल क व ज ञ न ( श क षक प त स तक ) - कक ष : त सर, ह म भ भ व ज ञ न श क षण क द र, 2000. (अन व द : क ष ण क म र मश र )m {dkmz {eju H $Ð,1998. TPD - Gujarat 9 9
प व रज ञ न तथ प व रन भव "प रक श " श ब द स न कर त म ह क य क य य द आत ह? स यर, स यर क र श न, ध प, आक श, दन, च द, त र, बजल चमकन, इन द रधन ष उज ल, आ ख क च ध धय न, स पष दखन, र ग दखन, बड़ दखन म मबत त, ल लट न, प टर म क स, बजल क बल ब, ट बल ईट, ग ड क ल ईट, ल ज़र, ट व ómov: J. Ramadas, and R. Driver: Aspects of secondary students' ideas about light. Leeds, UK: University of Leeds, Centre for Studies in Science and Mathematics Education, 1989. TPD - Gujarat 10 10
प रश न त तर क म ध यम स ज ञ न क स जन इन उद हरण स त म ह क तन क तन स प रश न स झत ह? प रक श क य ह? अन धक र क य ह? क य हम प रक श क पकड़ कर रख सकत ह? क य प रक श एक स द सर जगह ज त ह? प रक श कतन द र तक ज सकत ह? क य प रक श क नह रहन पर हम क छ दख ई द ग? ऐस क तन स जगह ह, जह बलक ल भ प रक श नह? प र क तक और क त र म प रक श म क य अ तर ह? Source: J.Ramadas, R. Driver: Aspects of secondary students' ideas about light. Leeds, UK: University of Leeds, Centre for Studies in Science and Mathematics Education, 1989. TPD - Gujarat 11 11
ज ञ न क स जन म श क षक क भ मक बच च क स क ल ह श क षक क श क षण प र प त करन क भ म ह स क ल-क ल ज, द श - व द श ज कर भ ज श क ष प र प त नह ह सकत, श क षक क व ह श क ष बच च स प र प त ह सकत ह बस स खन क इच छ तथ व नम रत ह TPD - Gujarat 12 12
प रश न प छन ^^ok;q g j txg gs** ;g iz R;sd Ldw yh cppk lh[krk g SA lahkor% fo kfkhz ;s Hkh tkurs g Sa fd i `Foh क okrkoj.k esa dbz xslsa gsa ;k ;s fd panzek ij g ok ugha g SA ge [kq' k g ks ldrs gs a fd og FkksM+k fok ku rks tkurs gsa ysfdu bl ckrphr i j è;ku nsa tks pksfkh d{kk esa f'kf{kdk o fo kffkz;ks a क chp gqbza f ' k f { k d k % ^ ^ D ; k b l f x y k l e s a g o k g S \ * * f o k F k h Z f e y d j % g k! og f'kf{kdk bl lkeku; dfku ls larq"v ugha Fkh fd ^^gok gj txg gsa** mlus fo kffkz;ksa ls bl fopkj dks,d ljy lh flfkfr ij ykxw djus क fy, dgk vksj vpkud mlus i k;k fd mug ksaus dq N osdfyi d voèkkj.kk, rs ;kj dh FkhaA स दभर : NCF 2005, page 47 H«$_e:.. TPD - Gujarat 13. 13
f ' k f { k d k % v c f x y k l d k s m Y V k j [ k n s a A D ; k v c H k h b l e s a g o k g S \ dqn fo kffk Z;ksa us dgk ^^gk **] dqn us ^^ ug ha ** v ksj dqn nq foè kk esa j g sa f o k F k h Z 1 % g o k f x y k l क c k g j v k x b Z! Z s a a w s a s s S s q Z f o k F k h 2 % f x y k l e g o k F k h g h u g h A n l j h d { k k e, d f ' k f { k d k u t y r h e k e c Ù k h क Å i j, d [ k k y h f x y k l j [ k k F k k v k j e k e c Ù k h c > x b F k h! fo kffk Z;ksa us,d,slh fø;k dh F kh tks mudh Le`fr es a nk s o"kz ckn Hkh Li"V Fkh ys fdu de ls de dqn us rk s bldk xy r f u"d"kz g Vk f n;k F kka क छ le>kus क ckn f'kf {kdk us फर fo kffk Z;ksa ls lok y f d,a D ; k b l c a n v y e k j h e s a g o k g S \ D ; k f e V ~ê h e s a g o k g S \ i k u h e s a \ g e k j s ' k j h j क H k h r j \ g e k j h g f M ~M ; k s a क v a n j \ i zr;sd loky u, fop kj ys dj vk ;k vksj mlls क छ xy rqg fe;k nwj g ks xb ±A ;g i kb d{k k क fy, H kh, d lan s'k F kk % fdlh Hkh dfku dks fo 'ys"k.k क f cuk Lohdkj u कर A lo ky iw Ns aa g k s ldrk gs lhk h mù kj u fey sa y sfdu vki b lls lh[k saxs v fè kda स दभर : NCF 2005, page 47 TPD - Gujarat 14 14
D;k g e tukckbz dh enn dj ldrs gsa rkfd og viuh le> dks tho fokku dh vksi pkfjd le> esa cny lक \ D;k ge mls ;g Hkjkslk fnyk ldrs g Sa fd Ldwy dk tho fokku fdlh vewrz nqfu;k क ckjs esa tkudkjh ugha gs tks dfbu Hkk"kk o yach i qlrdksa esa fufg r g SA ;g mlh [ksr क ckjs esa gs ftlesa og dke djrh g S] mu tkuojksa क ckjs esa] ftu gsa og tkurh gs vksj ftudh ns[khkky d jrh g S] ml taxy क ckjs esa ftlesa ls og jksज x qजjrh gsa क o y rhkh og okd bz fokku dks le> ik,xha स दभर : NCF 2005, page 47 ómov: amîq >r` Aä`mgH«$_ AmamIS>m - 2005, amï >r` e j{uh$ g emoyz d à{eju n[afx,2006. 16 TPD - Gujarat 16
D;k g e tukckbz dh enn dj ldrs gsa rkfd og viuh le> dks tho fokku dh vksi pkfjd le> esa cny lक \ D;k ge mls ;g Hkjkslk fnyk ldrs g Sa fd Ldwy dk tho fokku fdlh vewrz nqfu;k क ckjs esa tkudkjh ugha gs tks dfbu Hkk"kk o yach i qlrdksa esa fufg r g SA ;g mlh [ksr क ckjs esa gs ftlesa og dke djrh g S] mu tkuojksa क ckjs esa] ftu gsa og tkurh gs vksj ftudh ns[khkky d jrh g S] ml taxy क ckjs esa ftlesa ls og jksज x qजjrh gsa क o y rhkh og okd bz fokku dks le> ik,xha स दभर : NCF 2005, page 47 ómov: amîq >r` Aä`mgH«$_ AmamIS>m - 2005, amï >r` e j{uh$ g emoyz d à{eju n[afx,2006. 17 TPD - Gujarat 17
स दभर त र ब ई म डक (1892 1973) ब ल श क षण व च र: प र. रम श प नस, र म ब ट व दकर, श क तल ज श, जन मश त ब द मह त सव स म त, मह र षर र ज य, म बई 1993. पद मभ षण रम श प नस : रच न व द श क षण व तरक, ग र म म गल, प ण क य रलय, ग ध भव न प रसर, अ ध म ल च य श ल श ज र, क थर ड, प ण, 2012. र षर य प ठ यचय र क र पर ख 2005, र षर य श क ष णक स श धन व प र श क षण प रषद, 2006. C. Natarajan, S. Chunawala, S. Apte and J. Ramadas, Students' Ideas about Plants, Diagnosing Learning in Primary Science (DLIPS) Part-2, Technical Report No. 30, Homi Bhabha Centre for Science Education, Mumbai, 1996. जयश र र मद स, स ग र च न व ल, चत र नटर जन, स व प न आपट : व द य थरय च य व ज ञ न व षय उत स फ तर कल पन एक स श धन अहव ल ( ड लप स) ( ह म भ भ व ज ञ न श क षण क द र, म बई 1996. जयश र र मद स, हल क फ ल क व ज ञ न, कक ष 3,4, ह म भ भ व ज ञ न श क षण क द र, म बई, 1998, 2001. J.Ramadas, R. Driver: Aspects of secondary students' ideas about light. Leeds, UK: University of Leeds, Centre for Studies in Science and Mathematics Education, 1989. TPD - Gujarat 18 18
आभ र र षर य प ठ यचय र क र पर ख 2005 क सहभ ग श क षक व श क ष व द ह म भ भ व ज ञ न श क षण क द र, म बई क श ध और व क स प रकल प स सम ब धत व द य थ, श क षक व सहय ग व श ख बनस ड, नर न द र द श म ख, म न खरतमल, क म र अर ण चल, र जक म र दव कर TPD - Gujarat 19 19